fbpx
Wikipedia

Din psixologiyası

Avqust 09, 2021

Din psixologiyası — insanlara xas olan dini həyatın müxtəlif aspektlərini araşdıran bir elm sahəsidir. Başqa sözlə, din psixologiyası dinin insan ruhundakı təməl xüsusiyyətləri və davranışında əks olunan təsir halları ilə əlaqədardır. Psixologiya duyğuların, düşüncələrin və davranışların elmi şəkildə araşdırılmasına yönəlmişdir. Din psixologiyası isə dini hisslərin, düşüncələrin və davranışların öyrənilməsinə yönəlmişdir.

Din psixologiyası insanın dini həyatını bütün dərinliyi və genişliyi ilə dərk edib araşdırmaq, mənəvi hadisələrlə əlaqələrini göstərmək istəyir. Din psixologiyası dinin əmr və qadağalarını müzakirə etmir. Din psixologiyası yalnız dinin fərd üzərindəki təsirlərini araşdırır. Bu baxımdan dini hökmləri təsdiq və ya təkzib etmək məqsədi daşımır. Hadisələri elmi metodlarla mühakimədən uzaq bir şəkildə tədqiq edərək tənsif edir. Din psixologiyası normativ bir elm olmayıb, dini etiqad və həqiqətlərdə dəyər vəya mənəviyyat mülahizələrinə yol vermir. Din psixologiyası psixoloji inkişaf və proseslər kontekstində dini ifadə formaları ilə məşğul olur. Din psixologiyasının tədqiqat sahəsi dinin özü deyil, dini həyat tərzi ilə yaşayan fərdlərdir.

Bu elm sahəsi din və tanrı təsəvvürü, tanrıya bağlanma tərzi, dini düşüncə, duyğu, davranış və onlara təsir edən amillər, din və tanrı inancının meydana çıxması, dinin dəyişdirilməsi, dini atributlar, dindarlığın növləri, dini inkişaf, inanc-sağlamlıq əlaqəsi, ədalətli dünya inancı, din-dəyər əlaqəsi kimi mövzuları tədqiq edir.

Tarixi

İslam alimlərinin tədqiqatları

İslam alimləri istər dini mənbələrdən istərsə də qədim fəlsəfə və mədəniyyətlərdən faydalanaraq insanın ruhi quruluşu və davranışları mövzusunda bir çox məfhum və anlayışlar inkişaf etdirmişlər. VIII əsrdən etibarən "İlmun-nəfs", "İlmun-nəfs vər-Ruh", "Kitabur-Ruh", 2İlmi-əhvali Ruh" kimi mövzuları əhatə edən tədqiqatlar aparılmışdır.

Haris əl-Muhasibinin ən məşhur əsərlərindən biri olan "ər-Riya" psixoloji təhlilləri özündə cəmləşdirən ən əhatəli əsər hesab edilir. Bu əsərdə ixlas, rəyaset (başçı olmaq eşqi), mübahat (aldanma), tafahur, təhasud (həsəd aparmaq), həya, məsiyət ve riya kimi anlayışlardan bəhs olunmuşdur. Bundan əlavə, əxlaqla əlaqəli "marifəti-nəfs" mövzusunda geniş məlumat verilmişdir. Tədqiq etdiyi mövzuları dərindən və ən incə təfərrüatı ilə araşdıran Muhasibi davranışları xətaratlar ilə əlaqələndirmişdir. Xətaratın mənbəyini nəfs, şeytan və ağıl olaraq ifadə edir. Muhasibi xətaratdan "qəlbləri hər cür xeyir və şərə çağıran dəvətçilər" olaraq bəhs edir.

Kindi, İslam düşüncə tarixində nəfsin mahiyyəti və funksiyalarını, təmizlənmə üsul və metodlarını, ölümündən sonrakı vəziyyəti fəlsəfi şəkildə araşdıran və əsaslandıran ilk filosofdur. "Risaleyi fi'l-hile li-defil-əhzan" adlı kitabında psixoloji sağlamlığın qorunması ilə əlaqədar vacib qiymətləndirmə və tövsiyələrə yer vermişdir. Kindi insanlara xoşbəxtlik diləməyi və özünü bədbəxtlikdən qorumağı tövsiyə edir. Kindiyə görə, arzu olunan və sevilən şeylər insanın təbiətinə uyğun olmalıdır, əldən çıxanlara görə üzülməməli və insanın təbiətinə uyğun olmayan hissi məfhumlar arzu edilməməlidir.

Məhəmməd ibn Zəkəriyə əl-Razi elm öyrənmək üçün bir çox yerləri gəzib, müxtəlif elmi və mədəni mərkəzlərdə ədəbiyyat, tibb, fəlsəfə və astronomiya sahələrinə yiyələnmişdir. İlk dəfə Razi tərəfindən irəli sürülən "ət-Tibbur-ruhani" anlayışı, qəlb narahatlıqlarını və digər xəstəlikləri aşkar edərək müalicə etməyə çalışan eyni zamanda əxlaqi və psixoloji vəziyyətlərdə çıxış yollarını tapmağa çalışan bir nizamdır. Eyni adı daşıyan əsərində olan "Kavram et-Tıbbu'r-Ruhâni la" narahatlıqlardan ölüm qorxusuna qədər bir çox psixoloji anlayış üzərində araşdırmaları qeyd etmişdir. Razi bu əsərində həmçinin ölüm haqqında düşünməməyi və əzab çəkməməyi tövsiyə edir.

İbn Sina, insan psixologiyasına dair müxtəlif tədqiqatlar apararaq və xüsusilə nəfs mövzusuna toxunmuşdur. O, insanı nəfs və vücuddan ibarət bir varlıq olaraq qəbul etmişdir. Bu baxımdan o nəfsi "insanı", "heyvani" və "nəbati" olmaqla üç qrupda təsnif etmişdir. Nəfsin bu növləri arasında xüsusi bir nizam-intizam vardır. İnsanın yetkişkinlik və xoşbəxtlik əldə etməsi üçün aşağı mərtəbəli nəfs özündən üstün olan nəfsə xidmət etməlidir.

Qazzalinin fikirləri və araşdırmaları da din psixologiyası baxımından çox vacibdir. Qəzali qəlb, ruh, nəfs və ağıl məfhumları üzərində durmuş və onlara müxtəlif mənalar istinad etmişdir. O, qəlbi həm bir cisim həm də dərk etmə qabiliyyətinə malik olan ruhani bir varlıq kimi ifadə etnişdir. Ruhu isə çırağın evin bir küncündə yanaraq ətrafı işıqlandırması kimi damarlar vasitəsilə bədənə yayılaraq qoxulamaq, eşitmək, görmək və hiss etmək kimi qabiliyyətlərin təmin edilməsinə bənzətmişdir. Qəzali nəfsi insandakı şəhvət və qəzəb hissləri olaraq ifadə edir. Ağıl hadiəslərin həqiqətini və hikmətini dərk edən bir məfhumdur. Qəzalinin fikrinə görə, iradə və qüdrət görmək və qoxulamaq, qəlb isə eşitmək və toxunmaq qabiliyyətlərini təmin edir.

Qərb elm adamlarının tədqiqatları

Din psixologiyasının tarixi inkişafını nəzərdən keçirdikdə müstəqil bir elm sahəsi olaraq formalaşması XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Din psixologiyasının formalaşmasının qabaqcıl tədqiqatçıları arasında Qranvil Stanley Hol (Granville Stanley Hall), Ceyms Henri Luba (James Henry Leuba), Edvin Diller Starbak (Edwin Diller Starbuck), Corc Albert Ko (George Albert Coe), Uilyam Ceyms (William James), Ceyms Biset Prat (James Bissett Pratt) və Vilhelm Vundt(Wilhelm Wundt) kimi şəxslər vardır.

ABŞ-da Uilyam Ceyms (William James), Almaniyada isə Vilhelm Vundt hazırkı din psixologiyasının qurulmasında əhəmiyyətli addımlar atmışlar. Dünyada ilk psixoloji laboratoriyanı quraraq eksperimental (təcrübi) psixoloji tədqiqatları həyata keçirən Vilhelm Vundtun on cildlik "Völkerpsychologie" (Sosial Psixologiya) adlı əsəri din psixologiyasına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verən bölmələrlə zəngindir. V.Vundt bu əsərdə xalq psixologiyasını araşdıraraq dil, mifologiya və adət-ənənələrə diqqət yetirmişdir. Vilhelm Vundtun fikrinə görə, necə dil dini adət-ənənələri olduğu kimi qoruyub saxlayır və hər bir fərd öz şəxsiyyətinə uyğun dindarlığı əldə edirsə eləcə də adət-ənənələr hər bir fərdin dini fəaliyyətinin əsasını təşkil edən dəyər və hörmət edilən xüsusi bir çərçivədə yerləşir. Bu dini adət və ənənələrin çərçivəsidir.

Edvin Diller Starbak (Edwin Diller Starbuck) 1889-cu ildə nəşr olunan "Din psixologiyası" kitabı ilə, müstəqil bir elm olaraq din psixologiyasında ilk kitabın müəllifi kimi tanınır. Ancaq Uilyam Ceyms (William James), erkən elmi araşdırmaların müəllifi olduğu üçün din psixologiyasının banisi olaraq qəbul edilir. Ceymsin (William James) Edinburq Universitetində təşkil olunmuş konfransdakı on çıxışı əsasında tərtib edilmiş "Dini Təcrübənin növləri" adlı əsəri bu sahədə mənbə kimi istifadə olunan ən vacib əsərlərdən birincisidir. Uilyam Ceyms Vilhelm Vundtdan sonra ABŞ-da ən böyük psixoloq hesab olunur.

Uilyam Ceyms (William James) fəlsəfədə də din psixologiyasında olduğu kimi praqmatik yanaşmanı nümayiş etdirmişdir. Dini davranışları fayda baxımdan nəzərdən keçirən Uilyam Ceyms dinin eksiztensial xüsusiyyətindən ziyadə fərdin həyatındakı fadyası üzərində durmuşdur. Məhz bu yanaşma sayəsində o din psixologiyası sahəsində diqqəti cəlb etməyə başlayır. Ceyms dini ibadətləri "fərdi" və "institusional" və ya "ictimai" olmaqla iki yerə ayırmışdır. Dua, zikr, təfəkkür, özünü həsr etmək və s. kimi ibadətlər dinin fərdi sahəsinə daxildir. İbadət yerlərinə aid mərasimlər və təşkilatlar isə dinin institusional növünə daxildir. U.Ceyms din psixologiyası üçün daha vacib olan fərdi din sahəsinə diqqət çəkmişdir. Dini təcrübənin dini fəaliyyətlərin sözlə ifadəsinin mümkünsüzlüyü, ağıl ilə əlaqəsinin olmaması, mistik vəziyyətin uzun müddət davam etməməsi və passivlik kimi dörd əsas xüsusiyyətdən ibarət olduğunu qeyd etmişdir.

Dini psixologiya tarixində başqa bir əhəmiyyətli şəxs Qranvil Stanley Holdur (Granville Stanley Hall). 1892-ci ildə Amerika Psixoloji Dərnəyinin təşkilatçısı və ilk prezidenti oldu. 1917-ci ildə "İsa Məsihi Psixologiya işığında" adlı əsərini nəşr etdi. Q.S.Hol, XIX əsrin ikinci yarısında eksperimental din psixologiyasının yaranmasına və inkişafına rəhbərlik edənlərdən biridir. O, həmçinin sorğu metodundan istifadə edərək din psixologiyasında uğurlu işlərə imza atmışdır.

Qordon Alport, Ceyms ilə eyni fikri qəbul edən önəmli psixoloqlardan birirdir. 1915-ci ildə Q.Alport Harvard Universitetinə daxil olub, burada bakalavr təhsilini bitirdikdən sonra Vyanada Ziqmund Freyd ilə məyusluqla başa çatan bir görüş həyata keçirir. Bu müsahibənin sonunda Z.Freydİn şüuraltı üzərindəki qətiyyətli mövqeyi ilə özünün şüur və şüura aid məfhumlara yanaşması arasındakı fərqi daha yaxşı anladı. Harvardda doktorluq təhsilini "Şəxsiyyətin əlamətlərinə dair təcrübi tədqiqat" adlı dissertasiyası ilə başa vurdu. Şəxsiyyət mövzusu ilə yanaşı Alportun diqqəti yönəltdiyi digər bir mövzu isə dini duyğu və ya hisslərdir. O, burada dinin insan həyatına olan müsbət təsirinə diqqət çəkməyə çalışmışdır. Alport dini duyğuların yetkin bir modelini tövsiyə edir. Onun sözlərinə görə, dini duyğu fərdi mənalı bir şəkildə bütün varlığı ilə əlaqələndirən bir vasitədir. Q.Alport dindarlıq tipologiyası və dini mühakimə kimi mövzularda da əhəmiyyətli tədqiqatlar aparmışdır. Dindarlığın tipologiyalarını fərdin dindən şəxsi maraqları üçün fayda məqsədilə istifadə etməsindən asılı olaraq ekstrovert və introvert olmaqla iki istiqamətə bölmüşdür.

Psixoloqların dinə olan marağı 1920-1960-cı illər arasında azalmağa başladı. Bu dövrdə psixoloqlar həmin dövrdə elmi olan qəbul edilən sahələri tədqiq etmək üçün dinə aid olan mövzulardan uzaqlaşdılar. Funksionalizmin sadələşdirici metodları inanc və ya bilavasitə təcrübə edilib, ölçülə bilməyən məfhumların tədqiqinə eyni zamanda dini-mənəvi məsələləri əhatə edən sahələrə laqeyd yanaşılmasına səbəb oldu.

Bu dövrdə ən çox diqqət çəkən psixoloqlardan biri də Ziqmund Freyd idi. Z.Freyd nevroz olaraq qəbul etdiyi dinin mənbəyini uşaqlıq təcrübələrində yaşanan təcrübələrlə əlaqələndirirdi. O, din bir nevroz olması fikrini "Obsesif davranışlar və Dini təcrübələr" adlı ilk məqaləsində və uşaqlıq təcrübələrinə dair yazmış olduğu psixoanalitik yazılarında qeyd etmişdir. Din və nevroz arasındakı əlaqəyə dair ilk iri həcmli əsəri olan "Totem və Tabo" eləcə də "Bir İllüziyanın Gələcəyi", "Mədəniyyətdəki narahatlıqlar", "Musa və Təktanrıçılıq" kimi əsərlərində bu fikirləri qeyd etmişdir. Bu əsərlərin hər birində Z.Freyd dinə müxtəlif baxımdan tədqiq etsə də, din və nevroz arasındakı əlaqə baxımından eyni mövqedə dayanmışdır. Ziqmund Freydin fikrinə görə, uşaqlar özlərini qorumaq məqsədilə valideynlərinə ehtiyac duyurlar. Uşaq böyüdükdə artıq valideynlərin yerini tanrılar və ya dini ünsürlər tutur.

Z.Freydin müasiri olan Karl Qustav Yunq, digər tədqiqatçılar arasında dinə ən çox diqqət yetirən psixoloq idi. O, öz nəzəriyyə və konsepsiyalarını dəstəkləmək üçün həm Şərq, həm də Qərbin dini ənənələrindən dəlil olaraq istifadə etmişdir. O, dini həyata qeyri-ənənəvi rəğbət şəkildə yanaşmışdır. K.Q.Yunqun 1933-cü ildə çap olunmuş "İnsan Ruhuna yönəliş", 1938-ci ildə "Psixologiya və Din", 1954-cü ildə isə "Əyyuba cavab" adlı çap olunmuş əsərləri və dinin fərdiləşdirilməsi prosesinə dair apardığı tədqiqatlar din psixologiyası sahəsində öz yerini tutmuşdur. "Kollektiv təhtəlşüur"un arxetiplərini araşdıran Yunqun fikrinə görə, əldə etdiyi ən vacib nəticələrdən biri insandakı "təbii dini funksiyadır". Onun sözlərinə görə, insanın zehni sağlamlığı və qətiyyəti bu təbii dini funksiyanın, eləcə də instinktlərin düzgün ifadə edilməsindən asılıdır. Yunq xüsusilə "anima", "animus", "persona", "kölgə" və "mən" arxetiplərindən bəhs etmişdir. Onun sözlərinə görə, təslis inancı batil və təhrif olunmuş məfhumlara əsaslanır. təslis kişiliyə əsaslandırılmış bir xarakterdir və buna görə də anima arxetipi təzyiq altında tutulmuşdur. Lakin həqiqət üçlük deyil dörtlükdür və su, hava, od və torpaqdan ibarətdir. Buna görə də təslisdə qadın və dişiliyi təmsil edən torpaq ünsürü yoxdur. Hindistana və Mərkəzi Afrikaya səyahət edən Yunq xüsusilə Hind zehniyyətinin nümayəndələri ilə ünsiyyət qurmuş və buradan əldə etdiyi məlumatları Avropadakı vəziyyət ilə müqayisə etmişdir.

Abraham Maslau dini təcrübənin fərdi sahəsinə töhfə verən psixoloqlardan biridir. "Dinlər, dəyərlər, kulminasiya təcrübələr" adlı kitabında dinin şəxsiyyət inkişafının ən yüksək səviyyələrində rasionallıq, elm və sosial məqsədlərlə əlaqələndirilir. Abraham Maslau Ziqmund Freyd nevrotik və psixopatik fərdlərə istinad edərək əldə etdiyi bütün yüksək dəyər, duyğu və davranışların insanın təbii deyil, sonradan qazandığı davranışlar olması fikrini tənqid etmişdir. A.Maslaunun fikrinə görə əqli sağlamlıq anlaşılmadığı təqdirdə ruhi xəstəliklərin müalicə edilməsi də mümkün olmayacaqdır. O, psixoloqların həddindən artıq fiziklərin, kimyaçıların və riyaziyyatçıların təsiri altında qaldığını və insanın riyazi yaxud fiziki bir düstura istinad edilə bilməyəcəyini qeyd edirdi. Abraham Maslau həmçinin hər bir insanın özünü dərk etmək kimi bir istəyi və ehtiyyacı olduğu fikrini müdafiə etmişdir. Buna fikrə əsasən insan ehtiyaclarının ən yüksək səviyyəsini təşkil edən bu vəziyyət insanın qabiliyyət və bacarıqlarının aktiv şəkildə istifadəsini və bütün potensialını öz inkişaf üçün ortaya qoymasını tələb edir. Bu baxımdan Maslaunun araşdırmalarının əksəriyyəti özünü gerçəkləşdirmə ehtiyacına həsr olunduğundan tədqiqatların istiqaməti psixoloji cəhətdən sağlam hesab olunan insanlara yönəldilmişdir.

Erix Fromm, dini hadisə və faktlara sosial-psixoloji baxımdan yanaşmışdır. Frommun nevroz və din əlaqəsi haqqındakı görüşü Freyddən tamamilə fərqli idi. E.Fromma görə, dini ibadət ilə nevroz arasındakı əhəmiyyətli bir fərq, insanların ibadət yolu ilə azadlıq və məmnunluq əldə etdiyi halda nevrozun belə bir təminatının olmamasıdır. Fromm dinləri tədqiq edərək "avtoritar" və "humanist din" anlayışlarını ortaya qoymuşdur. Onun sözlərinə görə, avtoritar din və bənzəri kimi dini təcrübələrin əsas xüsusiyyəti insanların görülə bilməyən, əllə tutulmayan və eşidilməyən bir gücə təslim olmasıdır. Bu cür dinlərdə ən böyük fəzilət itaət, ən böyük günah isə itaətsizlik hesab olunur. Bunun əksinə olaraq, humanitar dinlərdə isə əsas olaraq insan və onun qabiliyyətləri nəzərə alınır. İnsanın özü və digər insanlarla olan münasibətlərini anlaya bilməyəsi eyni zamanda kainatdakı yerini dərk etməsi üçün əvvəlcə ağlını inkişaf etdirməlidir. Bu fikrə görə fəzilət itaətdə deyil, özünüinkişafda gizlidir.

İstifadə olunan metodlar

Hər hansı bir elm sahəsinin müstəqil bir elm kimi inkişaf etməsi üçün lazım olan şərtlərdən biri də özünəməxsus metodunun olmasıdır. Metod termini elmi tədqiqatların məntiq çərçivəsi daxilində təsnif edilərək müəyyən bir nəticəyə əsaslanmasını təmin edən üsul və ya yol kimi ifadə olunur. Metod anlayışı "Nəzəriyyə" və "Tədqiqat üsulları" olmaqla iki əsas hissəyə ayrılır.

Nəzəriyyə

Faktlar arasındakı əlaqələri izah edən konseptual bir sistemdir. Müşahidə olunan fakt və hadisələrə istinadən əldə edilən məlumatlardan faydalanaraq məlum olmayan və ya hələ bilinməyən məfhumları anlamağa və izah etməyə kömək edən zehni və konseptual bir ümumiləşdirmədir. Hər hansı bir tədqiqatda "məlumatların toplanması vasitələrinə verilən cavabların düzgün və səmimi olduğu" ümumiləşdirilməsi də bir hipotezdir. Tədqiqatda müəyyən edilməsi vacib olan iki anlayış fərziyyələr və hipotezlərdir.

  1. Fərziyyə: Bu, tədqiqat prosesində sübutu vacib olmayan bir təklifdir. Ümumiyyətlə, fərziyyə ilə hipotez anlayışları hər zaman bir-birinə bənzədilir. Hipotezin doğruluğu tədqiqat zamanı yoxlanılaraq qəbul və ya rədd edilir. Fərziyyə isə düzgündürsə tədqiqat həyata keçirilir.
  1. Hipotez: Tədqiqatçının tədqiqat problemindəki dəyişənlər arasında mövcud olan müəyyən bir əlaqənin olması ilə bağlı ehtimal və mülahizələri ifadə edir. Bir çox hallarda hipotez, tədqiqatçının dəyişənlər arasında mövcud olduğunu düşündüyü münasibətləri əhatə edən intuisiyasıdır. Hipotez tədqiqat sualının cavabını təxmin etməkdir. Bu baxımdan tədqiqatın müəyyən bir sualı nəyin tapılmasını aşkar edə bilər.

Tədqiqat üsulları

  1. Müşahidə: Burada tədqiqatçı sistematik şəkildə insanın davranışlarını izləyərək qeyd edir. Daha sonra isə bütün məlumatları təhlil edib, şərh edir.
  2. Təcrübə: Hər hansı bir ehtimalın təcrübə edilməsi məqsədilə istifadə edilə bilən xüsusi bir müşahidə növüdür.
  3. Anket və ya sorğu: Respodentin əvvəlcədən təyin edilmiş qaydada və quruluşda yaradılan suallara cavab verərək məlumat əldə edilməsi üsulu kimi ifadə edilir. Telefonla verilən suallar və poçtla paylanan formlar da bu növ sorğu təsnifatına daxil edilmişdir.
  4. Müsahibə: İki və daha artıq insanın müəyyən bir məqsəd ətrafında apardıqları müzakirədir.
  5. Fokus qrup müsahibəsi: Fərdi müsahibələrə əlavə olaraq, keyfiyyətli məlumat toplamaqda fokus qrupu müsahibələri də vacib bir funksiyaya malikdir. Fokus qrupu müsahibələri fərdi görüşlər baxımından bəzi fərqlərə malikdir. Burada qrup görüşlərindəki suallara verilən cavablar qrupdakı şəxslərin bir-birilə qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində formalaşır. Bu cür müsahibələrin zəngin məlumat toplusu yaratmağa imkan verməsi fokus qrupu müsahibələrinin vacib xüsusiyyətlərindən biridir.
  6. Sənədlərin təhlili: Buraya araşdırma üçün hədəflənən mövzu və işlər haqqında məlumat olan yazılı materialların təhlili daxildir. Ənənəvi olaraq sənəd təhlili tarixçilər, antropoloqlar və dilçilər tərəfindən istifadə olunan bir metod kimi tanınır.

Dindarlıq

 
Ağlama divarında ibadətlərinin icra edən Yəhudi dindarlar

Dünya dinləri arasında bir sıra fərqliliklər olmasına baxmayaraq dindarlığın özünü büruzə verdiyi ümumi sahələrdə əhəmiyyətli oxşarlıqlar olduğu aşkarlanmışdı. Çarlz Ynaq Klak (Charles Young Glock) və Rodney Stark dindarlığın əsas mərhələlərini təşkil edən ümumi sahələri beş kateqoriyaya bölmüşlər: duyğu, inanc, ibadət, bilik və təsir. Dindarlıq mövzusunda aparılan araşdırmalar adətən dindarlığın mərhələləri, modelləri, fiziki və psixoloji sağlamlıq ilə əlaqəsi, maddə aludəçiliyi, şəxsiyyət üzərindəki təsiri, dindarlığ və cinsiyyət eyni zamanda yaşa görə dini həyat tərzi kimi mövzuları əhatə edir.

Dindarlığın mərhələləri

  1. İdeoloji mərhələ: Yer üzündəki bütün dinlərin mərkəzində hər hansı bir əqidə dayanır. Həmin əqidə ona inanan insanları ətrafına toplayır.
  2. Ritual mərhələ: Demək olar ki, hər bir dini ənənə bir sıra təcrübə, fəaliyyət və mərasimlərdən ibarətdir. Dua, ibadət, həcc, qurban, müqəddəs kitabı oxumaq kimi fərqli əməllər mövcuddur.
  3. Təcrübi mərhələ: Dinin hər bir üzvü inandığı yaradıcını birbaşa öz daxilində hiss edir və ünsiyyət qurur.
  4. Zehni mərhələ: Hər bir dinin üzvləri öz dinlərinin əsas inancları və dəyərləri haqqında biliklərə sahibdirlər.
  5. Təsir mərhələsi: Dindarlığın cəmiyyətdə əxlaqi xüsusiyyətlərə malik təsiri vardır. Dini həyat tərzi bu ümumi prinsipləri qorumaq məqsədi daşıyır.

Mənbə

  • Ayten, Ali (2018). Psikoloji ve Din. Psikologların Din ve Tanrı Görüşleri (5 bas.). İstanbul: İz Yayıncılık. ISBN 9789753556118.
  • Cirhinlioğlu, Fatma Gül (2014). Din Psikolojisi (2 bas.). İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım. ISBN 9786051339573.
  • Hökelekli, Hayati (2012). Din Psikolojisine Giriş (2 bas.). İstanbul: Dem Yayınları. ISBN 9786054036219.
  • Gorsuch, Richard; Hunsberger, Bruce; Hood, Ralph W.; Spilka, Bernard (1985). The Psychology of Religion: An Empirical Approach (İngilizce) (3 bas.). New York: The Guildford Press.
  • Pargament, Kenneth (2001). The Psychology Religion and Coping: Theory, Research and Practice (İngilizce). New York: The Guilford Press. ISBN 9781572306646.

Avqust 09, 2021
psixologiyası, insanlara, olan, dini, həyatın, müxtəlif, aspektlərini, araşdıran, sahəsidir, başqa, sözlə, psixologiyası, dinin, insan, ruhundakı, təməl, xüsusiyyətləri, davranışında, əks, olunan, təsir, halları, ilə, əlaqədardır, psixologiya, duyğuların, düşü. Din psixologiyasi insanlara xas olan dini heyatin muxtelif aspektlerini arasdiran bir elm sahesidir Basqa sozle din psixologiyasi dinin insan ruhundaki temel xususiyyetleri ve davranisinda eks olunan tesir hallari ile elaqedardir Psixologiya duygularin dusuncelerin ve davranislarin elmi sekilde arasdirilmasina yonelmisdir Din psixologiyasi ise dini hisslerin dusuncelerin ve davranislarin oyrenilmesine yonelmisdir Din psixologiyasi insanin dini heyatini butun derinliyi ve genisliyi ile derk edib arasdirmaq menevi hadiselerle elaqelerini gostermek isteyir Din psixologiyasi dinin emr ve qadagalarini muzakire etmir Din psixologiyasi yalniz dinin ferd uzerindeki tesirlerini arasdirir Bu baximdan dini hokmleri tesdiq ve ya tekzib etmek meqsedi dasimir Hadiseleri elmi metodlarla muhakimeden uzaq bir sekilde tedqiq ederek tensif edir Din psixologiyasi normativ bir elm olmayib dini etiqad ve heqiqetlerde deyer veya meneviyyat mulahizelerine yol vermir Din psixologiyasi psixoloji inkisaf ve prosesler kontekstinde dini ifade formalari ile mesgul olur Din psixologiyasinin tedqiqat sahesi dinin ozu deyil dini heyat terzi ile yasayan ferdlerdir Bu elm sahesi din ve tanri tesevvuru tanriya baglanma terzi dini dusunce duygu davranis ve onlara tesir eden amiller din ve tanri inancinin meydana cixmasi dinin deyisdirilmesi dini atributlar dindarligin novleri dini inkisaf inanc saglamliq elaqesi edaletli dunya inanci din deyer elaqesi kimi movzulari tedqiq edir Mundericat 1 Tarixi 1 1 Islam alimlerinin tedqiqatlari 1 2 Qerb elm adamlarinin tedqiqatlari 2 Istifade olunan metodlar 2 1 Nezeriyye 2 2 Tedqiqat usullari 3 Dindarliq 3 1 Dindarligin merheleleri 4 MenbeTarixi RedakteIslam alimlerinin tedqiqatlari Redakte El Kindi Islam alimleri ister dini menbelerden isterse de qedim felsefe ve medeniyyetlerden faydalanaraq insanin ruhi qurulusu ve davranislari movzusunda bir cox mefhum ve anlayislar inkisaf etdirmisler VIII esrden etibaren Ilmun nefs Ilmun nefs ver Ruh Kitabur Ruh 2Ilmi ehvali Ruh kimi movzulari ehate eden tedqiqatlar aparilmisdir Mehemmed ibn Zekeriye el Razi Haris el Muhasibinin en meshur eserlerinden biri olan er Riya psixoloji tehlilleri ozunde cemlesdiren en ehateli eser hesab edilir Bu eserde ixlas reyaset basci olmaq esqi mubahat aldanma tafahur tehasud hesed aparmaq heya mesiyet ve riya kimi anlayislardan behs olunmusdur Bundan elave exlaqla elaqeli marifeti nefs movzusunda genis melumat verilmisdir Tedqiq etdiyi movzulari derinden ve en ince teferruati ile arasdiran Muhasibi davranislari xetaratlar ile elaqelendirmisdir Xetaratin menbeyini nefs seytan ve agil olaraq ifade edir Muhasibi xetaratdan qelbleri her cur xeyir ve sere cagiran devetciler olaraq behs edir Ibn Sina Kindi Islam dusunce tarixinde nefsin mahiyyeti ve funksiyalarini temizlenme usul ve metodlarini olumunden sonraki veziyyeti felsefi sekilde arasdiran ve esaslandiran ilk filosofdur Risaleyi fi l hile li defil ehzan adli kitabinda psixoloji saglamligin qorunmasi ile elaqedar vacib qiymetlendirme ve tovsiyelere yer vermisdir Kindi insanlara xosbextlik dilemeyi ve ozunu bedbextlikden qorumagi tovsiye edir Kindiye gore arzu olunan ve sevilen seyler insanin tebietine uygun olmalidir elden cixanlara gore uzulmemeli ve insanin tebietine uygun olmayan hissi mefhumlar arzu edilmemelidir Ebu Hamid el Qezali Mehemmed ibn Zekeriye el Razi elm oyrenmek ucun bir cox yerleri gezib muxtelif elmi ve medeni merkezlerde edebiyyat tibb felsefe ve astronomiya sahelerine yiyelenmisdir Ilk defe Razi terefinden ireli surulen et Tibbur ruhani anlayisi qelb narahatliqlarini ve diger xestelikleri askar ederek mualice etmeye calisan eyni zamanda exlaqi ve psixoloji veziyyetlerde cixis yollarini tapmaga calisan bir nizamdir Eyni adi dasiyan eserinde olan Kavram et Tibbu r Ruhani la narahatliqlardan olum qorxusuna qeder bir cox psixoloji anlayis uzerinde arasdirmalari qeyd etmisdir Razi bu eserinde hemcinin olum haqqinda dusunmemeyi ve ezab cekmemeyi tovsiye edir Ibn Sina insan psixologiyasina dair muxtelif tedqiqatlar apararaq ve xususile nefs movzusuna toxunmusdur O insani nefs ve vucuddan ibaret bir varliq olaraq qebul etmisdir Bu baximdan o nefsi insani heyvani ve nebati olmaqla uc qrupda tesnif etmisdir Nefsin bu novleri arasinda xususi bir nizam intizam vardir Insanin yetkiskinlik ve xosbextlik elde etmesi ucun asagi mertebeli nefs ozunden ustun olan nefse xidmet etmelidir Qazzalinin fikirleri ve arasdirmalari da din psixologiyasi baximindan cox vacibdir Qezali qelb ruh nefs ve agil mefhumlari uzerinde durmus ve onlara muxtelif menalar istinad etmisdir O qelbi hem bir cisim hem de derk etme qabiliyyetine malik olan ruhani bir varliq kimi ifade etnisdir Ruhu ise ciragin evin bir kuncunde yanaraq etrafi isiqlandirmasi kimi damarlar vasitesile bedene yayilaraq qoxulamaq esitmek gormek ve hiss etmek kimi qabiliyyetlerin temin edilmesine benzetmisdir Qezali nefsi insandaki sehvet ve qezeb hissleri olaraq ifade edir Agil hadieslerin heqiqetini ve hikmetini derk eden bir mefhumdur Qezalinin fikrine gore irade ve qudret gormek ve qoxulamaq qelb ise esitmek ve toxunmaq qabiliyyetlerini temin edir Qerb elm adamlarinin tedqiqatlari Redakte Din psixologiyasinin tarixi inkisafini nezerden kecirdikde musteqil bir elm sahesi olaraq formalasmasi XIX esrin sonu ve XX esrin evvellerine tesaduf edir Din psixologiyasinin formalasmasinin qabaqcil tedqiqatcilari arasinda Qranvil Stanley Hol Granville Stanley Hall Ceyms Henri Luba James Henry Leuba Edvin Diller Starbak Edwin Diller Starbuck Corc Albert Ko George Albert Coe Uilyam Ceyms William James Ceyms Biset Prat James Bissett Pratt ve Vilhelm Vundt Wilhelm Wundt kimi sexsler vardir ABS da Uilyam Ceyms William James Almaniyada ise Vilhelm Vundt hazirki din psixologiyasinin qurulmasinda ehemiyyetli addimlar atmislar Dunyada ilk psixoloji laboratoriyani quraraq eksperimental tecrubi psixoloji tedqiqatlari heyata keciren Vilhelm Vundtun on cildlik Volkerpsychologie Sosial Psixologiya adli eseri din psixologiyasina ehemiyyetli derecede tohfe veren bolmelerle zengindir V Vundt bu eserde xalq psixologiyasini arasdiraraq dil mifologiya ve adet enenelere diqqet yetirmisdir Vilhelm Vundtun fikrine gore nece dil dini adet eneneleri oldugu kimi qoruyub saxlayir ve her bir ferd oz sexsiyyetine uygun dindarligi elde edirse elece de adet eneneler her bir ferdin dini fealiyyetinin esasini teskil eden deyer ve hormet edilen xususi bir cercivede yerlesir Bu dini adet ve enenelerin cercivesidir Edvin Diller Starbak Edwin Diller Starbuck 1889 cu ilde nesr olunan Din psixologiyasi kitabi ile musteqil bir elm olaraq din psixologiyasinda ilk kitabin muellifi kimi taninir Ancaq Uilyam Ceyms William James erken elmi arasdirmalarin muellifi oldugu ucun din psixologiyasinin banisi olaraq qebul edilir Ceymsin William James Edinburq Universitetinde teskil olunmus konfransdaki on cixisi esasinda tertib edilmis Dini Tecrubenin novleri adli eseri bu sahede menbe kimi istifade olunan en vacib eserlerden birincisidir Uilyam Ceyms Vilhelm Vundtdan sonra ABS da en boyuk psixoloq hesab olunur Uilyam Ceyms William James felsefede de din psixologiyasinda oldugu kimi praqmatik yanasmani numayis etdirmisdir Dini davranislari fayda baximdan nezerden keciren Uilyam Ceyms dinin eksiztensial xususiyyetinden ziyade ferdin heyatindaki fadyasi uzerinde durmusdur Mehz bu yanasma sayesinde o din psixologiyasi sahesinde diqqeti celb etmeye baslayir Ceyms dini ibadetleri ferdi ve institusional ve ya ictimai olmaqla iki yere ayirmisdir Dua zikr tefekkur ozunu hesr etmek ve s kimi ibadetler dinin ferdi sahesine daxildir Ibadet yerlerine aid merasimler ve teskilatlar ise dinin institusional novune daxildir U Ceyms din psixologiyasi ucun daha vacib olan ferdi din sahesine diqqet cekmisdir Dini tecrubenin dini fealiyyetlerin sozle ifadesinin mumkunsuzluyu agil ile elaqesinin olmamasi mistik veziyyetin uzun muddet davam etmemesi ve passivlik kimi dord esas xususiyyetden ibaret oldugunu qeyd etmisdir Dini psixologiya tarixinde basqa bir ehemiyyetli sexs Qranvil Stanley Holdur Granville Stanley Hall 1892 ci ilde Amerika Psixoloji Derneyinin teskilatcisi ve ilk prezidenti oldu 1917 ci ilde Isa Mesihi Psixologiya isiginda adli eserini nesr etdi Q S Hol XIX esrin ikinci yarisinda eksperimental din psixologiyasinin yaranmasina ve inkisafina rehberlik edenlerden biridir O hemcinin sorgu metodundan istifade ederek din psixologiyasinda ugurlu islere imza atmisdir Qordon Alport Ceyms ile eyni fikri qebul eden onemli psixoloqlardan birirdir 1915 ci ilde Q Alport Harvard Universitetine daxil olub burada bakalavr tehsilini bitirdikden sonra Vyanada Ziqmund Freyd ile meyusluqla basa catan bir gorus heyata kecirir Bu musahibenin sonunda Z FreydIn suuralti uzerindeki qetiyyetli movqeyi ile ozunun suur ve suura aid mefhumlara yanasmasi arasindaki ferqi daha yaxsi anladi Harvardda doktorluq tehsilini Sexsiyyetin elametlerine dair tecrubi tedqiqat adli dissertasiyasi ile basa vurdu Sexsiyyet movzusu ile yanasi Alportun diqqeti yoneltdiyi diger bir movzu ise dini duygu ve ya hisslerdir O burada dinin insan heyatina olan musbet tesirine diqqet cekmeye calismisdir Alport dini duygularin yetkin bir modelini tovsiye edir Onun sozlerine gore dini duygu ferdi menali bir sekilde butun varligi ile elaqelendiren bir vasitedir Q Alport dindarliq tipologiyasi ve dini muhakime kimi movzularda da ehemiyyetli tedqiqatlar aparmisdir Dindarligin tipologiyalarini ferdin dinden sexsi maraqlari ucun fayda meqsedile istifade etmesinden asili olaraq ekstrovert ve introvert olmaqla iki istiqamete bolmusdur Psixoloqlarin dine olan maragi 1920 1960 ci iller arasinda azalmaga basladi Bu dovrde psixoloqlar hemin dovrde elmi olan qebul edilen saheleri tedqiq etmek ucun dine aid olan movzulardan uzaqlasdilar Funksionalizmin sadelesdirici metodlari inanc ve ya bilavasite tecrube edilib olcule bilmeyen mefhumlarin tedqiqine eyni zamanda dini menevi meseleleri ehate eden sahelere laqeyd yanasilmasina sebeb oldu Bu dovrde en cox diqqet ceken psixoloqlardan biri de Ziqmund Freyd idi Z Freyd nevroz olaraq qebul etdiyi dinin menbeyini usaqliq tecrubelerinde yasanan tecrubelerle elaqelendirirdi O din bir nevroz olmasi fikrini Obsesif davranislar ve Dini tecrubeler adli ilk meqalesinde ve usaqliq tecrubelerine dair yazmis oldugu psixoanalitik yazilarinda qeyd etmisdir Din ve nevroz arasindaki elaqeye dair ilk iri hecmli eseri olan Totem ve Tabo elece de Bir Illuziyanin Geleceyi Medeniyyetdeki narahatliqlar Musa ve Tektanriciliq kimi eserlerinde bu fikirleri qeyd etmisdir Bu eserlerin her birinde Z Freyd dine muxtelif baximdan tedqiq etse de din ve nevroz arasindaki elaqe baximindan eyni movqede dayanmisdir Ziqmund Freydin fikrine gore usaqlar ozlerini qorumaq meqsedile valideynlerine ehtiyac duyurlar Usaq boyudukde artiq valideynlerin yerini tanrilar ve ya dini unsurler tutur Z Freydin muasiri olan Karl Qustav Yunq diger tedqiqatcilar arasinda dine en cox diqqet yetiren psixoloq idi O oz nezeriyye ve konsepsiyalarini desteklemek ucun hem Serq hem de Qerbin dini enenelerinden delil olaraq istifade etmisdir O dini heyata qeyri enenevi regbet sekilde yanasmisdir K Q Yunqun 1933 cu ilde cap olunmus Insan Ruhuna yonelis 1938 ci ilde Psixologiya ve Din 1954 cu ilde ise Eyyuba cavab adli cap olunmus eserleri ve dinin ferdilesdirilmesi prosesine dair apardigi tedqiqatlar din psixologiyasi sahesinde oz yerini tutmusdur Kollektiv tehtelsuur un arxetiplerini arasdiran Yunqun fikrine gore elde etdiyi en vacib neticelerden biri insandaki tebii dini funksiyadir Onun sozlerine gore insanin zehni saglamligi ve qetiyyeti bu tebii dini funksiyanin elece de instinktlerin duzgun ifade edilmesinden asilidir Yunq xususile anima animus persona kolge ve men arxetiplerinden behs etmisdir Onun sozlerine gore teslis inanci batil ve tehrif olunmus mefhumlara esaslanir teslis kisiliye esaslandirilmis bir xarakterdir ve buna gore de anima arxetipi tezyiq altinda tutulmusdur Lakin heqiqet ucluk deyil dortlukdur ve su hava od ve torpaqdan ibaretdir Buna gore de teslisde qadin ve disiliyi temsil eden torpaq unsuru yoxdur Hindistana ve Merkezi Afrikaya seyahet eden Yunq xususile Hind zehniyyetinin numayendeleri ile unsiyyet qurmus ve buradan elde etdiyi melumatlari Avropadaki veziyyet ile muqayise etmisdir Abraham Maslau dini tecrubenin ferdi sahesine tohfe veren psixoloqlardan biridir Dinler deyerler kulminasiya tecrubeler adli kitabinda dinin sexsiyyet inkisafinin en yuksek seviyyelerinde rasionalliq elm ve sosial meqsedlerle elaqelendirilir Abraham Maslau Ziqmund Freyd nevrotik ve psixopatik ferdlere istinad ederek elde etdiyi butun yuksek deyer duygu ve davranislarin insanin tebii deyil sonradan qazandigi davranislar olmasi fikrini tenqid etmisdir A Maslaunun fikrine gore eqli saglamliq anlasilmadigi teqdirde ruhi xesteliklerin mualice edilmesi de mumkun olmayacaqdir O psixoloqlarin heddinden artiq fiziklerin kimyacilarin ve riyaziyyatcilarin tesiri altinda qaldigini ve insanin riyazi yaxud fiziki bir dustura istinad edile bilmeyeceyini qeyd edirdi Abraham Maslau hemcinin her bir insanin ozunu derk etmek kimi bir isteyi ve ehtiyyaci oldugu fikrini mudafie etmisdir Buna fikre esasen insan ehtiyaclarinin en yuksek seviyyesini teskil eden bu veziyyet insanin qabiliyyet ve bacariqlarinin aktiv sekilde istifadesini ve butun potensialini oz inkisaf ucun ortaya qoymasini teleb edir Bu baximdan Maslaunun arasdirmalarinin ekseriyyeti ozunu gerceklesdirme ehtiyacina hesr olundugundan tedqiqatlarin istiqameti psixoloji cehetden saglam hesab olunan insanlara yoneldilmisdir Erix Fromm dini hadise ve faktlara sosial psixoloji baximdan yanasmisdir Frommun nevroz ve din elaqesi haqqindaki gorusu Freydden tamamile ferqli idi E Fromma gore dini ibadet ile nevroz arasindaki ehemiyyetli bir ferq insanlarin ibadet yolu ile azadliq ve memnunluq elde etdiyi halda nevrozun bele bir teminatinin olmamasidir Fromm dinleri tedqiq ederek avtoritar ve humanist din anlayislarini ortaya qoymusdur Onun sozlerine gore avtoritar din ve benzeri kimi dini tecrubelerin esas xususiyyeti insanlarin gorule bilmeyen elle tutulmayan ve esidilmeyen bir guce teslim olmasidir Bu cur dinlerde en boyuk fezilet itaet en boyuk gunah ise itaetsizlik hesab olunur Bunun eksine olaraq humanitar dinlerde ise esas olaraq insan ve onun qabiliyyetleri nezere alinir Insanin ozu ve diger insanlarla olan munasibetlerini anlaya bilmeyesi eyni zamanda kainatdaki yerini derk etmesi ucun evvelce aglini inkisaf etdirmelidir Bu fikre gore fezilet itaetde deyil ozunuinkisafda gizlidir Istifade olunan metodlar RedakteHer hansi bir elm sahesinin musteqil bir elm kimi inkisaf etmesi ucun lazim olan sertlerden biri de ozunemexsus metodunun olmasidir Metod termini elmi tedqiqatlarin mentiq cercivesi daxilinde tesnif edilerek mueyyen bir neticeye esaslanmasini temin eden usul ve ya yol kimi ifade olunur Metod anlayisi Nezeriyye ve Tedqiqat usullari olmaqla iki esas hisseye ayrilir Nezeriyye Redakte Faktlar arasindaki elaqeleri izah eden konseptual bir sistemdir Musahide olunan fakt ve hadiselere istinaden elde edilen melumatlardan faydalanaraq melum olmayan ve ya hele bilinmeyen mefhumlari anlamaga ve izah etmeye komek eden zehni ve konseptual bir umumilesdirmedir Her hansi bir tedqiqatda melumatlarin toplanmasi vasitelerine verilen cavablarin duzgun ve semimi oldugu umumilesdirilmesi de bir hipotezdir Tedqiqatda mueyyen edilmesi vacib olan iki anlayis ferziyyeler ve hipotezlerdir Ferziyye Bu tedqiqat prosesinde subutu vacib olmayan bir teklifdir Umumiyyetle ferziyye ile hipotez anlayislari her zaman bir birine benzedilir Hipotezin dogrulugu tedqiqat zamani yoxlanilaraq qebul ve ya redd edilir Ferziyye ise duzgundurse tedqiqat heyata kecirilir Hipotez Tedqiqatcinin tedqiqat problemindeki deyisenler arasinda movcud olan mueyyen bir elaqenin olmasi ile bagli ehtimal ve mulahizeleri ifade edir Bir cox hallarda hipotez tedqiqatcinin deyisenler arasinda movcud oldugunu dusunduyu munasibetleri ehate eden intuisiyasidir Hipotez tedqiqat sualinin cavabini texmin etmekdir Bu baximdan tedqiqatin mueyyen bir suali neyin tapilmasini askar ede biler Tedqiqat usullari Redakte Musahide Burada tedqiqatci sistematik sekilde insanin davranislarini izleyerek qeyd edir Daha sonra ise butun melumatlari tehlil edib serh edir Tecrube Her hansi bir ehtimalin tecrube edilmesi meqsedile istifade edile bilen xususi bir musahide novudur Anket ve ya sorgu Respodentin evvelceden teyin edilmis qaydada ve qurulusda yaradilan suallara cavab vererek melumat elde edilmesi usulu kimi ifade edilir Telefonla verilen suallar ve poctla paylanan formlar da bu nov sorgu tesnifatina daxil edilmisdir Musahibe Iki ve daha artiq insanin mueyyen bir meqsed etrafinda apardiqlari muzakiredir Fokus qrup musahibesi Ferdi musahibelere elave olaraq keyfiyyetli melumat toplamaqda fokus qrupu musahibeleri de vacib bir funksiyaya malikdir Fokus qrupu musahibeleri ferdi gorusler baximindan bezi ferqlere malikdir Burada qrup goruslerindeki suallara verilen cavablar qrupdaki sexslerin bir birile qarsiliqli elaqesi neticesinde formalasir Bu cur musahibelerin zengin melumat toplusu yaratmaga imkan vermesi fokus qrupu musahibelerinin vacib xususiyyetlerinden biridir Senedlerin tehlili Buraya arasdirma ucun hedeflenen movzu ve isler haqqinda melumat olan yazili materiallarin tehlili daxildir Enenevi olaraq sened tehlili tarixciler antropoloqlar ve dilciler terefinden istifade olunan bir metod kimi taninir Dindarliq Redakte Aglama divarinda ibadetlerinin icra eden Yehudi dindarlar Dunya dinleri arasinda bir sira ferqlilikler olmasina baxmayaraq dindarligin ozunu buruze verdiyi umumi sahelerde ehemiyyetli oxsarliqlar oldugu askarlanmisdi Carlz Ynaq Klak Charles Young Glock ve Rodney Stark dindarligin esas merhelelerini teskil eden umumi saheleri bes kateqoriyaya bolmusler duygu inanc ibadet bilik ve tesir Dindarliq movzusunda aparilan arasdirmalar adeten dindarligin merheleleri modelleri fiziki ve psixoloji saglamliq ile elaqesi madde aludeciliyi sexsiyyet uzerindeki tesiri dindarlig ve cinsiyyet eyni zamanda yasa gore dini heyat terzi kimi movzulari ehate edir Dindarligin merheleleri Redakte Ideoloji merhele Yer uzundeki butun dinlerin merkezinde her hansi bir eqide dayanir Hemin eqide ona inanan insanlari etrafina toplayir Ritual merhele Demek olar ki her bir dini enene bir sira tecrube fealiyyet ve merasimlerden ibaretdir Dua ibadet hecc qurban muqeddes kitabi oxumaq kimi ferqli emeller movcuddur Tecrubi merhele Dinin her bir uzvu inandigi yaradicini birbasa oz daxilinde hiss edir ve unsiyyet qurur Zehni merhele Her bir dinin uzvleri oz dinlerinin esas inanclari ve deyerleri haqqinda biliklere sahibdirler Tesir merhelesi Dindarligin cemiyyetde exlaqi xususiyyetlere malik tesiri vardir Dini heyat terzi bu umumi prinsipleri qorumaq meqsedi dasiyir Menbe RedakteAyten Ali 2018 Psikoloji ve Din Psikologlarin Din ve Tanri Gorusleri 5 bas Istanbul Iz Yayincilik ISBN 9789753556118 Cirhinlioglu Fatma Gul 2014 Din Psikolojisi 2 bas Istanbul Nobel Yayin Dagitim ISBN 9786051339573 Hokelekli Hayati 2012 Din Psikolojisine Giris 2 bas Istanbul Dem Yayinlari ISBN 9786054036219 Gorsuch Richard Hunsberger Bruce Hood Ralph W Spilka Bernard 1985 The Psychology of Religion An Empirical Approach Ingilizce 3 bas New York The Guildford Press Pargament Kenneth 2001 The Psychology Religion and Coping Theory Research and Practice Ingilizce New York The Guilford Press ISBN 9781572306646 Menbe https az wikipedia org w index php title Din psixologiyasi amp oldid 5211536, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.