fbpx
Wikipedia

Böcəklərin müdafiə xüsusiyyətləri

Avqust 07, 2021

Böcəklərin müdafiə xüsusiyyətləri

Həşəratların əksər növləri bir çox heyvanların şikarıdır. Buna görə də yırtıcılardan qaçıb qurtarmaq və özünü qorumaq fərdlərin və ümumilikdə populyasıyanın sağ qalması üçün çox vacibdir. Kiçik ölçülərinə, zərifliklərinə, düşmənlərinin və itkilərinin çox olmasına baxmayaraq bu sinif müvəffəqiyyətlə yaşayaraq təbiətdə özünün dayanıqlı ekoloji yerini tutmaqda davam edir. Burada həm orqanizmin məqsədəuyğun quruluşu, həm də fərdlərin müdafiə davranışı mühüm rol oynayır. Əsas müdafiə vasitələrinə müxtəlif tipli qoruyucu rənglər, formalar, zəhərli maddələr, piqmentlər aiddir. Düşməndən qorunmanın müxtəlif xüsusiyyətləri içərisində qaçmaq (məsələn karabidlərin imaqoları və sürfələri qaçıcı ətraflara malikdirlər), tullanmaq (torpaq bitləri), cəld uçub getmək (çapağanlar və qızılböcəklər), bitki üzərindən ətrafları bükərək birdən yıxılmaq və özünü ölülüyə vurmaq (parəbüzənlər), həmçinin maskalayıcı rənglər, aşındırıcı və ya pis qoxulu maye ifrazı daha tez-tez rast gəlinir. Həşəratların əksəriyyəti müdafiədə daha səmərəli nəticə almaq üçün onlara verilən bu üsullardan kompleks şəkildə istifadə edirlər.

Maskalanma

Prototip kimi Lycidae fəsiləsindən olan müxtəlif xortumlu böcək növləri çıxış edə bilər. Bu böcəklərə gözə yaxşı çarpan demonstrativ bədən rəngi (ən çox qara-narıncı, mavi -narıncı) və özünəməxsus bədən forması xasdır. Onlar çox vaxt çiçəklər üzərində açıq oturur, çox yavaş uçur, təhlükə hiss etdikdə isə arxa ətrafların budlarından ağ, pis iyli maye ifraz edirlər. Buna görə də quşlar, həşəratyeyən məməlilər, hətta solpugilər, dəvədəlləyilər, qarışqalar da onlardan uzaq qaçır.

Hərəkət reaksiyaları: Sürətli qaçış: karabidlər, antisidlər (Anthicidae) , Sürətli uçuş: parıldaq böcəklər (Scarabaeidae: Cetoniinae); sürətli üzmə: hərləncik böcəklər (Gyrinidae).

Müxtəlif qorxuducu səslər çıxartmaq: Uzunbığ böcəklər çox gözəl immita torlardır. Onlar özlərini eşşək arılarına, bal arılarına, qarışqalara, başqa qrupdan olan zəhərli böcəklərə bənzədirlər. Bundan başqa uzunbığ böcəklər təhlükə anında düşmənini qorxutmaq üçün müxtəlif səslər də çıxarırlar. 3 tip qoruyucu rəng və bədən forması vardır: maskalanma, mimikriya və demonstrasiya. Bir çox başqa heyvanlar kimi həşəratlar da yırtıcılardan nəinki sığınacaqlarda gizlənir, həmçinin qoruyucu rəng vasitəsilə gözdən yayınırlar. Bu rəng onları fonla eyniləşdirərək az nəzərə çarpdırır. Ya da əksinə parlaq rənglər və ya xüsusi naxışlar həşəratın zəhərli olduğunu vurğulayır. Qoruyucu rəngin tiplərindən biri də mimikriyadır.

Mimikriya

Mimikriya – Qorunmayan həşəratların bədən forması və rənginin özlərini qoruya bilən həşəratların bədən forması və rənginə bənzətmələridir. Bu həmçinin heyvanların yaşadıqları mühitin obyektlərinə bənzəmələri də ola bilər. Mimikriya əslində orqanizmlərin ağlasığmaz dərəcədə mürəkkəb və məqsədyönlü quruluşu və davranışına dair bir çox sirrlərdən biridir. Bir çox alimlər belə hesab edirlər ki, mimikriya mərhələli bilməz. Maraqlıdır ki, Cənubi Afrikada bir-birinə oxşayan yumşaqbədən böcək-taxtabiti-kəpənək və uzunbığ böcək vardır. Bunlar hamısı özünü bədənindən zəhərli maye ifraz edən yumşaqbədən böcəyə bənzədirlər. Arizonanın bir elmi tədqiqat stansiyalarında, daha döğrusu stansiyanın yanında yerləşən çəmənlikdə çox maraqlı bir kəşf edilmişdir. Burada bir-birinin yaxınlığında bədənlərində zəhərli maye olan və bhuna görə də yeməli olmayan iki yumşaqbədən böcək növü –

Lycus loripes və Lycus fernandezi və həmçinin çox da yeməli olan iki uzunbığ növü - Elytroleptus ignitus və Elytroleptus apicalis yaşayır. Uzunbığ böcəklər bu yerdə yumşaqbədən böcəklərə nisbətən daha tez-tez rast gəlinir. L.loripes yumşaqbədəni və Elytroleptus ignitus uzunbığı eyni, parıldayan açıq-narıncı rəngdədirlər. O biri cütün də rəngi eynidir, laikn onlarda həmçinin qanadüstlüklərinin ucu tünddür. Bu halda entomofaqlar tərəfindən yeyilən imitator (uzunbığ) adətən yeyilməyən böcəyi model kimi qəbul edir və onun qanadüstlüklərini və ətraflarının buğumlarını yeyir, bəzən isə hətta bütün döş buğumlarını də yeyir. Bu uzunbığlar ola bilsin ki, öz fəsilələrinin yeganə yırtıcı nümayəndəsidir ki, nəinki oxşadıqları yumşaqbədənləri, həmçinin onlara yaxın növlərə də hücum edirlər. Bu zaman aqressiv mimikriyadan danışmaq olmaz, çünki çətin ki, qurban öz yırtıcı düşmənini yamsılasın. Yumşaqbədənə hücum edən uzunbiğin davranışı onunla cütləşməyə hazırlaşan erkəyin davranışına bvənzəyir. Digər tərəfdən məlumdur ki, lisidlərlə qohum olan müxtəlif yumşaqbədən növlərinin erkək fərdləri qanadüstlüklərindən xüsusi maye ifraz edir ki, dişi fərdlər mayalanmazdan qabaq bu mayeni qəbul edirlər. Buna görə də ola bilsin ki, Elytroleptus ignitus uzunbığı ilə Lycus loripes yumşaqbədəni araslndakı belə davranışda psevdonigah davranışı elementləri rol oynayır.

Passiv müdafiə reaksiyaları

Düşməndən qaçmaq üçün əsas passiv-müdafiə reaksiyalarına donub qalma, qaçma, sığınacaqlarda gizlənmə və başqa məqsədyönlü davranış fəndləri aiddir. Düşməndən tez qaçmaq və görünməz qalmaq üçün həşəratların əksəriyyəti təəccüblü dərəcədə məqsədyönlü qurğulara malikdirlər. Bunlara aid olan hərəkət orqanları bəzən elə mükəmməl olur və orqanizmlə elə hormonik əlaqədə olur ki, nəticədə həşəratı qeyri-adi nəticə ilə təmin edirlər. Belə ki, şıqqıldaq-böcəklər güclü döş əzələlərinə malikdirlər və döşün alt hissəsində xüsusi mexanizmə malikdirlər ki, bunun köməyilə təhlükə anında özlərini yüksəyə ata bilirlər .

Uzunluğu 1 sm olan elaterid 10 sm-dək hündürlüyə tullana bilir. Bu zaman şıqqıltı səsi çıxararaq səsi ilə də düşmənini ürkütməyə çalışır. Bir çox həşəratlar təhlükə anında donub qalır və ya necə deyərlər özlərini ölülüyə vururlar. Məsələn əgər alma uzunburununu narahat etsək o dəqiqə ətraflarını bükərək budaqdan “yıxılır”və bir müddət düşdüyü yerdə hərəkətsiz qalır. Bu özünü ölülüyə vurma böcəyin mühüm instinktiv müdafiə mexanizminin köməkliyi ilə baş verir. Boz rəng isə onları torpaq üzərində görünməz edir. Ptilidae fəsiləsinə mənsub böcəklərdə bu xüsusiyyət daha bariz şəkildə özünü biruzə verir .

Özünü ölülüyə vurma refleksi parəbüzənlər üçün də səciyyəvidir. Onlar da eynilə təhlükə anında ətraflarını bədənlərinə sıxaraq torpağa düşür və hərəkətsiz qalırlar. Təhlükə sovuşduqda onlar yenidə aktivləşərək qaçəb gedir, təhlükə uzun sürdükdə isə onlar pis qoxulu sarı maye ifraz edərək düşməni qorxuda bilirlər. Bu halda onun əlvan rəngi həm də xəbərdarlıqedici funksita daşıyır.

Fəal müdafiə üsulları

Böcəklərin çoxsaylı düşmənlərdən qorunması yalnız passiv müdafiə reaksiyaları və müxtəlif rənglər vasitəsilə deyildir. Təhlükə anında onların əksəriyyəti fəal surətdə qoruna bilirlər. Adətən həşəratlar müxtəlif qorunma fəndlərinin bütöv bir kompleksindən istifadə edirlər. Adi çapağan özünü qorumaq üçün tipik xüsusiyyətlərindən istifadə edir. Təhlükə anında o çox iti qaçır və cəld uçur. Onu demək olar ki, tutmaq olmur. Əgər hər halda onu əllə tutmaq mümkün olsa, o şiddətlə çırpınıb çıxır və güclü çənələri ilə dişləyir. Bütün bunlar onu tez buraxmağa məcbur edir. Canını qurtarmış böcək isə cəld təhlükəsiz yerlərin birində gizlənir.

Böcəklər həmçinin xoşagəlməz dada və iyə malik və ya zəhərli və aşındırıcı mayelərin köməyilə də qorunurlar. Bu məqsəd üçün lazım olan biokimyəvi vasitələr böcəyin orqanizmində istehsal olunur. Fəal müdafiənin bir neçə növünü nəzərdən keçirək.

Zəhərlərdən istifadə

Heylar aləmində əsas müdafiə vasitəsi zəhərlərdir. Bunlar xüsusi vəzilərin ifraz etdiyi, rəqibi ürkütən, iflic edən və ya hətta öldürən ifrazatlardır. Zəhərlilik anlayışı nisbi olsa da həşəratlar içərisində zəhərli növlər çoxdur. Belə ki, iri heyvan növləri üçün bəzi həşəratların zəhəri demək olar ki, ağrısız olsa da, digərlərinin (məsələn, qabar böcəklər, sancıcı həşəratlar) zəhəri onlarda güclü allergiyaya səbəb olur. Həmin zəhər kiçik heyvanlar üçünsə öldürücü ola bilər. Zəhərli maddələr müxtəlif üsullarla ifraz edilir: ya düşmənin bədəninə səpilir, ya şırnaqla fışqırdılır, ya zəhərli duman şəklində bomba kimi atılır.

Bir çox böcəklər xüsusi ifrazat maddələrinin köməyilə qorunurlar: məcələn, Timarcha cinsindən olan yarpaqyeyənlər və onların sürfələri . Bu böcək buğumların birləşmə yerlərindən çox güclü zəhərə malik və kəskin iyli, narıncı rəngli maye ifraz edir. Bu mayenin tədqiqi göstərmişdir ki, onun mikroskopik miqdarının kiçik heyvanın qanına yeridilməsi heyvanın ölümünə səbəb olur. Bu böcəyi yeməyə çalışan kərtənkələni müşahidə etsək görərik ki, kərtənkələ təsadüfən onu ağzına qoysa da sonra tez onu ağzından kənara atır və üzünü uzun müddət müxtəlif əşyalara sürtür. Belə bir vəziyyətə düşən qurbağa dilini bacardıqca çox çıxarmağa və onu otlara bərk-bərk sürtməyə çalışır. Qabar böcəklər daha zəhərlidirlər. Belə ki, hətta iri ev heyvanları onları otla birlikdə yedikdə ölə bilirlər. Əvvəllər qurudulmuş qabar böcəklərindən apteklərdə qabar plastrlarının hazırlanmasında istifadə edirdilər.

Partlayıcı qarışıq

Karabid böcəklər fəsiləsindən olan bombardmançı böcəklər çox maraqlı müdafiə sisteminə malikdirlər. Təhlükə anında bu böcəklər qarıncığın uc hissəsindən ifraz olunan qaynar aşındırıcı mayeni düz düşmənin üstünə tuşlayaraq atırlar. Maye havada partlayışla buxarlanır və xoşagəlməz iyə malik kimyəvi maddədən ibarət bulud kütləsi əmələ gətirir . Tədqiqatlar göstərir ki, böcəyin partlayış reaksiyasının sürəti saniyədə 500-1000 atışdan ibarətdir. Nəticədə böcəyə hücum etmiş düşmənin bədənində çox ciddi yanıqlar əmələ gəlir.

Avqust 07, 2021
böcəklərin, müdafiə, xüsusiyyətləri, həşəratların, əksər, növləri, çox, heyvanların, şikarıdır, buna, görə, yırtıcılardan, qaçıb, qurtarmaq, özünü, qorumaq, fərdlərin, ümumilikdə, populyasıyanın, sağ, qalması, üçün, çox, vacibdir, kiçik, ölçülərinə, zərifliklə. Boceklerin mudafie xususiyyetleriHeseratlarin ekser novleri bir cox heyvanlarin sikaridir Buna gore de yirticilardan qacib qurtarmaq ve ozunu qorumaq ferdlerin ve umumilikde populyasiyanin sag qalmasi ucun cox vacibdir Kicik olculerine zerifliklerine dusmenlerinin ve itkilerinin cox olmasina baxmayaraq bu sinif muveffeqiyyetle yasayaraq tebietde ozunun dayaniqli ekoloji yerini tutmaqda davam edir Burada hem orqanizmin meqsedeuygun qurulusu hem de ferdlerin mudafie davranisi muhum rol oynayir Esas mudafie vasitelerine muxtelif tipli qoruyucu rengler formalar zeherli maddeler piqmentler aiddir Dusmenden qorunmanin muxtelif xususiyyetleri icerisinde qacmaq meselen karabidlerin imaqolari ve surfeleri qacici etraflara malikdirler tullanmaq torpaq bitleri celd ucub getmek capaganlar ve qizilbocekler bitki uzerinden etraflari bukerek birden yixilmaq ve ozunu oluluye vurmaq parebuzenler hemcinin maskalayici rengler asindirici ve ya pis qoxulu maye ifrazi daha tez tez rast gelinir Heseratlarin ekseriyyeti mudafiede daha semereli netice almaq ucun onlara verilen bu usullardan kompleks sekilde istifade edirler Mundericat 1 Maskalanma 2 Mimikriya 3 Passiv mudafie reaksiyalari 4 Feal mudafie usullari 5 Zeherlerden istifade 6 Partlayici qarisiqMaskalanma RedaktePrototip kimi Lycidae fesilesinden olan muxtelif xortumlu bocek novleri cixis ede biler Bu boceklere goze yaxsi carpan demonstrativ beden rengi en cox qara narinci mavi narinci ve ozunemexsus beden formasi xasdir Onlar cox vaxt cicekler uzerinde aciq oturur cox yavas ucur tehluke hiss etdikde ise arxa etraflarin budlarindan ag pis iyli maye ifraz edirler Buna gore de quslar heseratyeyen memeliler hetta solpugiler devedelleyiler qarisqalar da onlardan uzaq qacir Hereket reaksiyalari Suretli qacis karabidler antisidler Anthicidae Suretli ucus parildaq bocekler Scarabaeidae Cetoniinae suretli uzme herlencik bocekler Gyrinidae Muxtelif qorxuducu sesler cixartmaq Uzunbig bocekler cox gozel immita torlardir Onlar ozlerini essek arilarina bal arilarina qarisqalara basqa qrupdan olan zeherli boceklere benzedirler Bundan basqa uzunbig bocekler tehluke aninda dusmenini qorxutmaq ucun muxtelif sesler de cixarirlar 3 tip qoruyucu reng ve beden formasi vardir maskalanma mimikriya ve demonstrasiya Bir cox basqa heyvanlar kimi heseratlar da yirticilardan neinki siginacaqlarda gizlenir hemcinin qoruyucu reng vasitesile gozden yayinirlar Bu reng onlari fonla eynilesdirerek az nezere carpdirir Ya da eksine parlaq rengler ve ya xususi naxislar heseratin zeherli oldugunu vurgulayir Qoruyucu rengin tiplerinden biri de mimikriyadir Mimikriya RedakteMimikriya Qorunmayan heseratlarin beden formasi ve renginin ozlerini qoruya bilen heseratlarin beden formasi ve rengine benzetmeleridir Bu hemcinin heyvanlarin yasadiqlari muhitin obyektlerine benzemeleri de ola biler Mimikriya eslinde orqanizmlerin aglasigmaz derecede murekkeb ve meqsedyonlu qurulusu ve davranisina dair bir cox sirrlerden biridir Bir cox alimler bele hesab edirler ki mimikriya merheleli bilmez Maraqlidir ki Cenubi Afrikada bir birine oxsayan yumsaqbeden bocek taxtabiti kepenek ve uzunbig bocek vardir Bunlar hamisi ozunu bedeninden zeherli maye ifraz eden yumsaqbeden boceye benzedirler Arizonanin bir elmi tedqiqat stansiyalarinda daha dogrusu stansiyanin yaninda yerlesen cemenlikde cox maraqli bir kesf edilmisdir Burada bir birinin yaxinliginda bedenlerinde zeherli maye olan ve bhuna gore de yemeli olmayan iki yumsaqbeden bocek novu Lycus loripes ve Lycus fernandezi ve hemcinin cox da yemeli olan iki uzunbig novu Elytroleptus ignitus ve Elytroleptus apicalis yasayir Uzunbig bocekler bu yerde yumsaqbeden boceklere nisbeten daha tez tez rast gelinir L loripes yumsaqbedeni ve Elytroleptus ignitus uzunbigi eyni parildayan aciq narinci rengdedirler O biri cutun de rengi eynidir laikn onlarda hemcinin qanadustluklerinin ucu tunddur Bu halda entomofaqlar terefinden yeyilen imitator uzunbig adeten yeyilmeyen boceyi model kimi qebul edir ve onun qanadustluklerini ve etraflarinin bugumlarini yeyir bezen ise hetta butun dos bugumlarini de yeyir Bu uzunbiglar ola bilsin ki oz fesilelerinin yegane yirtici numayendesidir ki neinki oxsadiqlari yumsaqbedenleri hemcinin onlara yaxin novlere de hucum edirler Bu zaman aqressiv mimikriyadan danismaq olmaz cunki cetin ki qurban oz yirtici dusmenini yamsilasin Yumsaqbedene hucum eden uzunbigin davranisi onunla cutlesmeye hazirlasan erkeyin davranisina bvenzeyir Diger terefden melumdur ki lisidlerle qohum olan muxtelif yumsaqbeden novlerinin erkek ferdleri qanadustluklerinden xususi maye ifraz edir ki disi ferdler mayalanmazdan qabaq bu mayeni qebul edirler Buna gore de ola bilsin ki Elytroleptus ignitus uzunbigi ile Lycus loripes yumsaqbedeni araslndaki bele davranisda psevdonigah davranisi elementleri rol oynayir Passiv mudafie reaksiyalari RedakteDusmenden qacmaq ucun esas passiv mudafie reaksiyalarina donub qalma qacma siginacaqlarda gizlenme ve basqa meqsedyonlu davranis fendleri aiddir Dusmenden tez qacmaq ve gorunmez qalmaq ucun heseratlarin ekseriyyeti teeccublu derecede meqsedyonlu qurgulara malikdirler Bunlara aid olan hereket orqanlari bezen ele mukemmel olur ve orqanizmle ele hormonik elaqede olur ki neticede heserati qeyri adi netice ile temin edirler Bele ki siqqildaq bocekler guclu dos ezelelerine malikdirler ve dosun alt hissesinde xususi mexanizme malikdirler ki bunun komeyile tehluke aninda ozlerini yukseye ata bilirler Uzunlugu 1 sm olan elaterid 10 sm dek hundurluye tullana bilir Bu zaman siqqilti sesi cixararaq sesi ile de dusmenini urkutmeye calisir Bir cox heseratlar tehluke aninda donub qalir ve ya nece deyerler ozlerini oluluye vururlar Meselen eger alma uzunburununu narahat etsek o deqiqe etraflarini bukerek budaqdan yixilir ve bir muddet dusduyu yerde hereketsiz qalir Bu ozunu oluluye vurma boceyin muhum instinktiv mudafie mexanizminin komekliyi ile bas verir Boz reng ise onlari torpaq uzerinde gorunmez edir Ptilidae fesilesine mensub boceklerde bu xususiyyet daha bariz sekilde ozunu biruze verir Ozunu oluluye vurma refleksi parebuzenler ucun de seciyyevidir Onlar da eynile tehluke aninda etraflarini bedenlerine sixaraq torpaga dusur ve hereketsiz qalirlar Tehluke sovusduqda onlar yenide aktivleserek qaceb gedir tehluke uzun surdukde ise onlar pis qoxulu sari maye ifraz ederek dusmeni qorxuda bilirler Bu halda onun elvan rengi hem de xeberdarliqedici funksita dasiyir Feal mudafie usullari RedakteBoceklerin coxsayli dusmenlerden qorunmasi yalniz passiv mudafie reaksiyalari ve muxtelif rengler vasitesile deyildir Tehluke aninda onlarin ekseriyyeti feal suretde qoruna bilirler Adeten heseratlar muxtelif qorunma fendlerinin butov bir kompleksinden istifade edirler Adi capagan ozunu qorumaq ucun tipik xususiyyetlerinden istifade edir Tehluke aninda o cox iti qacir ve celd ucur Onu demek olar ki tutmaq olmur Eger her halda onu elle tutmaq mumkun olsa o siddetle cirpinib cixir ve guclu ceneleri ile disleyir Butun bunlar onu tez buraxmaga mecbur edir Canini qurtarmis bocek ise celd tehlukesiz yerlerin birinde gizlenir Bocekler hemcinin xosagelmez dada ve iye malik ve ya zeherli ve asindirici mayelerin komeyile de qorunurlar Bu meqsed ucun lazim olan biokimyevi vasiteler boceyin orqanizminde istehsal olunur Feal mudafienin bir nece novunu nezerden kecirek Zeherlerden istifade RedakteHeylar aleminde esas mudafie vasitesi zeherlerdir Bunlar xususi vezilerin ifraz etdiyi reqibi urkuten iflic eden ve ya hetta olduren ifrazatlardir Zeherlilik anlayisi nisbi olsa da heseratlar icerisinde zeherli novler coxdur Bele ki iri heyvan novleri ucun bezi heseratlarin zeheri demek olar ki agrisiz olsa da digerlerinin meselen qabar bocekler sancici heseratlar zeheri onlarda guclu allergiyaya sebeb olur Hemin zeher kicik heyvanlar ucunse oldurucu ola biler Zeherli maddeler muxtelif usullarla ifraz edilir ya dusmenin bedenine sepilir ya sirnaqla fisqirdilir ya zeherli duman seklinde bomba kimi atilir Bir cox bocekler xususi ifrazat maddelerinin komeyile qorunurlar mecelen Timarcha cinsinden olan yarpaqyeyenler ve onlarin surfeleri Bu bocek bugumlarin birlesme yerlerinden cox guclu zehere malik ve keskin iyli narinci rengli maye ifraz edir Bu mayenin tedqiqi gostermisdir ki onun mikroskopik miqdarinin kicik heyvanin qanina yeridilmesi heyvanin olumune sebeb olur Bu boceyi yemeye calisan kertenkeleni musahide etsek gorerik ki kertenkele tesadufen onu agzina qoysa da sonra tez onu agzindan kenara atir ve uzunu uzun muddet muxtelif esyalara surtur Bele bir veziyyete dusen qurbaga dilini bacardiqca cox cixarmaga ve onu otlara berk berk surtmeye calisir Qabar bocekler daha zeherlidirler Bele ki hetta iri ev heyvanlari onlari otla birlikde yedikde ole bilirler Evveller qurudulmus qabar boceklerinden apteklerde qabar plastrlarinin hazirlanmasinda istifade edirdiler Partlayici qarisiq RedakteKarabid bocekler fesilesinden olan bombardmanci bocekler cox maraqli mudafie sistemine malikdirler Tehluke aninda bu bocekler qarincigin uc hissesinden ifraz olunan qaynar asindirici mayeni duz dusmenin ustune tuslayaraq atirlar Maye havada partlayisla buxarlanir ve xosagelmez iye malik kimyevi maddeden ibaret bulud kutlesi emele getirir Tedqiqatlar gosterir ki boceyin partlayis reaksiyasinin sureti saniyede 500 1000 atisdan ibaretdir Neticede boceye hucum etmis dusmenin bedeninde cox ciddi yaniqlar emele gelir Menbe https az wikipedia org w index php title Boceklerin mudafie xususiyyetleri amp oldid 5327195, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.