Dövrləşdirmə ing Periodization rus периодизация tarix elminin əsas anlayışlarından biri tarixdə baş verən hadisə və pros

Dövrləşdirmə (ing. Periodization, rus. периодизация) — tarix elminin əsas anlayışlarından biri, tarixdə baş verən hadisə və proseslərin ardıcıllıqla müəyyən zaman mərhələlərinə bölünməsi üsulu. Tarixşünaslıqda dövrləşdirmə ictimai inkişafın əsas mərhələlərini sistemləşdirmək və başa düşmək məqsədilə istifadə olunur. Bu anlayış, həm ümumi dünya tarixi, həm də ayrı-ayrı ölkələrin və regionların tarixi üçün tətbiq edilir.

Dövrləşdirmə tarix elmində vaxt ölçüsünü, səbəb-nəticə əlaqələrini və tarixi inkişafın məntiqi mərhələlərini anlamaq üçün mühüm vasitədir. Bu metod tarixi hadisələrin xaotik görünüşünü nizama salır, onların daha dərindən təhlil olunmasına imkan yaradır. Dövrləşdirmə elmi təhlilin əsaslarını formalaşdırır, tarix tədrisinin strukturlaşdırılmasında və tarix kitablarının hazırlanmasında geniş istifadə olunur. Dövrləşdirmə, tarix elmində hadisələri sistemli şəkildə təqdim etməyə və tarixi inkişafın məntiqini izləməyə imkan verən əsas metodoloji vasitələrdən biridir. Onun müxtəlif yanaşmalara əsaslanması tarix elminin zənginliyini və çoxşaxəliliyini əks etdirir.

Əsas prinsipləri

Tarixşünaslıqda dövrləşdirmə aparılarkən adətən aşağıdakı prinsiplər əsas götürülür:

İctimai-iqtisadi formasiya (marksist tarixşünaslıqda)
Siyasi hadisələr və hakimiyyət dəyişiklikləri
İnqilablar və islahatlar
Müharibələr və sülh dövrləri
Texnoloji və mədəni inkişaf mərhələləri
Sivilizasiya və mədəniyyətlərarası əlaqələr

Tarixi

Dövrləşdirmə anlayışı qədim dövrlərdən etibarən istifadə edilsə də, müasir elmi formada tətbiqi Orta əsrlərdən sonrakı Avropa tarixşünaslığı ilə sıx bağlıdır. Tarixin müəyyən dövrlərə ayrılması ideyası qədim yunan tarixçiləri, xüsusilə Herodot və Fukidid əsərlərində görünsə də, bu yanaşma sistematik xarakter daşımırdı. Qədim Yunanıstanda və Romada tarix əsasən mifik və qəhrəmanlıq dövrlərinə, daha sonra klassik dövlətçilik dövrlərinə bölünürdü. Lakin bu bölgü subyektiv və daha çox ədəbi-estetik xarakter daşıyırdı. Orta əsr tarixçiliyi əsasən dini xarakterli idi və tarix “Tanrı iradəsinin təzahürü” kimi qəbul olunurdu. Bu dövrdə tarixi dövrləşdirmə Bibliyadakı zaman bölgülərinə əsaslanırdı: yaradılışdan məhşərə qədər olan dövrlər.

Renessans dövründə qədim mədəniyyətə maraq artdığı üçün tarix ilk dəfə olaraq “Qədim dövr”, “Orta əsrlər” və “Yeni dövr” kimi mərhələlərə bölünməyə başlandı. Bu bölgü İtaliyalı humanistlər, xüsusilə Leonardo Bruni tərəfindən irəli sürülmüş və "Orta əsrlər" termini ilə formalaşmışdır. Bu, Avropa tarixşünaslığında dövrləşdirmənin əsas modelini yaratmışdır. XIX əsrdə tarix elmi akademik fənn kimi formalaşdıqca dövrləşdirmə də daha sistemli hal almışdır. Tarixçi Leopold fon Ranke və onun ardıcılları dövrlərə ayırmanı faktlara əsaslandırmaq yolunu seçdilər. XX əsrin əvvəlində Marksist tarixşünaslıq ictimai inkişafı formasiya nəzəriyyəsinə əsasən dövrlərə ayırdı:

ibtidai-icma quruluşu
köləlik cəmiyyəti
feodalizm
kapitalizm
sosializm (və kommunizmə keçid)

Bu yanaşma SSRİ və digər sosialist ölkələrin tarixşünaslığında uzun müddət əsas model kimi qəbul olunmuşdur. XX əsrin ikinci yarısından etibarən dövrləşdirmə daha çox tematik və regional yanaşmalarla zənginləşdi. Postmodern tarixşünaslıqda isə dövrləşdirmə anlayışı bəzən tənqid olunur, tarixi davamlı proses kimi qiymətləndirmə meyilləri güclənir.

Tənqidi

Dövrləşdirmə bəzən süni bölgü kimi də qiymətləndirilir. Tarixi proseslərin mürəkkəbliyi və regiondan-regiona fərqli inkişaf tempi, universal dövrləşdirmə modellərinin tətbiqini çətinləşdirir. Məsələn, Orta əsrlər anlayışı Avropa tarixi üçün uyğundur, lakin Asiya və ya Afrika üçün eyni bölgü prinsipial fərqliliklər göstərə bilər.

İstinadlar

Adam Rabinowitz. "It's about time: historical periodization and Linked Ancient World Data". Institute for the Study of the Ancient World Papers, 2014. Arxivləşdirilib 17 iyul 2017 at the Wayback Machine.
"Definition of periodization". Dictionary.com (ingilis). 2022-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-26.
Alexander, David C. Augustine's Early Theology of the Church: Emergence and Implications, 386–391 (ingilis). Peter Lang. 2008. 219. ISBN .
Pasiscla, Claude V., "Baroque" in Grove Music Online, Oxford Music Online. Accessed Feb 2014.
"John Lubbock's "Pre-Historic Times" is Published (1865)". History of Information. 12 June 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 December 2016.
Stearns, Peter N. Periodization in World History: Challenges and Opportunities // R. Charles Weller (redaktor). 21st-Century Narratives of World History: Global and Multidisciplinary Perspectives. Palgrave. 2017. ISBN .
Lawrence Besserman, ed., The Challenge of Periodization: Old Paradigms and New Perspectives, 1996, ISBN . See Chapter 1 for an overview of the postmodernist position on periodization.
Martínez Carreras, José Urbano. "Historia del Mundo Contemporáneo : concepto, caracteres y periodización" (PDF). Revista de bachillerato (ispan) (14). 1980: 21. ISSN 0210-4687. İstifadə tarixi: 11 March 2025. [...] el concepto de Edad Contemporánea. Así el profesor JOVER (4) expone cómo este nuevo concepto historiográfico de origen francés se extendió fácilmente en la historiografía francesa y latina-y en este caso se encuentra la española-donde tuvo general aceptación, mientras que por el contrario encontró una clara resistencia a su adaptación por parte de la historiografía anglosajona y germana que no acabó por asimilar totalmente la noción de «contemporaneidad» tal como era formulada.
Bentley, J. H. 1996. Cross-Cultural Interaction and Periodization in World History. American Historical Review (June): 749–770.
Lee, Stephen J. Aspects of British Political History, 1914–1995. Psychology Press. 1996. səh. 305. ISBN .
Louis, William Roger. Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization. Palgrave Macmillan Limited. 2006. 294–305. ISBN .
Leonid Grinin 2007. Periodization of History: A theoretic-mathematical analysis. In: History & Mathematics Arxivləşdirilib 6 fevral 2012 at the Wayback Machine. Moscow: KomKniga/URSS. pp. 10–38. ISBN

Xarici keçidlər

Vikianbarda Dövrləşdirmə ilə əlaqəli mediafayllar var.

[Rabinowtz-1] Adam Rabinowitz. "It's about time: historical periodization and Linked Ancient World Data". Institute for the Study of the Ancient World Papers, 2014. Arxivləşdirilib 17 iyul 2017 at the Wayback Machine.

[2] "Definition of periodization". Dictionary.com (ingilis). 2022-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-26.

[3] Alexander, David C. Augustine's Early Theology of the Church: Emergence and Implications, 386–391 (ingilis). Peter Lang. 2008. 219. ISBN .

[4] Pasiscla, Claude V., "Baroque" in Grove Music Online, Oxford Music Online. Accessed Feb 2014.

[5] "John Lubbock's "Pre-Historic Times" is Published (1865)". History of Information. 12 June 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 December 2016.

[weller-stearns-6] Stearns, Peter N. Periodization in World History: Challenges and Opportunities // R. Charles Weller (redaktor). 21st-Century Narratives of World History: Global and Multidisciplinary Perspectives. Palgrave. 2017. ISBN .

[7] Lawrence Besserman, ed., The Challenge of Periodization: Old Paradigms and New Perspectives, 1996, ISBN . See Chapter 1 for an overview of the postmodernist position on periodization.

[Martínez-8] Martínez Carreras, José Urbano. "Historia del Mundo Contemporáneo : concepto, caracteres y periodización" (PDF). Revista de bachillerato (ispan) (14). 1980: 21. ISSN 0210-4687. İstifadə tarixi: 11 March 2025. [...] el concepto de Edad Contemporánea. Así el profesor JOVER (4) expone cómo este nuevo concepto historiográfico de origen francés se extendió fácilmente en la historiografía francesa y latina-y en este caso se encuentra la española-donde tuvo general aceptación, mientras que por el contrario encontró una clara resistencia a su adaptación por parte de la historiografía anglosajona y germana que no acabó por asimilar totalmente la noción de «contemporaneidad» tal como era formulada.

[9] Bentley, J. H. 1996. Cross-Cultural Interaction and Periodization in World History. American Historical Review (June): 749–770.

[10] Lee, Stephen J. Aspects of British Political History, 1914–1995. Psychology Press. 1996. səh. 305. ISBN .

[11] Louis, William Roger. Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization. Palgrave Macmillan Limited. 2006. 294–305. ISBN .

[12] Leonid Grinin 2007. Periodization of History: A theoretic-mathematical analysis. In: History & Mathematics Arxivləşdirilib 6 fevral 2012 at the Wayback Machine. Moscow: KomKniga/URSS. pp. 10–38. ISBN