Azərbaycanca
සිංහල
Türkçe
| Sıra nömrəsi | Elementi adı | İşarəsi |
|---|---|---|
| 89 | aktinium | Ac |
| 90 | torium | Th |
| 91 | protaktinium | Pa |
| 92 | uran | U |
| 93 | neptunium | Np |
| 94 | plutonium | Pu |
| 95 | amerisium | Am |
| 96 | kürium | Cm |
| 97 | berklium | Bk |
| 98 | kalifornium | Cf |
| 99 | eynşteynium | Es |
| 100 | fermium | Fm |
| 101 | mendelevium | Md |
| 102 | nobelium | No |
| 103 | lourensium | Lr |
Aktinoidlər – dövri sistemin 7-ci dövründə yerləşmiş, sıra nömrəsi 89–103 arasında olan 14 elementin ümumi adıdır. Adının mənası yunan dilindən tərcümədə "aktis" "şüa", "eidos" "oxşar" deməkdir. Bunlar aktinium, torium, protaktinium, uran, neptunium, plutonium, amerisium, kürium, berklium, kalifornium, eynşteynium, fermium, mendelevium, nobelium, lourensiumdur. Onlardan heç birinin stabil izotopu yoxdur. Torium, protaktinium və uran təbii radioaktiv elementlər olduğu halda, digər aktinoidlər nüvə reaksiyalarında süni yolla sintez edilmişdir.
İlkin təsəvvürlər
Aktinoidlər ailəsi haqqında təsəvvürləri ilk dəfə 1944-cü ildə Amerika alimi Q. Siborq vermişdir. Özünün aktinoidlər ailəsi nəzəriyyəsinə uyğun olaraq o söyləmişdir ki, toriumdan başlayaraq bu elementlərin atomlarında lantanoidlərdə 4f yarımsəviyyələri dolduğu kimi, 5f yarımsəviyyəsi də dolmağa başlayır. Ona görə də bütün 14 aktinoidləri dövri sistemdə aktiniumla birlikdə bir qəfəsdə yerləşdirirlər. Onlar dövri sistemdə lantanoidlər sırasının altında yerləşdirilir. Aktinoidlərin bu cür yerləşdirilməsi geniş yayılmışdır. Transuran elementlərinin öyrənilməsi məlum olmuşdur ki, aktinoidlərin lantanoidlərlə oxşarlığı bir çox cəhətdən formal xarakter daşıyır.
Müasir təsəvvürlər
Müasir işlər göstərir ki, 5f ilə 4f elementlərinin müqayisəsi zamanı ağır aktinoidlərlə yüngül lantanoidlər arasında daha çox oxşarlıq vardır. Eləcə də aktinoidlər ailəsinin 1-ci yarımsıra elementləri ilə əvvəlki dövrlərin keçid d-elementləri arasında kimyəvi cəhətdən oxşarlıq vardır. Buradan görünür ki, 7-ci dövri dəyişməsində özünəməxsusluq vardır. Bu da sıra nömrəsi (Z) böyük olan elementlər sahəsində dövrilik hadisəsinin qiymətləndirilməsində yeni yanaşmanı tələb edir.
Kimyəvi xassələri
Aktinoidlər üçün +1-dən +7-dək daha çox mövcud olması müəyyən edilmişdir. Neptunium, plutonium və amerisiumun +6 və +7 oksidləşmə dərəcəsi göstərən birləşmələri, eləcə də küriumun altıvalentli birləşmələri alınmışdır. Aktinoidlər sırasının 2-ci yarımsıra elementləri – eynşteynium, fermium, mendelevium və nobelium üçün gözlənilmədən daha davamlı birləşmələri +2 oksidləşmə dərəcəsi göstərdiyi birləşmələr olmuşdur (mendeleviumda isə hətta +1).
Aktinoidlərin kimyəvi xassələrinin xüsusiliyi iki cür izah edilir. Birincisi, aktinoidlərin atomlarında (Z=90–96) 5f və 6d elektronları enerjinin qiymətinə görə yaxındır, ona görə də onları kimyəvi qarşılıqlı təsir zamanı asanlıqla istifadə edirlər. İkincisi, ağır aktinoidlərdə sıra nömrəsi artdıqca atomlarda elektronların qarşılıqlı təsir xarakteri çətinləşir, bu da həmin elementlərin xassələrinin xüsusiliyini göstərir.
İstinadlar
- M. Abbasov, S. Məşədibəyova, R. İbadov. Təbiət elmləri lüğəti, Bakı 2006, səh. 8
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sira nomresi Elementi adi Isaresi89 aktinium Ac90 torium Th91 protaktinium Pa92 uran U93 neptunium Np94 plutonium Pu95 amerisium Am96 kurium Cm97 berklium Bk98 kalifornium Cf99 eynsteynium Es100 fermium Fm101 mendelevium Md102 nobelium No103 lourensium Lr Aktinoidler dovri sistemin 7 ci dovrunde yerlesmis sira nomresi 89 103 arasinda olan 14 elementin umumi adidir Adinin menasi yunan dilinden tercumede aktis sua eidos oxsar demekdir Bunlar aktinium torium protaktinium uran neptunium plutonium amerisium kurium berklium kalifornium eynsteynium fermium mendelevium nobelium lourensiumdur Onlardan hec birinin stabil izotopu yoxdur Torium protaktinium ve uran tebii radioaktiv elementler oldugu halda diger aktinoidler nuve reaksiyalarinda suni yolla sintez edilmisdir Ilkin tesevvurlerAktinoidler ailesi haqqinda tesevvurleri ilk defe 1944 cu ilde Amerika alimi Q Siborq vermisdir Ozunun aktinoidler ailesi nezeriyyesine uygun olaraq o soylemisdir ki toriumdan baslayaraq bu elementlerin atomlarinda lantanoidlerde 4f yarimseviyyeleri doldugu kimi 5f yarimseviyyesi de dolmaga baslayir Ona gore de butun 14 aktinoidleri dovri sistemde aktiniumla birlikde bir qefesde yerlesdirirler Onlar dovri sistemde lantanoidler sirasinin altinda yerlesdirilir Aktinoidlerin bu cur yerlesdirilmesi genis yayilmisdir Transuran elementlerinin oyrenilmesi melum olmusdur ki aktinoidlerin lantanoidlerle oxsarligi bir cox cehetden formal xarakter dasiyir Muasir tesevvurlerMuasir isler gosterir ki 5f ile 4f elementlerinin muqayisesi zamani agir aktinoidlerle yungul lantanoidler arasinda daha cox oxsarliq vardir Elece de aktinoidler ailesinin 1 ci yarimsira elementleri ile evvelki dovrlerin kecid d elementleri arasinda kimyevi cehetden oxsarliq vardir Buradan gorunur ki 7 ci dovri deyismesinde ozunemexsusluq vardir Bu da sira nomresi Z boyuk olan elementler sahesinde dovrilik hadisesinin qiymetlendirilmesinde yeni yanasmani teleb edir Kimyevi xasseleriAktinoidler ucun 1 den 7 dek daha cox movcud olmasi mueyyen edilmisdir Neptunium plutonium ve amerisiumun 6 ve 7 oksidlesme derecesi gosteren birlesmeleri elece de kuriumun altivalentli birlesmeleri alinmisdir Aktinoidler sirasinin 2 ci yarimsira elementleri eynsteynium fermium mendelevium ve nobelium ucun gozlenilmeden daha davamli birlesmeleri 2 oksidlesme derecesi gosterdiyi birlesmeler olmusdur mendeleviumda ise hetta 1 Aktinoidlerin kimyevi xasselerinin xususiliyi iki cur izah edilir Birincisi aktinoidlerin atomlarinda Z 90 96 5f ve 6d elektronlari enerjinin qiymetine gore yaxindir ona gore de onlari kimyevi qarsiliqli tesir zamani asanliqla istifade edirler Ikincisi agir aktinoidlerde sira nomresi artdiqca atomlarda elektronlarin qarsiliqli tesir xarakteri cetinlesir bu da hemin elementlerin xasselerinin xususiliyini gosterir IstinadlarM Abbasov S Mesedibeyova R Ibadov Tebiet elmleri lugeti Baki 2006 seh 8