Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Dovşankələmi (lat. Crassula) — daşdələnçiçəklilər sırasının dovşankələmikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Dovşankələmi | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Dovşankələmi | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Təbii yayılması
Cənubi Afrika, Cənub və Mərkəzi Amerika, və yalnız bəzi növlər hərdən Mərkəzi Avropada rast gəlinir.
Botaniki təsviri
Dovşankələmi cinsinə daxil olan bitkilər kol və ya ot bitkiləridir. Bu cins özündə 800-ə yaxın bitki cəmləşdirir. Öz adını bitki yarpaqlarının turşməzə dadına görə alıb.
Birillik və ya çoxillik nümayəndələri mövcuddur. Əksər hallarda ot növlərinə rast gəlinir. Onları dekorativ-yarpaqlı nüsxələr kimi böyüdürlər. Növlərin əksəriyyəti üç-dörd yarpaqlı olur. Daha nadir beş-altı və doqquz yarpaqlılara rast gəlinir. Uzun saplaqlarda, xüsusi turş dada malikdirlər. Növdən asılı olaraq bitkinin yeraltı hissəsi – kökdür, kök yumrusudur və ya soğanaqdır. Təvazökar, amma çox cazibədar gülləri ağ, sarı, çəhrayı, bənövşəyi rənglərə malikdirlər. Dovşankələmləri gecə, parlaq günəş vaxtı və yağışdan əvvəl yarpaqlarını qatlayır.
Növləri
|
|
Ekologiyası
Dovşankələmləri arasında çox dekorativ alaqkimilər növləri var. Bu növlər XVII əsrdən mədəniyyətə daxil edilmişdir və o vaxtdan bağlarda və otaq bitkiləri kimi geniş yetişdirilirlər.
Dovşankələmini parlaq, amma dalğın işıqla işıqlandırılmış yerdə saxlayırlar. Bitki yarımkölgəni əla daşıyır, ancaq sıx kölgədə uzun müddət qalması yarpaqlarının dekorativliyinin itməsinə səbəb olur. Günəş şüalarının düz təsiri yarpaqları məhv edə bilər.
Dovşankələmi böyütmə şərtlərinə tələbkar olmayan bitkidir. Onun üçün xüsusi mikroiqlim yaratmaq lazım deyil, otaq temperaturunda yaxşı artır. Yay vaxtında dovşankələmini yeldən qorumaq şərtilə təmiz havaya çıxartmaq olar. Qışda bitki olan məkanda temperatur 16-18 °C-dən aşağı düşməməlidir. Qış dövrünə yerüstü hissəsi qırılan növlərini isə 12-14 °C-də saxlayırlar.
Yayda dovşankələmi bol suvarmaya ehtiyac duyur, ancaq onu rütubətli torpaqda uzun müddət saxlamaq da olmaz. Rütubətin həddən artıq bolluğuna çox həssasdır, ona görə də küpəyə suyu artıq tökməkdənsə, əskik tökmək məsləhət görülür. Payızda sulamağı tədricən azaldırlar, qış vaxtında isə torpağı azca rütubətli saxlamaq bəs edir.
Çox növləri qışda dincəlir. Dinclik (1-1,5 ay) dövründə sulamağı durdururlar və bitkini quru sərin yerdə saxlayırlar. Birinci cücərtilər görünəndən sonra, onun yeni torpaq qarışığına yerini dəyişdirirlər, sulayıb yeniləyirlər və yenə ilıq yerə qoyurlar. 30-40 gün sonra çiçəkləmə başlayır.
Otaqda saxlama vaxtı yarpaqları qaynanmış suyla daim çiləmək lazımdır. Payız-qış dövründə isə buna ehtiyac yoxdu.
Bitkinin yemlənməsini kompleks mineral gübrələrlə edirlər. Aktiv artma dövründə hər 2-3 həftə onlara kompleks mineral gübrələr verilir. Bu vaxttərkibin miqdarı qablaşdırmadan iki dəfə daha az göstərilmiş olmasına diqqət etmək lazımdır. Bitkinin ətrafında köklərə mineralların girişini asanlaşdırmaq üçün torpağı azca yumşaltmaq lazımdır.
Dovşankələminin böyütməsi üçün bərabər hissələrdə çimli və çürüntüdən (çürümüş peyindən) və qumdan ibarət olan torpaq qarışığını hazırlayırlar. Kök şişləri və həddən artıq suvarma vaxtı bitkinin başları (soğanaqları) kök çürüntüsünə meyillidir, buna görə də küpənin dibinə keramzitdən drenaj qatını qoymaq lazımdır. Gənc bitkilərin əvvəlcə hər il, sonra isə hər 2-3 ildən bir yeri dəyişdirilir.
Dovşankələmi köhnə bitkilərin əsas kökünün ətrafında yaranan kök şişləriylə yaxşı çoxalır. Kök şişləri (5-10 ədəd) yuxarıdan onları 1 sm torpaqda örtərək küpələrə əkilir. Əkməni dəyişik vaxtda edirlər, çiçəkləmənin arzu olunan müddətlərindən asılı olaraq. Tam inkişafı ilin fəsilindən asılı olaraq əkmə günündən 30-40 gün çəkir.
Əgər bitki toxum vasitəsilə çoxaldılırsa, o zaman onlar torpağın səthinə səpilir, çünki toxumlar çox xırda olur və torpağı axınla sulanmayıb çiləməylə nəmləndirmək lazımdır.
Dovşankələmi çox nadir hallarda zərərvericilərlə xəstələnir.
Azərbaycanda yayılması
İstifadəsi
Yarpaqlarını salatlara əlavə edərək qidada istifadə etmək olar. Hələ qədim zamanlarda bitkinin bəzi növləri qidada istifadə olunurdu. Hindilər xüsusi olaraq dovşankələmlərinin yetişdirilməsiylə məşğul olurdular və böyük miqdarda nişasta özündə saxlayan qaynanmış kök yumrularını yeyirdilər.
Xalq təbabətində dovşankələminin bütün hissələri istifadə edilir – güllər, svetonosı, yarpaqlar (vərəqlər). Bitki orqanik turşuları (turşəngi, almanı, limonu) özündə saxlayır. Yazda xammalı tədarük edirlər və ya başlanğıcda illər (may-iyun) və 40-50°С temperatur vaxtı (yanında) qurudurlar. Xammaldan istehsal edilmiş tinkturalar sinqa vaxtı (yanında) istifadə edir, mədə, qaraciyər xəstəliklərində təsirlidir. Yaxşı antiseptikdir. Dovşankələminin şirəsiylə qaşınmanı müalicə edirlər. Bitki homeopatiyada istifadə olunur.
Otaq bitkisi kimi XVII əsrdən becərilir.
İstinadlar
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 136. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 282.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dovsankelemi lat Crassula dasdelencicekliler sirasinin dovsankelemikimiler fesilesine aid bitki cinsi DovsankelemiElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Deste DasdelenciceklilerFesile DovsankelemikimilerYarimfesile Cins DovsankelemiBeynelxalq elmi adiCrassula L 1753 Sekil axtarisiITIS 24098NCBI 3782EOL 51323Tebii yayilmasiCenubi Afrika Cenub ve Merkezi Amerika ve yalniz bezi novler herden Merkezi Avropada rast gelinir Botaniki tesviriDovsankelemi cinsine daxil olan bitkiler kol ve ya ot bitkileridir Bu cins ozunde 800 e yaxin bitki cemlesdirir Oz adini bitki yarpaqlarinin tursmeze dadina gore alib Birillik ve ya coxillik numayendeleri movcuddur Ekser hallarda ot novlerine rast gelinir Onlari dekorativ yarpaqli nusxeler kimi boyudurler Novlerin ekseriyyeti uc dord yarpaqli olur Daha nadir bes alti ve doqquz yarpaqlilara rast gelinir Uzun saplaqlarda xususi turs dada malikdirler Novden asili olaraq bitkinin yeralti hissesi kokdur kok yumrusudur ve ya soganaqdir Tevazokar amma cox cazibedar gulleri ag sari cehrayi benovseyi renglere malikdirler Dovsankelemleri gece parlaq gunes vaxti ve yagisdan evvel yarpaqlarini qatlayir Novleri Helophytum amp Crassula aquatica Crassula natans var minus Crassula natans var natans Glomeratae Haw seksiyasi Crassula alata subsp alata Crassula alata subsp pharnaceoides Crassula colorata Crassula colorata var acuminata Crassula colorata var colorata Crassula colorata var miriamiae Crassula connata Crassula decumbens var brachyphylla Crassula decumbens var decumbens Crassula lanceolata subsp denticulata Crassula lanceolata subsp lanceolata Crassula lanceolata subsp transvaalensis Crassula muscosa var muscosa Crassula muscosa var obtusifolia Crassula muscosa var parvula Crassula muscosa var polpodacea Crassula schimperi subsp phyturus Crassula schimperi subsp schimperi Crassula sieberiana subsp rubinea Crassula sieberiana subsp sieberiana Crassula sieberiana subsp tetramera Crassula thunbergiana subsp minutiflora Crassula thunbergiana subsp thunbergiana Crassula tillaea Dinacria Harv Schonland seksiyasi Filipedes Harv Schonland seksiyasi Crassula expansa subsp expansa Crassula expansa subsp filicaulis Crassula expansa subsp fragilis Crassula expansa subsp pyrifolia Crassula volkensii subsp coleae Crassula volkensii subsp volkensii Deltoideae DC seksiyasi Crassula corallina subsp corallina Crassula corallina subsp macrorrhiza Anacampseroideae Haw seksiyasi Crassula arborescens Crassula arborescens subsp arborescens Crassula arborescens subsp undulatifolia Crassula multicava Crassula multicava subsp floribunda Crassula multicava subsp multicava Crassula pellucida subsp alsinoides Crassula pellucida subsp brachypetala Crassula pellucida subsp marginalis Crassula pellucida subsp pellucida Crassula pellucida subsp spongiosa Crassula sarmentosa var integrifolia Crassula sarmentosa var sarmentosa Petrogeton Eckl amp Zeyh Walp seksiyasi Crassula capensis var albertiniae Crassula capensis var capensis Crassula capensis var promontorii Galpiniflora Toelken seksiyasi Acutifolia Schonland Toelken seksiyasi Crassula ericoides subsp ericoides Crassula ericoides subsp torulosa Crassula sarcocaulis subsp rupicola Crassula sarcocaulis subsp sarcocaulis Crassula tetragona subsp acutifolia Crassula tetragona subsp connivens Crassula tetragona subsp lignescens Crassula tetragona subsp robusta Crassula tetragona subsp rudis Crassula tetragona subsp tetragona Squamulosae Haw seksiyasi Subulares Haw ex DC seksiyasi Crassula multiflora subsp leucantha Crassula multiflora subsp multiflora Crassula subulata var fastigiata Crassula subulata var hispida Crassula subulata var subulata Curtogyne Haw Toelken seksiyasi Kalosanthes Haw Toelken seksiyasi Rosulares Haw seksiyasi Crassula alba var alba Crassula alba var pallida Crassula alba var parvisepala Crassula barbata subsp barbata Crassula barbata subsp broomii Crassula capitella Crassula capitella subsp capitella Crassula capitella subsp meyeri Crassula capitella subsp nodulosa Crassula capitella subsp sessilicymula Crassula capitella subsp thyrsiflora Crassula exilis subsp cooperi Crassula exilis subsp exilis Crassula exilis subsp sedifolia Crassula montana subsp montana Crassula montana subsp quadrangularis Crassula obovata var dregeana Crassula obovata var obovata Crassula sediflora var amatolica Crassula sediflora var sediflora Crassula setulosa var deminuta Crassula setulosa var jenkinsii Crassula setulosa var longiciliata Crassula setulosa var rubra Crassula setulosa var setulosa Crassula southii subsp southii Crassula southii subsp sphaerocephala Crassula tomentosa var glabrifolia Crassula tomentosa var tomentosa Crassula vaginata subsp minuta Crassula vaginata subsp vaginata Perfilatae Haw ex DC seksiyasi Crassula brevifolia subsp brevifolia Crassula brevifolia subsp psammophila Crassula rupestris subsp commutata Crassula rupestris subsp marnieriana Crassula rupestris subsp rupestris Columnares Haw ex DC seksiyasi Crassula alpestris subsp alpestris Crassula alpestris subsp massonii Crassula columnaris subsp columnaris Crassula columnaris subsp prolifera Crassula congesta subsp congesta Crassula congesta subsp laticephala Argyrophylla Schonland Toelken seksiyasi Crassula ausensis subsp ausensis Crassula ausensis subsp giessii Crassula ausensis subsp titanopsis Crassula garibina subsp garibina Crassula garibina subsp glabra Crassula globularioides subsp globularioides Crassula globularioides subsp illichiana Crassula lanuginosa var lanuginosa Crassula lanuginosa var pachystemon Crassula namaquensis subsp comptonii Crassula namaquensis subsp lutea Crassula namaquensis subsp namaquensis Crassula sericea var hottentotta Crassula sericea var sericea Crassula sericea var velutina Arta Schonland Toelken seksiyasi Crassula elegans Crassula elegans subsp elegans Crassula elegans subsp namibensis Crassula seksiyasi Crassula perfoliata var coccinea Crassula perfoliata var heterotricha Crassula perfoliata var minor Crassula perfoliata var perfoliata Globulea Haw Harv seksiyasi Crassula atropurpurea var anomala Crassula atropurpurea var atropurpurea Crassula atropurpurea var cultriformis Crassula atropurpurea var purcellii Crassula atropurpurea var rubella Crassula atropurpurea var watermeyeri Crassula mesembryanthoides subsp hispida Crassula mesembryanthoides subsp mesembryanthoides Crassula nudicaulis var herrei Crassula nudicaulis var nudicaulis Crassula nudicaulis var platyphylla Crassula pubescens subsp pubescens Crassula pubescens subsp radicans Crassula pubescens subsp rattrayis Crassula subacaulis subsp erosula Crassula subacaulis subsp subacaulis Crassula subaphylla var subaphylla Crassula subaphylla var virgataEkologiyasiDovsankelemleri arasinda cox dekorativ alaqkimiler novleri var Bu novler XVII esrden medeniyyete daxil edilmisdir ve o vaxtdan baglarda ve otaq bitkileri kimi genis yetisdirilirler Dovsankelemini parlaq amma dalgin isiqla isiqlandirilmis yerde saxlayirlar Bitki yarimkolgeni ela dasiyir ancaq six kolgede uzun muddet qalmasi yarpaqlarinin dekorativliyinin itmesine sebeb olur Gunes sualarinin duz tesiri yarpaqlari mehv ede biler Dovsankelemi boyutme sertlerine telebkar olmayan bitkidir Onun ucun xususi mikroiqlim yaratmaq lazim deyil otaq temperaturunda yaxsi artir Yay vaxtinda dovsankelemini yelden qorumaq sertile temiz havaya cixartmaq olar Qisda bitki olan mekanda temperatur 16 18 C den asagi dusmemelidir Qis dovrune yerustu hissesi qirilan novlerini ise 12 14 C de saxlayirlar Yayda dovsankelemi bol suvarmaya ehtiyac duyur ancaq onu rutubetli torpaqda uzun muddet saxlamaq da olmaz Rutubetin hedden artiq bolluguna cox hessasdir ona gore de kupeye suyu artiq tokmekdense eskik tokmek meslehet gorulur Payizda sulamagi tedricen azaldirlar qis vaxtinda ise torpagi azca rutubetli saxlamaq bes edir Cox novleri qisda dincelir Dinclik 1 1 5 ay dovrunde sulamagi durdururlar ve bitkini quru serin yerde saxlayirlar Birinci cucertiler gorunenden sonra onun yeni torpaq qarisigina yerini deyisdirirler sulayib yenileyirler ve yene iliq yere qoyurlar 30 40 gun sonra cicekleme baslayir Otaqda saxlama vaxti yarpaqlari qaynanmis suyla daim cilemek lazimdir Payiz qis dovrunde ise buna ehtiyac yoxdu Bitkinin yemlenmesini kompleks mineral gubrelerle edirler Aktiv artma dovrunde her 2 3 hefte onlara kompleks mineral gubreler verilir Bu vaxtterkibin miqdari qablasdirmadan iki defe daha az gosterilmis olmasina diqqet etmek lazimdir Bitkinin etrafinda koklere minerallarin girisini asanlasdirmaq ucun torpagi azca yumsaltmaq lazimdir Dovsankeleminin boyutmesi ucun beraber hisselerde cimli ve curuntuden curumus peyinden ve qumdan ibaret olan torpaq qarisigini hazirlayirlar Kok sisleri ve hedden artiq suvarma vaxti bitkinin baslari soganaqlari kok curuntusune meyillidir buna gore de kupenin dibine keramzitden drenaj qatini qoymaq lazimdir Genc bitkilerin evvelce her il sonra ise her 2 3 ilden bir yeri deyisdirilir Dovsankelemi kohne bitkilerin esas kokunun etrafinda yaranan kok sisleriyle yaxsi coxalir Kok sisleri 5 10 eded yuxaridan onlari 1 sm torpaqda orterek kupelere ekilir Ekmeni deyisik vaxtda edirler ciceklemenin arzu olunan muddetlerinden asili olaraq Tam inkisafi ilin fesilinden asili olaraq ekme gununden 30 40 gun cekir Eger bitki toxum vasitesile coxaldilirsa o zaman onlar torpagin sethine sepilir cunki toxumlar cox xirda olur ve torpagi axinla sulanmayib cilemeyle nemlendirmek lazimdir Dovsankelemi cox nadir hallarda zerervericilerle xestelenir Azerbaycanda yayilmasiIstifadesiYarpaqlarini salatlara elave ederek qidada istifade etmek olar Hele qedim zamanlarda bitkinin bezi novleri qidada istifade olunurdu Hindiler xususi olaraq dovsankelemlerinin yetisdirilmesiyle mesgul olurdular ve boyuk miqdarda nisasta ozunde saxlayan qaynanmis kok yumrularini yeyirdiler Xalq tebabetinde dovsankeleminin butun hisseleri istifade edilir guller svetonosi yarpaqlar vereqler Bitki orqanik tursulari tursengi almani limonu ozunde saxlayir Yazda xammali tedaruk edirler ve ya baslangicda iller may iyun ve 40 50 S temperatur vaxti yaninda qurudurlar Xammaldan istehsal edilmis tinkturalar sinqa vaxti yaninda istifade edir mede qaraciyer xesteliklerinde tesirlidir Yaxsi antiseptikdir Dovsankeleminin siresiyle qasinmani mualice edirler Bitki homeopatiyada istifade olunur Otaq bitkisi kimi XVII esrden becerilir IstinadlarLinney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 136 doi 10 5962 BHL TITLE 746 Linnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 282 Hemcinin bax