Aktinedidlər

Aktinedid gənələr— Bostan-tərəvəz bitkilərinin zərərvericisi olan aktinedid gənələrinin növ tərkibi, qidalanması, yayılması və bioekoloji xüsusiyyətləri haqqında ətraflı məlumat verilir. 4 fəsilə, 9 cinsə aid olan 24 növ gənə tədqiq etmişik ki, onlardan da 3 növü – Cecidophyes collegiatus, Trimeroptes rubi, Bryobia rustavensis Azərbaycan faunası üçün ilk dəfə verilir. Eyni zamanda bu gənələrin yırtıcıları olan 1 növ fitoseid gənəsi – Amblyseius finlandicus və fauna üçün yeni olan 1 pərbüzən növü – Scumnus subvillosus da tərəfimizdən aşkarlanmışdır. Müxtəlif coğrafi və iqlim şəraitindən asılı olaraq respublikamızda becərilən bostan-tərəvəz bitkilərinin məhsuldarlığının artırılması həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Müəyyən illərdə bu bitkilərin məhsuldarlığının 30-40 faizi geniş yayılma arealına malik olan zərərvericilər, xüsusən də aktinedid gənələri tərəfindən məhv edilir. Nəticədə məhsul itkisi çoxalır, keyfiyyət aşağı düşür. Belə ciddi zərəri törədən növlərin fəaliyyət dairəsini zəiflətmək üçün mütləq onların bioekoloji xüsusiyyətlərini ətraflı surətdə öyrənmək lazımdır. Bu gənələrdən bəziləri bostan-tərəvəz bitkilərindən otlara, ağac, kol və yarımkol bitkilərinə və ya əksinə miqrasiya edərək həyat fəaliyyətlərini davam etdirirlər.

Cins: Vasates Shimer, 1889

Vasates lucopersici Massei 1929 və ya pomidorun qonur gənəsi – 4 ayaqlı gənələr (Eriophyidae) fəsiləsinə daxildir. İyvari bədən quruluşuna malik olmaqla uzunluğu 0.14-0.21 mikrometrdir. Rəngi solğun sarımtıldan qəhvəyi – qırmızıya qədərdir. Ayağı 2 cütdür. Sürfələr yetkinlərdən bədən ölçülərinin kiçik olmalarıyla fərqlənirlər. Qonur gənə pomidordan başqa digər mədəni və yabanı badımcan-kimilərlə də qidalanır. Pomidorun bütün yerüstü hissələrini yoluxdurub zədələyir. Gümüşü rəngdə olan bu zədələrin izləri əvvəlcə gövdə üzərində və yarpağın alt səthində müşahidə olunur. Sonra yavaş-yavaş gövdə boyunca yuxarıya tərəf yayılaraq qonur-qəhvəyi rəngli ləkəyə çevrilir. Yoluxmuş gövdənin üzərində olan tükcüklər töküldüyündən onun rəngi də dəyişilərək dumanlı görünür, yuxarıya tərəf (gövdə boyunca) dayaz çatlar əmələ gəlir. Yarpaqlar burulur, quruyur və tökülür(Şəkil 1). Yoluxmuş bitkilər böyümədən qalır, meyvələri xırdalanır, yığılır və üzəri qırış-qırış olur. Zərərvericinin miqdarından asılı olaraq zədələnmə çox olduqda meyvənin qabığı kobudlaşır, çatlayır, qonur-boz rəng alır, dadını itirir. Bitki bu zaman 30-50% məhsul itirir, çox vaxt da tələf olur. Yüksək nəmlik, yüksək temperatur gənənin inkişafını ləngidir. Bunun əksinə olaraq aşağı temperatur inkişafa kömək edir. Deməli, qışlamış gənə optimal şərait olarsa il boyu arta bilər. Belə olan halda nəslin inkişafı 12-15 gün çəkir. Bir dişi fərd təxminən 50-yə qədər yumurta qoyur və 40-45 gün yaşayır. Qonur gənənin inkişaf tsiklini müşahidə edəndə məlum olur ki, bu zərərverici ancaq badımcankimilər fəsiləsinə xas olan çox illik otlar və bitki qalıqları üzərində qışlayır. Heç vaxt torpaqda qışlamayan bu gənənin inkişafının orta davamlılığı yumurta mərhələsindən imaqoya qədər 25 o S temperaturda 7,5 gün, 15 o S isə 14 gün çəkir. Temperatur onların böyümələrinə təsir göstərən əsas amildir.

Cins: Aceria Keifer, 1944

Aceria Keifer

Aceria macrochella – Bostan – tərəvəz bitkiləri, otlardansa yonca olan hər yerdə rast gəlir. Yarpaqların səthində kisəyə bənzər fırlar əmələ gətirir. Fırların sayı o qədər də çox olmur. Müəyyən müddətdən sonra tədricən artaraq, 50-60-a çatır. Rəngləri qırmızımtıl və ya sarımtıl olur. Material Ağstafanın Köçəsgər, Aşağı Kəsəmən, Həsənsu, Qaçaq Kərəm kəndlərində və Səməd Vurğun qəsəbəsində əkilmiş bostan – tərəvəz bitkiləri üzərindən yığılmışdır. Tədqiqat zamanı fır gənələrindən başqa tetranixid gənələri də toplanmışdır.

Aceria tristriata

Aceria tristriata – Qoz ziyilli gənəsinin yetkin fərdləri mikroskopik canlılardır. Qeyd edildiyi kimi ayaqları 2 cütdür. Bu əlamətinə görə tor gənəsindən asanlıqla fərqlənir. Bu növün deytogen, yəni qış dişilərinin təsvirini ilk dəfə A.Nalepa (Nalepa, 1889, 19 10) vermişdir. Daha sonra bu təsvirə H.Farkaş (Farkas, 1960) əlavələr etmişdir. Növün morfologiyası haqqında daha dolğun və ətraflı məlumatlara A.S. Hassanın (Hassan, 1928) işlərində rast gəlirik. Qoz ziyilli gənəsi yarpaqların üst səthində düzgün olmayan konusvari, kobud ziyilli fırlar əmələ gətirir və gənələr də həmin fırların içərisində qışlayırlar. Bu fırların diametri 1,0-1,5, hərdən də 2,0 mm olur. Rəngləri yaşlarından və işıqlanma dərəcəsindən asılı olaraq dəyişilir. Yazda işıq düşən yarpaqların üzərindəki fırların rəngi çəhrayı və ya sarımtıl, yayın ortalarında qırmızı, payızda- vegetasiyanın sonunda isə tünd albalı rəngində olur. Kölgə düşən yarpaqlarda olan fırların rəngi sarı qalır və yarpaq damarlarının yanında yerləşir. Payızda isə tumurcuqlarda paslı ərp tipində görsənir . Qoz meyvəsinin əmələ gəlməsinə yaxın görünməyə başlayan bu gənələr, həm də qozun mətli hissəsində məskən salır. Orada yarpaqlarda əmələ gələn fırlara nisbətən iri, açıq yaşıl rəngli (qozaların rəngində) fırlar əmələ gətirirlər (şəkil 3, 4).Qoz ziyilli gənəsinin inkişaf mərhələsi belədir: yumurta – nimfa I – nimfa II – yetkin fərd. Dişilər cavan zoğlarda tumurcuqların əsasında, catlarda və digər bu kimi yerlərdə qışlayır. Yaz miqrasiyası aprel ayından başlayır və tumurcuqların açılması dövrünə təsadüf edir. Tam formalaşmış fırlar may ayının ortalarında əmələ gəlir. Elə bu zaman da dişilər kürəyə bənzər formada yumurtalar qoymağa başlayır. Birinci generasiya iyunun axırında başa çatır və şəraitdən asılı olaraq 3-5 nəslə başlanğıc verir. Birinci nəslin inkişafı təxminən bir ay çəkir. Gənələrin sayının artması iyun ayından başlayır və iyul ayının ikinci yarısında maksimuma çatır . Bir fırda ən azı 50-ə qədər fərd olur. Bu vaxtdan payız miqrasiyası başlayır. Qeyd etdiyimiz bu gənə növünün yayda qoz yarpağı üzərində yaratdığı yeni fırlar həmin yarpağı möhkəm deformasiya etməklə, bütöv yarpaqların inkişafını ləngidir. Ən çox rütubətli yerlərdə bitən cavan ağacları yoluxdurub, onların uc yarpaqlarını zədələyən, Aralıq dənizi – Orta Asiya növü olan bu gənə Azərbaycanda ilk dəfə S.H.Xəlilova tərəfindən (Qəbələ, Oğuz, Şamaxı, Quba, Qusar, Xaçmaz, Dəvəçi, İmişli rayonlarında) öyrənilmişdir. Biz isə bu növə aid materialı Qazax rayonunun Xılxına kəndindən (N41.173249, E45.414101) yığmışıq.

Aceria erinea

Aceria erinea – Qoz keçəli gənəsi ancaq qoz ağaclarına ziyan vurur. İlk dəfə A.Nalepa tərəfindən (Nalepa,1891) qeyd edilən bu növün klassik təsvirini Q.Kifer (Keifer 1938, 1952) vermişdir. Sorucu ağız aparatına malik olan sarımtıl rəngli keçəli qoz gənəsi Ağstafa rayonunun Poylu kəndində (N41.15422, E45.45339) becərilən və meşədə (N41.152798, E45.41718) rast gələn qoz ağaclarının yarpaqlarından yığılmışdır. Azərbaycan faunası üçün ilk dəfə qeyd olunan bu növ sorucu ağız aparatı vasitəsilə yarpaqların hüceyrə şirəsini sorur və nəticədə həmin yerdə yarpaqların üst səthində qalın divarlı, iri, girdə qabarıqlar və ya şişkinliklər əmələ gəlir. Yarpaqların alt səthiıdə isə həmin qabarıqlara uyğun müxtəlif ölçülü çökəkliklər yaranır. Çökəkliklərin daxili divarı isə sarımtıl rəngli sıx tükcüklərlə (erineum) örtülmüş olur. Bu mənzərə keçəni xatırladır (adı da buradan götürülüb) və gənələr orada açıq halda yaşayır (şəkil 5). Tükcuk və ya keçə ilə əhatə olunmuş ərazinin ölçüsü 0,25 – 4,50 mikrometr təşkil edir.A.erinea gənəsinin biologiyası bir çox cəhətdən A. tristriata ilə oxşardır. Bu növ də öz inkişafını yumurta – nimfa I – nimfa II – yetkin fərd mərhələsində başa vurur. Dişilər cavan zoğlarda, tumurcuğun əsasında, catlarda və s. bu kimi yerlərdə qışlayır. Aprel ayından başlayan və təxminən 15-20 gün davam edən yaz miqrasiyası tumurcuqların açılmasına təsadüf edir. May ayının ortalarında dişilər yumurta qoymağa başlayır. Qoz keçəli gənəsinin nəslinin inkişafı 1ay çəkir və iyun ayının axırında bitir. Ancaq sonrakı nəsillər daha tez inkişaf edir. Gənə generasiya zamanı 4 nəslə başlanğıc verir. Bu növün əmələ gətirdiyi keçələrin daxilindəki gənələrin sayı o qədər də çox olmur. Bunu belə izah etmək olar ki, keçəli gənələr açıq yaşayan növlər olub, fır əmələ gətirmirlər. Burada yırtıcı gənələr də az olmur və onların fəaliyyətinin nəticəsində qeyd edilən 4 ayaqlı gənənin sayı da az olur. Onların sayı ən çox iyul ayında artır. Yazda əmələ gələn keçələr yarpaqları möhkəm deformasiya edərək, onların inkişafını ləngidir. Avropa növü olan bu gənə az rütubətli yerlərdə bitən qoz ağaclarını yoluxdurmaqla zoğların əsasında yerləşən yarpaq və zoğlara ciddi ziyan vurur. Nəticədə həmin zoğ və yarpaqlar böyümədən qalaraq məhv olur. Çox maraqlıdır ki, A.tristriata və A.erinea növləri heç vaxt eyni yarpağı yoluxdurmurlar. Ancaq kütləvi çoxalma zamanı hərdən belə hallara past gəlmək olar. Holarktik növdür.

Aceria avanensis

Aceria avanensis – Bu gənə uzunsov,qurdvari bədəni olan ağımtıl və ya qırmızımtıl rəngdədir. Yarpağın səthində ziyilli fırlar əmələ gətirir. Həmin fırlar Aceria tristriata növünün əmələ gətirdiyi fırlardan bir az iri olması ilə fərqlənir. Ön Asiya növüdür .

Aceria brachitarsa

Aceria brachitarsa – Növün kaliforniya (Juglans californica Wats.) və hind qozunun yarpaqlarında yaşaması və zərər vurması aşkar edilmişdir. Bu növ kisəvari fır əmələ gətirən sərbəst yaşayan növdür. Fır əmələ gətirən qış dişilərinin rəngi qırmızı, narıncı və ya çəhrayı, yay dişilərininki isə şəffaf ağdır. Təəssüf ki, nəzəri və əməli əhəmiyyəti böyük maraq doğuran bu növün qidalanması və çoxalması tam öyrənilməyib.

Aceria amicula

Aceria amicula Bu növün Aceria brachitarsa gənəsinin əmələ gətirdiyi fırların daxilində onunla simbioz halında yaşadığı aşkarlanmışdır. Onun haqqında olan məlumatlar da Q. Kifer tərəfindən verilmişdir. Belə ehtimal olunur ki, A.amicula A.brachitarsa növünün yay dişisidir.

Eriophys armeniacus

Eriophys armeniacus . – Uzun, qurdabənzər bədəni var. Qoz yarpaqlarının mərkəzi damarı boyunca iki tərəfli konusa bənzər fırlar əmələ gətirir. Fırlar yazda açıq yaşıl rəngdə olur, yayda isə yavaş-yavaş qızarır. Tumurcuq pulcuqlarının arasında qışlayırlar. Yazda qış dişiləri sakitlik dövründən çıxır, tumurcuqlardan yarpaqlara keçir və orada fırlar əmələ gətirirlər. Yoluxmuş yarpaqlarda fırların miqdarı çoxalmır, başqa yoluxmamış yarpaqlarda isə görünmürlər. Deməli, fır əmələ gəlmə prosesi ancaq müəyyən olunmuş vaxtda baş verir. Qış dişiləri qış sığınacağından çıxandan 15 gün sonra yumurta qoymağa başlayırlar. Yoluxmuş yarpaqlar böyümədən qalır, meyvələri xırdalanır. Aralıq dənizi – Orta Asiya növüdür.

Tegonotus juqlandis

Tegonotus juqlandis – Qoz yarpaqlarının alt və üst hissəsində hüceyrə şirəsi ilə qidalanır. Yoluxmuş yarpaqlar sarımtıl yaşıl rəng alır. Zoğların gizlin yerində açıq halda qışlayırlar. Holarktik növdür.

Cins: Aceria Keifer, 1944

Anthocoptes cornicola

Anthocoptes cornicola – Zoğal ağacının yarpaq və zoğlarından toplanıb.Yarpağın alt səthində yaşamağa uyğunlaşan növ açıq yaşayandır. Fəaliyyəti dövründə yarpağın kənarlarının yuxarıya tərəf burulmasına səbəb olur. Deytogin dişilər tumurcuqlarda qışlayırlar.

Epitremus trilobus Nalepa

Epitremus trilobus – Kəndəlaş yarpaqlarından yığılmışdır. Yoluxmuş yarpaqların kənarları yuxarıya tərəf burulmuş olur.Yarpağın zədəli yerləri tez-tez rəngini itirir, rəngsizləşir və qırışıqlı forma alır. Növ Azərbaycan faunası üçün ilk dəfə qeyd edilir.

Cins : Phyllocoptes

Phyllocoptes

– Bədəni enli iy şəkilli, rəngi ağımtıl, uzunluğu 160-180, eni 55-70 mikrometrdir. Qara murdarçanın və qarağacın yarpaqlarında aşkar etmişik. Səthində əyilmə və deşilmə müşahidə olunan bu zədəlı yarpaqların qıraqları çox və ya az dərəcədə dalğalı, demək olar ki, kəsilmiş, yuxarıya tərəf burulmuş (bükülmüş) olur.

Cins: Phytoptus Dujardin

Phytoptis avellanae – Fındıq və yemişan bitən hər yerdə bu gənə növünə rast gəlmək olur. Əsas yarpaq tumurcuqlarına ziyan vurur. Zədələnmiş tumurcuqlar diametri 10-14mm olana qədər böyüyür, yəni yarpaq tumurcuqları anormal inkişaf edir. Bu növ gənələr girdə formalı olub, zədələnmiş tumurcuqların pulcuqlarının alt səthində qabarıqlı çıxıntılar əmələ gətirirlər (3). Bütün həyatı boyu tumurcuqların içərisində yaşayaraq orada postembrional (rüşeymdən sonrakı inkişaf) fazasında qışlayır.Yazda sakitlik dövründə olan gənələr zədələnmiş tumurcuqlardan çıxırlar. Qış dişilərindən (deytogin) başqa hamısı qidalanma və çoxalma proseslərini davam etdirirlər. Qış dışıləri isə bu zaman zədələnmiş tumurcuqları tərk edərək cavan tumurcuqlara keçirlər. Yay dişiləri (protoginlər) köhnə tumurcuqlarda fırlar quruyanacan qidalanır və çoxalırlar. Bu gənənin fır əmələ gətirməsi apreldən başlayıb may ayının axırlarına qədər davam edir. Tumurcuqlar yazın əvvəlində oyandığı üçün onların daxilində olan fərdlərin əksəriyyəti fir əmələ gətirib çatdıra bilmirlər və nətiçədə məhv olurlar (1). Eriophyes filiformes – Monofaqdır. Qarağac yarpaqlarında müşahidə edilib. Yarpağın alt səthində zəif tükcüklü ziyillər əmələ gətirir. Belə yarpaqlar qırışlı olur, mərkəzi damar boyunca əyilmiş, qısalmış formada qeyri – normal inkişaf edir. Nəticədə ağac zəifləyir, boyatmadan qalır.

Rhyncaphytoptus sanahinensis

Rhyncaphytoptus sanahinensis Enli iyvari bədənə malikdir. Dorsal qılçıqda xətt aydın görünür. Tergit iri, sternitlər isə xırdadır və üzəri mikroqabarıqlarla örtülüdür. Qoz ağacının yarpaqlarının alt səthində yaşayaraq onları yoluxdurur və nəticədə həmin yarpaqlar burulur, quruyub tökülür. Bu növ haqqında məlumat ilk dəfə 1968- ci ildə qeyd olunub. Holarktik növdür. Maraqlıdır ki, gənələrin normal qidalanması və çoxalması cavan yarpaqlarda mümkündür. Yoluxma dövründə yarpaqlar quruyur, vaxtından əvvəl tökülür, yaşıl meyvələr məhsuldarlığını itirir. Beləliklə, qeyd edilən gənələrin fəaliyyəti dövründə qoz ağacının vegetativ və generativ orqanları yoluxaraq zədələnir. Nəticədə ağac inkişafdan qalır, vaxtından əvvəl quruyur və məhsuldarlıq aşağı düşür. Ona görə də gələcəkdə əldə edilən nəticələr və ədəbiyyat məlumatları əsasında bu gənələrin faunasını dərindən öyrənmək, geniş müşahidələr aparmaq və imkan daxilində bioloji mübarizədən istifadə etmək zəruridir.

Fəsilə: Anystidae Oudemans

Anystidae Oudemans, 1902-Azərbaycan faunasında 5 cinsə aid 7 növ aşkar edilib.

Cins: Anystis

Anystis baccarum – Giləmeyvəli anistis Azərbaycanda geniş yayılıb. Evribiont növdür. Ovalıqlardan yüksək dağlıq ərazilərə qədər rast gəlinir. Gəncə - Qazax bölgəsində Şəmkir (Aşağı Seyfəli kəndinin ətrafları) və Göygöldə (Hacıkənd qəsəbəsinin və Mixaylovka kəndinin ətrafları) tapılıb. Şəmkir rayonunda (Aşağı Seyfəli kəndi) üzümlüklərdən,daşların altından tapılıb(Aslanov 2008). Əsasən partenogenetik yolla çoxalır. Erkəkləri az rast gəlir. Daşların və döşəmənin altına qoyulan yumurtaları qışlayır. İldə 3 nəsil verir. Xırda buğumayaqlılarla, o cümlədən, ayaqquyruqlularla qidalanır. Kannibalizmdə müşahidə edilr. Kosmopolit növdür.

Cins: Bechsteinia Oudemans, 1936

Bechsteina schneideri – Azərbaycanın üzümlüklərindən, Şəmkir rayonunda (Aşağı Seyfəli kəndi) daşların altından tapılıb. Azərbaycanda geniş yayılıb. Evribiont növdür. Meşələrdə, arid seyrək meşələrdə, səhralarda, quru çöllərdə, dağ çəmənli bozqırlarda, üzümlüklərdə, meyvə bağlarında və süni meşə massivlərində rast gəlinir. Bəzən evlərə daxil olur. Abşeron yarımadasında il boyu fəaldır. Cənubi (İtaliya) və Şərqi (Ukrayna: Krım) Avropa; Qafqaz (Şimali Osetiya); Orta Asiya (Асланов, 2008). Beləliklə, qeyd olunanlara əsaslanaraq demək olar ki, tədqiq olunan ərazinin üzümlüklərindən toplanan akarifaqlar zərərverici gənələri, mənənə və yastıcaları həm qabıqdəyişmə dövründə, həm də yumurta mərhələsində intensiv surətdə məhv etməklə, onların kütləvi çoxalmalarına mane olur, artımlarının qarşısını aktiv surətdə alırlar.

Fəsilə: Bryoriidae Berlese, 1913

Cins: Bryobia Koch, 1836

Bryobiia redikorzevi - Bu gənə əksər ədəbiyyatlarda meyvə ağaclarının zərərvericisi kimi verilir, lakin həmin gənənin meşədə bitən cır meyvə ağaclarının yarpaqlarına zərər verməsi də aşkar edilmişdir (1). Deməli, belə məlum olur ki, meşə ağacları gənələrin yayılma mənbəyini təşkil edir. Biz də materialı əzgil, itburnu, cır tənək yarpaqlarının alt səthindən yığmışıq. Müşahidə apardığımız yerlərdə digər bitkiyeyən gənələrə nisbətən geniş yayılmış ciddi zərərvericilərdəndir. Tetranixoid gənələrindən alın çıxıntısının olması və tor əmələ gətirməməsi ilə fərqlənən bu gənənin yarpaq, zoğ, meyvə və budaq üzərində yerləşməsi əl lupası ilə də təyin edilə bilir. Külli miqdarda çoxaldığı zaman yarpaqda olan dəyişiklik və özünün tünd yaşıl və bəzən qonur rəngi onun başqa gənələrdən tez fərqlənməsinə səbəb olur. B.redikorzevi gənəsinin yarpaqlara yoluxub artmasına səbəb gənənin növ tərkibinin və vurduğu zərərin indiyə qədər tam öyrənilməməsi və həm də ona qarşı mütəşəkkil mübarizə tədbirlərinin aparılmaması olmuşdur. Müşahidələr zamanı zərəverici gənələrin təbii düşmənlərinə də təsadüf edilmişdir. Ümumiyyətlə, bitkiyeyən gənələrin biosenozu çox zəngindir. Bura onun təbii düşmənlərindən başqa ciddi zərərverici olan yastıcalar, mənənələr, cücülər və s. də daxildir. Bunları nəzərə alaraq onlara qarşı kompleks mübarizə tədbirlərindən istifadə edilməsi diqqət mərkəzində olmalıdır.

Fəsilə: Eriophyidae Nalepa, 1898

Cins: Eriophyes Siebold, 1850

Eriophyes gracilis – Polifaqdır. Böyürtkən və çiyələk yarpaqlarında fırlar əmələ gətirərək yarpağı zədələyir. Zədələnmiş bitkinin meyvəsi kiçilir, dadını itirir, bitki özü isə zəifləyir. Xarici amillərin təsirinə az dözümlü olur. Eriophyes ilicis– Silindrik bədəninin uzunluğu 140 -160, eni isə 40-55 mikrometr olan bu növə palıd ağacının yarpaqlarında rast gəlmişik. Yarpaqların alt səthində yaşayır, kərpici qonur rəngli keçə əmələ gətirir və yarpağın spiral kimi burulmasına səbəb olur . Eriophyes tiliae – Bədəni uzunsov, silindrikdir. Cökə yarpaqlarının üzərindən yığılıb. Yarpağın üst səthində səpələnmiş halda olan buynuzvari fırlar əmələ gətirir. Fırlar hamar və tükcüklü, sarımtıl ağ, açıq qonur, al qırmızı rəngdə olmaqla, sayları yarpaq üzərində 50-80 ədədə çatır. Alt səthdə isə sivri, silindrik tükcüklər dəstəsi müşahidə edilir. Bunlarla bərabər, həm də yarpaqlarda (damarlar üzərində) çox da böyük olmayan girdə qabarıqlar görünür. Eriophyes tamaricis – Yulğun kolunun cavan zoğlarını yoluxdurur. Onların üzərində düzgün olmayan formada inkişaf edərək kürə şəklində tüklü, nahamar səth yaradır, kobud qabarıqlar əmələ gətirir. Yarpağın alt səthi isə gümüşü rəngli tükcüklərlə örtülərək qabarıqlı olması ilə diqqəti cəlb edir. Eriophyes vermiformes – Ağımtıl rəngli bu gənə növü fındıq ağacindan yıgılmışdır. Əsasən zoğ və yarpaqları, tumurcuqları yoluxdurur. Yoluxmuş tumurcuqlar normal böyümür, zoğların möhkəm qısalmasına səbəb olur. Zoğların üzərində, yarpaqların alt səthində qeyri normal formada sıx tüklü, qırışlı fırlar əmələ gətirir. Əvvəlcə yaşıl, sonra isə qonur rəngdə olan bu fırların ölçüsü kiçik, 2 mm-ə qədər olmaqla, yarpağın alt səthində çıxıntılar əmələ gətirir. Nəticədə zoğlar inkişafdan qalır, üzərindəki yarpaqlar qat şəklində bükülərək, üzəri tüklərlə örtülür və saralaraq quruyub tökülür. Ən ciddi zərərvericilərdən hesab olunur. Bu gənələrə fındıq bitən hər yerdə rast gəlinir. Ən aktiv dövrləri may – oktyabr aylarıdır (5). Eriophyes pyri – Bədəni qurdvari, uzunsov; uzunluğu 220-270, eni 45-60 mikrometrdir. Aprel – sentyabr aylarında çox olur. Yoluxmuş yarpağın hər 2 səthində aydın görünən fırlar əmələ gətirir. Əzgil və heyva yarpaqlarından toplamışıq. Yoluxmuş yarpaqları güclü zədələyirlər. Fırların rəngi yazda açıq yaşıl, payızda tünd qəhvəyi və ya qara rəngli olmaqla ən çox yaz-yay aylarında cavan yarpaqlarda əmələ gəlir. Gənələrin dişi fərdləri tumurcuq pulcuqları arasında qışlayır və oradan tumurcuqlar açılanda çıxırlar. Birinci 8-10 gündə gənələr açıq halda yarpaqların üzərində yaşadıqları üçün çox zəif olurlar. Bu xüsusiyyəti kimyəvi dərmanlama zamanı nəzərə almaq lazımdır. Birinci nəslin inkişafı 25 gün davam edir. Bu geniş yayılmış zərərverici gənələrin disi fərdləri iyul ayının axırlarında qışlamağa gedirlər. Eriophyes ulmicola – Qarağac yarpaqlarında müşahidə edilib. Fır əmələ gətirmir. Yoluxmuş yarpaqlarda 1 mm diametri olan xırda, zəif tükcüklü ziyillər əmələ gətirir. Ziyillər əvvəlcə sarımtıl, sonra isə qonur rəngdə olur. Onlar yarpaqların hər 2 tərəfində görünür və belə yarpaqlar qırışlı olur, mərkəzi damar əyilmiş, qısalmış olmaqla qeyri-normal inkişaf edir. Eriophyes stenaspis – Əzgil və böyürtkən yarpaqları üzərindən yığılmışdır. Zədələnmiş yarpaqların kənarları nazik, alt və üst tərəfləri qatlanmış olur. Həmin hissə içəridən sərt və sivri, qısa tükcuklü olur və qırmızımtıl rəng alır. Bəzən elə hal olur ki, yarpaq inkişaf edir, ancaq qırılmış vəziyyətdə qalır.

Fəsilə: Tetranychidae Donnadieu, 1875

Cins: Tetranychus Dufour, 1832

Tetranychus turkestani – Polifaqdır, ən çox badımcan, xiyar, pomidor, kartof, lobya, kök, kələm, günəbaxanda rast gəlir. Bəzən meyvə ağacları və qarğıdalıda da müşahidə olunur (4). Yarpağın zədələnən yerində sıx tor əmələ gətirir. Yayın birinci yarısında gənələrin miqdarı az olduğundan yoluxma da az olur. Ancaq uyul ayından başlayaraq gənələrlə intensiv yoluxma başlayır ki, buna akaroz yoluxma da deyilir. Ən çox akaroz yoluxma badımcan, kələm və xiyarda baş verir. Yayın sonunda badımcanın yarpaqlarının 50 % -dən çoxu gənələrlə yoluxmuş olur. Hər yoluxmuş yarpaqda təxminən 150-155 ədəd yetkin fərd olur. Xiyarda və kələmdə bu vaxtlar gənələrlə yoluxma 100%-ə çatır. Gəncə, Ağstafada ispanaq və çuğundur yarpaqları üzərində müşahidə olunmuşdur. Dişi fərdlər çox da böyük olmayan kaloniya halında yaşayırlar. Alaq otları, tökülmüş yarpaqlar və başqa bitki qalıqları arasında qışlayan gənələrin əksəriyyəti temperatur aşağı düşəndə məhv olur. Yazda isə müxtəlif yem və bostan-tərəvəz bitkilərinə miqrasiya edərək qidalanır, çoxalır və iri kaloniyalar əmələ gətirirlər. Təxminən 250-300 yumurta qoyan dişilər orta hesabla 30 günə qədər yaşayır. İl ərzində 8-15 nəsil verən gənələr avqust-oktyabr aylarında qırmızımtıl rəng alır və qış sığınacaqlarına çəkilirlər (5). Sadalanan bu növlərdən başqa aşağıdakı cədvəldə göstərilən digər aktinedid gənələri də tədqiq edilmişdir. Tədqiqatlar zamanı bostan-tərəvəz bitkilərini yoluxduran aktinedid gənələrinin bütün fazalarının Phytoseiidae və Tydeidae, eləcə də Coccinellidae fəsilələrinin bəzi növləri tərəfindən aktiv sürətdə (gizli həyat tərzi keçirənlər yaz-yay-payız miqrasiyası zamanı, açıq yaşayanlar isə vegetasiya zamanı) məhv edilməsi də müşahidə olunmuşdur. Yoluxmuş pomidor və badımcan yarpaqlarında güclü fırlar əmələ gətirən Vasates lycopersici gənəsinin bioekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi zamanı onunla qidalanan bir növ fitoseid gənəsi – Amblyseius finlandicus (Oudemans, 1915) və 1 növ pərbüzən – Scumnus subvillosus Goeze tədqiq edilmişdir. Qeyd olunan fitoseid gənəsi ancaq yarpaqların alt səthində yaşayır, yay-payız zamanı fırlara daxil olaraq onlarla qidalanır və miqdarlarını müəyyən qədər aşağı salır. Qış mövsümündə onların kütləvi məhvinə səbəb olur (6). Bundan başqa ən çox tərəvəzlərdə olan mənənə və gənələrlə qidalanan Scumnus subvillosus (Goeze1777) pərbüzən növü də tərəfimizdən aşkarlanmışdır. Başı enli, ayaqları yaşılımtıl rəngdə olan bu növ də Azərbaycan faunası üçün ilk dəfə qeyd olunur.

Tetranychus crataegi

– polifaqdır, geniş yayılmış növdür. Qarağac, cır armud, əzgil, palıd, yemişan yarpaqları üzərindən yığılmışdır. Aktiv həyat fəaliyyəti may – iyun aylarından başlayıir, ciddi ziyanverici hesab edilir.

Tetranychus urticae

– Geniş yayılma arealına malik olub, yarpaqlar üzərində yaşayaraq onlara ciddi zərər vuran bu növ kosmopolit olmaqla bərabər, həm də polifaqdır. Palıd, böyürtkən, əzgil, itburnu, heyva yarpaqlarının alt səthində məskunlaşır.Yoluxdurduğu yarpağın üzərində qəhvəyi rəngli nöqtə şəklində ləkələr əmələ gətirir. Bir müddətdən sonra bu ləkələr birləşərək yarpağın bütün səthini tutaraq, tədricən onun məhvinə səbəb olur. Gənənin sayı iyun- iyul aylarında artıb maksimum həddə çatır. Bu isə o deməkdir ki, vurulan zərərin miqdarı da maksimum olur (2).

Tetranychus sambuci

– Kəndəlaş yarpaqlarının alt səthindən yığılmışdır. Yarpağın burulmasına və bükülməsinə səbəb olur. Azərbaycan faunası üçün ilk dəfə qeyd edilir.

Tetranychus viennensis

Qida əlaqəsi: göyəm, yemişan, əzgil, böyürtkən, çiyələk, qoz.

Cins: Panonychus Yokoyama, 1929

===Panonychus ulmi === Qida əlaqəsi: əzgil, böyürtkən, itburnu, yemişan.

Cins: Schizotetranychus Traqardh, 1915

Schizotetranychus rubiphilus

Qida əlaqəsi: böyürtkən, zoğal, yemişan

Schizotetranychus pruni

Qida əlaqəsi: böyürtkən, itburnu, çiyələk.

Schizotetranuchus carpini

Qida əlaqəsi: qarağac, palıd.

Fəsilə: Tydeidae Kramer, 1877

Bu fəsilə Azərbaycan faunasında 2 cinsə aid 14 növlə təmsil olunub.

Cins: Tydeus Koch, 1836

Tydeus californicus – Geniş yayılmışdır. Azərbaycanda, Gürcüstanda, Krım və Latviyada müxtəlif ağac və kollarda, meşələrdə, çəmənliklərdə, üzümlüklərdə və s. rast gəlir. Çox saylıdır. Tor gənələrinin effektli yırtıcısı olan bu növə aid material Qazax, Şəmkir, Göygöl rayonlarındakı üzüm bağlarından, Gəncə şəhərində isə həyətyanı sahələrdə olan üzüm bitkisi üzərindən yığılmışdır . Bağlarda, parklarda, meşələrdə, çəmənliklərdə, üzümlüklərdə yaşayaraq il boyu rast gələn bu kosmopolit növ tor və fır gənələri ilə qidalanaraq onların sayının biotənzimlənməsində xüsusi rol oynayır. Yumurta- diri doğandır. Eyni zamanda dişilərdə 10-12 yumurta inkişaf edir.Yetkin dişilər fır və yastıbədən gənələrlə, sürfələri və protonimfaları isə mənənələrin şehəbənzər bal ətirli ifrazatı ilə qidalanır. Kosmopolitdir . Tydeus longisetosus . Parklarda, üzümlüklərdə, sənaye bağlarında rast gələn bu növ Şəmkir və Ağstafa üzümlüklərindən yığılıb. Az tapılan növdür. Tor gənələrilə qidalanır. Şərqi Avropa; Ukrayna

Cins: Lorryia Oudemans, 1925

Lorryia Oudemans, 1925 Tədqiqat yerində 2 növ aşkar etmişik. Lorryia ferulus Baker , 1944 ; Lorryia mali – Azərbaycan faunası üçün ilk dəfə şimali-şərqi Azərbaycanda (Quba, Xaçmaz) Z.Y.Musayeva tərəfindən qeyd edilən bu növlər Ağstafadan, Qazax rayonunun Musaköy, Qarapapaq və Alpout kəndlərindən, eləcə də Şəmkir, Tovuz rayonlarının kəndlərindən və həyətyanı sahələrində olan tənəklərin yarpaqları üzərindən yığılmışdır. Eriofiid gənələrinin bütün inkişaf mərhələlərilə qidalanan gənələr kütləvi halda tənək gövdəsinin qabığı altında qışlayırlar. Avropa; Qafqaz: Krasnodar diyarı; Şimali Afrika; Şimali Amerika.

Fəsilə Rhyllocoptide

Anthocoptes striatus Ponomareva, 1967

Anthocoptes striatus – Qozun zolaqlı gənəsinin bədəni qəhvəyidir. Çiyinlərində açıq rəngli köndələn zolaqlar olan bu növAzərbaycan faunası üçün ilk dəfə qeyd olunur. Bədəni oraq şəklində əyilmiş və sferik formadadır. Uzunluğu 123, eni 42 mkm-r. Qoz ağacının tumurcuqlarının ucundan tapılmışdır. Açıq yaşayan növdür. Material Qazax rayonunun “Nohurlu”meşəsindən (N41.079542, E45.354658) yığılmışdır. Gənələr yarpaqlarn alt səthinin yuxarı hissəsində yaşayır. Kütləvi yoluxma nəticəsində yarpaqlar burulur (Şəkil 4). Adi növdür.

Vasates unguiculatus

Vasates unguiculatus – Bədəni enli iyvari, rəngi yaşılımtıl ləkəli ağımtıldır. Dorsal qılcıqlar şəbəkə şəkillidir. Empodi (hərəkət aparatı) 5 şüalıdır. Tergit (kürəkcik) iri və hamar, sternit isə xırdadır, üzəri mikroqabarcıqlarla örtülmüşdür. Qoz ağacını yoluxduran bu növ Aceria erinea gənəsi ilə birlikdə qoz yarpaqlarının alt səthində simbioz halında yaşayır. Dişiləri 1 illik zoğlarda açıq şəkildə qışlayır. Azərbaycan faunası üçün yenidir və material Şəmkir rayonu Qapanlı kəndində (40. 864649, 46.210942) rast gələn qoz ağaclarının yarpaqlarından, qoz ziyilli gənəsinin əmələ gətirdiyi keçələrin arasından yığılıb. Avropa – Ön Asiya növüdür.

Vasates erineovarqans

Vasates erineovarqans . - Bədəni açıq-qəhvəyi, arxa qurtaracağı sivriləşmiş formada uzunsovdur. Dorsal qılcıqlar şəbəkə şəkillidir. Bu növ Vasates cinsinin qoz ağacında qidalanan digər növlərindən taksonomik əhəmiyyətə malik olan əlamətlərinin və özünün ölçüsünün böyük olması ilə fərqlənir . Sərbəst növdür, qoz ağacının yarpaqlarının alt səthində qoz keçəli gənəsinin əmələ gətirdiyi keçələrin içərisində yaşayır. İlk dəfə Qırğızıstanda Ponomaryova tərəfindən Oş vilayətinin AK – Terek qəsəbəsində 1967-ci ildə qeyd olunub.

Vasates nigrus

Vasates nigrus . – Bədəni iyvari quruluşdadır. Dorsal qılçıqları hamar, frontal (ön) hissə dardır. Xeliserlər (bığcıqlar) və rostrum (qabaqdakı sərhəd) qısa, empodii (hərəkət aparatı) 4 şüalıdır. Tergit və sternitlər hamardır, rəngi açıq qəhvəyidir. Qoz yarpaqlarının alt səthində yaşayır, tez-tez A.erinea gənəsi tərəfindən əmələ gələn erineumda, yəni keçələrdə rast gəlir. Əgər yarpaq üzərində fərdlərin sayı 50 – dən çox olarsa, onda onların rəngi bozarır. Bitkinin budağının gizlin yerində yuxarı hissədə açıq şəkildə qışlayır. İlk dəfə şimali America və Macarıstanda qara qozda – Juglans nigra (Keifer, 1959; Farkas, 1965) – da qeyd edilib. Holarktik növdür.

Vasates arzakanensis

Vasates arzakanensis – Yarpaqların alt səthində Aceria erinea növü tərəfindən əmələ gələn keçələrdə (erineumda) yaşayır. Qoz ağacının budaqlarının gizlin yerlərində az və ya çox dərəcədə açiq şəkildə rast gəlir. Dağ İran – Orta Asiya növüdür. Elə orada Vasates meghriensis, Baqdasarian, 1975 – növü də rast gəlir. Bu 2 növ morfoloji quruluşca çox yaxındırlar. Ola bilər ki, Vasates arzakanensis növü Vasates meghriensis – in dişisidir və ya onlar eyni növün yay və qış dişiləridir. Yaxud da biri digərinin sinonimidir. Hələlik heç bir ədəbiyyatda bu növlər haqqında dəqiq məlumat yoxdur.

Oxypleurites juglandis

Oxypleurites juglandis – Qoz yarpaqlarında yaşayır, tez-tez rast gəlir. Ağımtıl və ya sarımtıl – qəhvəyi rəngli gənədir.Bədəni enli iy şəklindədir. İlk dəfə Q.Kifer , Q. Farkaş , A.T.Baqdasarian tərəfindən təsvir edilib. Qoz yarpaqlarının alt səthinin yuxarı hissəsində yaşayır. Güclü yoluxma nəticəsində yarpaqlar bozarır. Dişilər zoğlar üzərində və uc hissədə qışlayır. Holarktik növdür.

İstinadlar

1. (Nalepa, 1910)
2. (Nalepa, 1889)
3. (Məmmədova, Xəlilov 1966)
4. (Xəlilova, 1957,1965)
5. (Nalepa, 1891)
6. (Musayeva 2004, 2006, 2013)
7. Baqdasarian, 1970
8. (Багдасарян, 1970)
9. (Keifer, 1939, 1951, 1959)
10. (Keifer, 1940)
11. Keifer, 1951
12. Farkas, 1965
13. Nalepa, 1924
14. Nalepa, 1889
15. (Canestrini, 1890)
16. (Nalepa, 1890)
17. Bagdasarian, 1970
18. v. Heyden, 1826
19. (Linnaeus, 1758)
20. Oudemans, 1936
21. Reck, 1917
22. (Nalepa, 1898)
23. (Canestrini, 1892)
24. Trotter, 1901
25. (Pagenstecher, 1857)
26. Ugarov et Nikolski, 1937
27. Hirst 1920
28. Koch 1836
29. Schrank, 1939
30. Zacher, 1920
31. (Koch, 1836)
32. Resk, 1948
33. Oudemans, 1931
34. (Oudemans, 1905)
35. (Banks, 1904)
36. (Верещагина, 1958; Ливщиц и др., 1990)
37. (Мусаева, 2011)
38. Kuznetsov et Zapletina, 1972
39. (Oudemans, 1929)
40. Ponomareva, 1967
41. (Nalepa, 1897)
42. (Дe – Mиллo, 1968)
43. (Дe –Милло,1968; Пономарева, 1978)
44. (Keifer, 1959)
45. (Багдасарян, 1971)
46. (Keifer, 1951)
47. (Farkas, 1965)