Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Aşağı Tunqus — Sibirdə yerləşən çay Rusiyanın İrkutsk vilayəti və Krasnoyarsk diyarı ərazisindən axaraq Yenisey çayına tökülür. Çay Orta Sibir yaylasından və Putorana platosunun cənubundan axaraq Yeniseyin sağından çaya tökülür. Çay Tura qəsəbəsinə qədər gəmiçilik üçün yararlıdır.
| Aşağı Tunqus çayı | |
|---|---|
 | |
| Ölkə |  Rusiya |
| Mənbəyi | Orta Sibir yaylası |
| Mənsəbi | Yenisey çayı |
| Uzunluğu | 2989km |
| Su sərfi | 3.680 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 473000 km² |
| | |
| [ru] | 17010700112116100061570 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qısa məlumat
Yeniseyin sağ qolunu təşkil edən Aşağı Tunqus Turuxansk şəhəri yaxınlığında çaya tökülür. Buzlanması oktyabrdan maya qədər davam edir. Çay yuxarı axarda may-iyun, aşağı axarlarda may-iyul aylarında gursululuq müşahidə edilir.
Yuxarı axarlarda çay yayladan, aşağı axarlarda isə düzənliklərdən axır
Yuxarı axar
Yuxarı axarlarda çay 580 km məsafədə enli dərədən axır. Dərə əsasən gilli-qumlu suxurlardan təşkil olunmuşdur. Bu hissədə Aşağı Tunqus çayı Lena çayının ysxınlığından axır. Kirensk şəhəri yaxınlığında məsafə hətta 15–20 km-ə qədər azalır. Çayın bu hissədə sürəti 0,4–0,6 m/s təşkil edir.
Aşağı axar
Aşağı axarlarda Aşağı Tunqus çayı dərin ensiz, bəzənsə sıldırımlı sahili olan ərazilərdən axır. Bəzi hissələrdə çayın yatağı genişlənərək gölə bənzər su sahələri yaradır. Bu sahələrin eni bəzən 20 km çatır. Çayın sərt qayalıqlar arasından axan hissəsində sürət 3–5 m/s təşkil edir. Burada dərinlik 60–100 metr arasında yerləşir. Bu hissələrdə bəzən çayın ortasında diametri 0,5–1,5 metr olan astanalara rast gəlinir. Bəzən çay bərk suxurlara rast gəldikdə onu dolanaraq keçməli olur. Bu hissədə çayın sürəti 1–1,5 m/s təşkil edir.
Aşağı Tunqus çayı boyunca çoxlu sayda şəlalələr vardır. Suların hündürlükdən axdığı ərazilərdə dərinlik bəzən 100 metr təşkil edir Astanalar və şəlalələr xüsusi ilə gursululuq dövründə dedikcə təhlükəli olur.
Çayın hidrologiyası
Çay illik axın sürtinə görə Rusiyanın çayları arasında onbirinci yeri tutur. İllik su sərfiyyartı 3680 m³/s təşkil edir. Minimal su sərfiyatı 1967-ci ildə 2861 m³/s, maksimal isə 1974-cü ildə — 4690 m³/s olmuşdur. Çayın qidalanması qar və yay yağışları hesabına ödənilir. Qrunt suları demək olar ki yoxdur. Səbəb isə çayın çox illik qrunt buzlaqları ərazisindən axmasıdır. 52 il aparılan müşahidələr nəticəsində diaqramma aşağıdakı kimi olmuşdur:
Çay axınının 73% yay-payız aylarının payına düşür. Çayın suyunun ampiletud fərqinə görə xüsusi ilə seçilir. Daşqınlar zamanı suyun səviyəsi 30–35 m qalxır
Qolları
Qolları: (sağdan): Eyka, Koçeçum, Yambukan, Vivi, Tutonçana, Eraçimo, Severnaya, (soldan) Nepa, Bolşaya, Erema, Teteya, İlimpeya, Nidım, Taymura, Uçami. Aşağı Tunqusun ən böyük qolu Koçeçun çayıdır. İllik sərfiyyatı 600 m³/s, hövzəsinin sahəsi isə 100 min km² təşkil edir
Gəmiçilik
Çay gəmiçilik üçün müəyyən hissələrdə təhlükələrlə zəngindir. Burada çoxlu sayda astana və şəlalələrin ölmaşı naviqasiyaya çətinliklər törədir. Naviqasiya əsasən avqust-sentyabr ayları mümkün olur. Xüsusi ilə dar astanalardan Oron seçilir. Oron 128–130 km mənsəbdən yuxarıda yerləşir. İlk dəfə 1927-ci ildə paraxod vastəsilə ilə keçilmişdir.
1911-ci ildə Aşağı Tunqus və Lena çayını Kirensk rayonu ərazisində birləşdirmək planlaşdırılırdı. Bununla belə XX əsrin əvvəllərində tikintinin çətinliyindən və çoxlu maliyə tələb etdiyindən layihə icra olunmamış qalır.
Maraqlı faktlar
- Ruslar ərazini kolonizasiyalaşdırarkən(XVI–XVII əsr) bir müddət çay Toris Tunqusu, Monastır Tunqusu və Manqazey Tunqusu adlandırılmışdır.
- Hal-hazırda Aşağı Tunqus çayı üzərində Evenk SES tikintisi planlaşdırılır. Bublayihə reallaşsa Rusiyanın ən böyük SES olacaqdır.
İstinadlar
- [ http://www.abratsev.narod.ru/biblio/sokolov/p1ch23b.html 2014-02-23 at the Wayback Machine Aşağı Tunqus çayı]
- , Осиктакан (звездочка). Эвенкия]
- Nizhnyaya Tunguska at Fakt`Bolshoy Porog 2016-03-24 at the Wayback Machine, UNESCO: Water resources
- ОВОС Эвенкийского гидроузла на реке Нижняя Тунгуска 2012-04-15 at the Wayback Machine, ОАО "Ленгидропроект"
- "Putorana Platosu". 2012-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-09.
- Нижняя Тунгуска — судоходство и грузоперевозки 2016-11-20 at the Wayback Machine, Енисейское пароходство
- Lena at Zmeinovo 2009-11-25 at the Wayback Machine, UNESCO: Water resources
- Nizhnyaya Tunguska at Podvoloshino 2016-01-16 at the Wayback Machine, UNESCO: Water resources
- Нижняя Тунгуска 2019-12-16 at the Wayback Machine Путешествия по Красноярскому краю
- "В неизведанные края. Путешествия на Север 1917–1930 гг" 2019-03-13 at the Wayback Machine, Владимир Афанасьевич Обручев
Mənbə
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Asagi Tunqus Sibirde yerlesen cay Rusiyanin Irkutsk vilayeti ve Krasnoyarsk diyari erazisinden axaraq Yenisey cayina tokulur Cay Orta Sibir yaylasindan ve Putorana platosunun cenubundan axaraq Yeniseyin sagindan caya tokulur Cay Tura qesebesine qeder gemicilik ucun yararlidir Asagi Tunqus cayiOlke RusiyaMenbeyi Orta Sibir yaylasiMensebi Yenisey cayiUzunlugu 2989kmSu serfi 3 680 m sHovzesinin sahesi 473000 km menbeyi mensebiKolima cayi Rusiyanin fiziki xeritesinde 58 02 42 sm e 105 40 39 s u 65 47 00 sm e 87 57 20 s u ru 17010700112116100061570 Vikianbarda elaqeli mediafayllarQisa melumatYeniseyin sag qolunu teskil eden Asagi Tunqus Turuxansk seheri yaxinliginda caya tokulur Buzlanmasi oktyabrdan maya qeder davam edir Cay yuxari axarda may iyun asagi axarlarda may iyul aylarinda gursululuq musahide edilir Yuxari axarlarda cay yayladan asagi axarlarda ise duzenliklerden axir Yuxari axar Yuxari axarlarda cay 580 km mesafede enli dereden axir Dere esasen gilli qumlu suxurlardan teskil olunmusdur Bu hissede Asagi Tunqus cayi Lena cayinin ysxinligindan axir Kirensk seheri yaxinliginda mesafe hetta 15 20 km e qeder azalir Cayin bu hissede sureti 0 4 0 6 m s teskil edir Asagi axar Asagi axarlarda Asagi Tunqus cayi derin ensiz bezense sildirimli sahili olan erazilerden axir Bezi hisselerde cayin yatagi genislenerek gole benzer su saheleri yaradir Bu sahelerin eni bezen 20 km catir Cayin sert qayaliqlar arasindan axan hissesinde suret 3 5 m s teskil edir Burada derinlik 60 100 metr arasinda yerlesir Bu hisselerde bezen cayin ortasinda diametri 0 5 1 5 metr olan astanalara rast gelinir Bezen cay berk suxurlara rast geldikde onu dolanaraq kecmeli olur Bu hissede cayin sureti 1 1 5 m s teskil edir Asagi Tunqus cayi boyunca coxlu sayda selaleler vardir Sularin hundurlukden axdigi erazilerde derinlik bezen 100 metr teskil edir Astanalar ve selaleler xususi ile gursululuq dovrunde dedikce tehlukeli olur Cayin hidrologiyasiCay illik axin surtine gore Rusiyanin caylari arasinda onbirinci yeri tutur Illik su serfiyyarti 3680 m s teskil edir Minimal su serfiyati 1967 ci ilde 2861 m s maksimal ise 1974 cu ilde 4690 m s olmusdur Cayin qidalanmasi qar ve yay yagislari hesabina odenilir Qrunt sulari demek olar ki yoxdur Sebeb ise cayin cox illik qrunt buzlaqlari erazisinden axmasidir 52 il aparilan musahideler neticesinde diaqramma asagidaki kimi olmusdur Cay axininin 73 yay payiz aylarinin payina dusur Cayin suyunun ampiletud ferqine gore xususi ile secilir Dasqinlar zamani suyun seviyesi 30 35 m qalxirQollariQollari sagdan Eyka Kocecum Yambukan Vivi Tutoncana Eracimo Severnaya soldan Nepa Bolsaya Erema Teteya Ilimpeya Nidim Taymura Ucami Asagi Tunqusun en boyuk qolu Kocecun cayidir Illik serfiyyati 600 m s hovzesinin sahesi ise 100 min km teskil edirGemicilikCay gemicilik ucun mueyyen hisselerde tehlukelerle zengindir Burada coxlu sayda astana ve selalelerin olmasi naviqasiyaya cetinlikler toredir Naviqasiya esasen avqust sentyabr aylari mumkun olur Xususi ile dar astanalardan Oron secilir Oron 128 130 km mensebden yuxarida yerlesir Ilk defe 1927 ci ilde paraxod vastesile ile kecilmisdir 1911 ci ilde Asagi Tunqus ve Lena cayini Kirensk rayonu erazisinde birlesdirmek planlasdirilirdi Bununla bele XX esrin evvellerinde tikintinin cetinliyinden ve coxlu maliye teleb etdiyinden layihe icra olunmamis qalir Maraqli faktlarRuslar erazini kolonizasiyalasdirarken XVI XVII esr bir muddet cay Toris Tunqusu Monastir Tunqusu ve Manqazey Tunqusu adlandirilmisdir Hal hazirda Asagi Tunqus cayi uzerinde Evenk SES tikintisi planlasdirilir Bublayihe reallassa Rusiyanin en boyuk SES olacaqdir Istinadlar http www abratsev narod ru biblio sokolov p1ch23b html 2014 02 23 at the Wayback Machine Asagi Tunqus cayi Osiktakan zvezdochka Evenkiya Nizhnyaya Tunguska at Fakt Bolshoy Porog 2016 03 24 at the Wayback Machine UNESCO Water resources OVOS Evenkijskogo gidrouzla na reke Nizhnyaya Tunguska 2012 04 15 at the Wayback Machine OAO Lengidroproekt Putorana Platosu 2012 03 03 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 09 Nizhnyaya Tunguska sudohodstvo i gruzoperevozki 2016 11 20 at the Wayback Machine Enisejskoe parohodstvo Lena at Zmeinovo 2009 11 25 at the Wayback Machine UNESCO Water resources Nizhnyaya Tunguska at Podvoloshino 2016 01 16 at the Wayback Machine UNESCO Water resources Nizhnyaya Tunguska 2019 12 16 at the Wayback Machine Puteshestviya po Krasnoyarskomu krayu V neizvedannye kraya Puteshestviya na Sever 1917 1930 gg 2019 03 13 at the Wayback Machine Vladimir Afanasevich ObruchevMenbe