Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Əkin şabalıdı (lat. Castanea sativa) — bitkilər aləminin fıstıqçiçəklilər dəstəsinin fıstıqkimilər fəsiləsinin şabalıd cinsinə aid bitki növü. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu "Nəsli ksilməyə həssas olanlar" kateqoriyasına aiddir –VU A2c+3 cd. Azərbaycanın nadir növüdür.
| Əkin şabalıdı | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Əkin şabalıdı | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Botaniki xarakteristikası
30(37)m hündürlüyündə ağacdır. Gövdəsinin diametri 1(2) m olub, qabığı boz rəngdədir. Çətirləri geniş qollu-budaqlıdır. Tumurcuqları yumurtavaridir. Yarpaqları növbəli düzülüşlüdür, uzunluğu 6(15)-20(28), eni 3(4)-7(8) sm-ə bərabərdir, uzunsovdur lansetvaridir, kənarları enli mişardişlidir, daxilə doğru əyilmiş iti uclara malikdir. Çiçəkləri düzduran, uzun, sünbülvari sirğalarda yerləşmişdir. Sırğada yuxarıda erkəkcik daşıyan çiçəklər, aşağıda dişicik daşıyan, ortada isə çox zaman az miqdarda ikicinsli çiçəklər yerləşir. Tozluqlar yumurtavari olub, sırğalar çiçək açdıqdan sonra tökülür. Dişicik daşıyan çiçəklərdən ibarət dixazi iri çanaqcıqla əhatə olunur. Çanaqcıq 4 qapaqla açılır, üzəri yumşaq iynəvari tüklərlə örtülü olur. Çanaqcıqda 3 ədəd birtoxumlu fındıqca tipli meyvə yetişir. Hündürlüyü 30 (35) m-ə qədər, diametri 1,5 (2) m, enli, budaqlı çətiri olan ağacdır. Tumurcuqları iri, yumurtaşəkilli, tünd-qəhvəyi rəngdədir. Yarpaqlarının uzunluğu (8) 10-25 smdir,uzunsov-neştərvari, neştərvari və ya uzanmış uzunsovdur, qaidəsinə doğru daralmış, uc hissədə dartılı-sivridir, üst tərəfdən çılpaq, alt tərəfdən sıx ulduzşəkilli-tüklüdür, kənarları bizvari, adətən içəri əyilmiş zoğlarla tamamlanan dişlərlədir; yarpağın alt tərəfindən nəzərə çarpan damarları 16-28 (30) cütdür. Erkəkcikli çiçəkləri sarımtıl rəngli, ətirlidir,uzun ox üzərində yumaqcıqda oturaraq, çiçəkləri solandan sonra tökülən, uzun düzduran salxım əmələ gətirir. Dişicikli çiçəkləri 1-3 ədəd və ya daha çox olmaqla yumaqcıqda yerləşir. Meyvəsi parıldayan, qalın dərili,meyvə yanlığı qəhvəyi rəngli olan qozdur;qozlar bir tərəfdən qabarıqdır, 2-3 (1) ədəddir,gec açılan olub, xaricdən uzun sivri iynəlidir, şarşəkilli qoza ilə tamamlanır. İyun-iyul aylarında çiçəkləyir. Meyvələri sentyabrın axırında, oktyabr və noyabr ayında yetişir. Toxum, pöhrə və kök bicləri ilə artır. Tozlanması entomofil və anemofildir. Mezofitdir. Təzə, dərin, açıq qonur çöküntülü dağ-meşə qurşaqlarında yaxşı bitir, tərkibində əhəng olan torpaqları, quru və bataqlıqlaşmış yerləri sevmir. Şabalıd meşəlikləri nisbətən kiçik sahələri tutub, əsas etibarilə dəniz səviyyəsindən 550-1200(1300)m hündürlükdə, yamacın rütubətli şimal, qərb və qismən cənub hissələrində yayılmışdır. Adətən qarışıq halda fıstıq-vələs və vələs-palıd meşələrində bitir. Qida bitkisidir.
Status
Arealı tədricən azalan relikt növdür.
Yayılması
Zaqatala (qoruğun ərazisi), Qəbələ (Vəndam və Bum çayları vadilərində) və rayonları. Qavqazın qalan hissəsində - Qərbi Zaqafqaziya, Cənubi Osetiya MB. Azərbaycandan kənarda – Kiçik Asiya və Qərbi Avropanın cənubu.
Azərbaycanda yayılması
Zaqatala, Qəbələ, Oğuz, Xaçmaz, Xudat, Yuxarı Qarabağ rayonları ərazilərində, Alazan-Əyriçay vadisində rast gəlinir. BQ (Quba), BQ şərq, BQ qərb, Alazan-Əyriçay, KQ şimal, KQ mərkəz. (Xocalıçay), Lənk. dağ. Orta və yuxarı,bəzən aşağı dağ qurşaqlarında rast gəlinir.
Sayı və tendensiyası
Yayılma ərazilərinin və yaşayış mühitinin keyfiyyətinin davam edən azalması müşahidə olunur.
Təsərrüfat əhəmiyyəti
Şərq fıstığı tikinti işlərində, sualtı tikintidə, gəmiqayırmada, dülgər və mebel düzəldilməsində və s. istifadə olunur.Zoğ və yarpaqları iri buynuzlu heyvanların yemdir. Həmçinin dekorativ əhəmiyyəti vardır.
Yaşayış mühiti
Digər cinslərlə birgə təmiz meşə əmələ gətirir.
Məhdudlaşdırıcı amillər
Zoogen amillər (meyvələrin meşədə vəhşi donuzlar, gəmiricilər tərəfindən yeyilməsi), fitopotoloji və antropogen amillər (əhali tərəfindən meyvələrin yığılması)
Mühafizə tədbirləri
Zaqatala Dövlət Qoruğunda mühafizə olunur.
Bitdiyi yer
Dəniz səviyyəsindən 600–1100 m yüksəklikdəki zolaqda, aşağı dağlıq qurşağın şimal yamaclarında, dağ vadiləri və dərələrinin yamaclarında, təzə, rütubətli qonur-gillicəli torpaqlarda bitir.
Meşədə şabalıda palıd, vələs, ağacları ilə birgə rast gəlinir. Antropogen amillərin qüvvətli təsirinə məruz qalan sahələrdə şabalıd vələslə əvəz olunur.
Ehtiyatı
Şabalıdın əsas meşə massivlərinə Qəbələ rayonunda təsadüf edilir. Azərbaycanda ehtiyatı ümumiyyətlə azdır. Ümumi sahəsi 1000 ha yaxındır. Çoxalması toxumladır.
Ehtiyatının dəyişilmə səbəbləri.
Tikinti materialı və müxtəlif məqsədlər üçün sistemsiz kəsilməsi, xəstəliyi və meyvəsinin toplanması.
Becərilməsi
- Böyük Qafqaz rayonlarında geniş sahələrdə əkilir. Bakıda Azərbaycanın Botanika İnstitutunun botanika bağında becərilir.
Qəbul edilmiş qorunma tədbirləri
- Zaqatala qoruğunda mühafizə olunur.
Zəruri qorunma tədbirləri
- Mövcüd şabalıd meşələrini qorumaq, meşə əkinlərində və bağlarda geniş miqyasda becərmək. Qəbələ rayonunda Bumçay vadisində yasaqlıq yaratmaq lazımdır.
Sinonimləri
Homotipik sinonimləri
- Castanea castanea }(L.) H.Karst.
- Castanea sativa var. typica Seemen
- Castanea vesca Gaertn.
- Castanea vulgaris Lam.
- Fagus castanea L.
- Fagus procera Salisb.
Heterotipik sinonimləri
- Castanea fastigiata Briot
- Castanea prolifera (K.Koch) Hickel
- Castanea sativa f. asplenifolia (Lodd. ex Loudon) Rehder
- Castanea sativa var. asplenifolia Lodd. ex Loudon
- Castanea sativa f. aureovariegata Beissn.
- Castanea sativa f. discolor Vuk.
- Castanea sativa var. fastigiata (Briot) A.Camus
- Castanea sativa f. fastigiata (Briot) Rehder
- Castanea sativa var. hamulata A.Camus
- Castanea sativa var. microcarpa Lavialle
- Castanea sativa f. prolifera K.Koch
- Castanea sativa var. prolifera (K.Koch) A.Camus
- Castanea sativa f. purpurea (A.Henry) Rehder
- Castanea sativa var. purpurea A.Henry
- Castanea sativa pyramidalis Mottet
- Castanea sativa f. pyramidalis (Mottet) Rehder
- Castanea sativa var. pyramidalis (Mottet) Bean
- Castanea sativa var. spicata Husn.
- Castanea sativa f. variegata Rehder
- Castanea vesca var. affinis Risso
- Castanea vesca var. albida Risso
- Castanea vesca var. argentata Risso
- Castanea vesca var. aurata Risso
- Castanea vesca var. aureovirgata T.Moore & Mast.
- Castanea vesca var. christ Risso
- Castanea vesca var. computensis Risso
- Castanea vesca var. corticata Risso
- Castanea vesca var. delserei Risso
- Castanea vesca var. domestica Risso
- Castanea vesca var. dubia Risso
- Castanea vesca var. echinata Risso
- Castanea vesca var. elongata Risso
- Castanea vesca var. fauraut Risso
- Castanea vesca var. fructifera Risso
- Castanea vesca var. garelia Risso
- Castanea vesca var. hyacintha Risso
- Castanea vesca var. laciniata Risso
- Castanea vesca var. latissima Risso
- Castanea vesca var. lineata Risso
- Castanea vesca var. lutea Risso
- Castanea vesca var. marrona Risso
- Castanea vesca var. maxima Risso
- Castanea vesca var. media Risso
- Castanea vesca var. nigra Risso
- Castanea vesca var. oblonga Risso
- Castanea vesca var. parvifolia Risso
- Castanea vesca var. pilosa Risso
- Castanea vesca var. praecox Risso
- Castanea vesca var. rubra Risso
- Castanea vesca var. rufa Risso
- Castanea vesca var. sativa Gray
- Castanea vesca var. serotina Risso
- Castanea vesca var. siria Risso
- Castanea vesca var. strictifolia Risso
- Castanea vesca var. subalpina Risso
- Castanea vesca var. thyrsoidea Risso
- Castanea vesca var. triangularis Risso
- Castanea vesca var. tristis Risso
- Castanea vesca var. variabilis Risso
- Castanea vesca var. variegata Loudon
- Castanea vesca var. vesubiana Risso
- Fagus castanea var. variegata Weston
İstinadlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ekin sabalidi lat Castanea sativa bitkiler aleminin fistiqcicekliler destesinin fistiqkimiler fesilesinin sabalid cinsine aid bitki novu IUCN Qirmizi Siyahisina gore novun kateqoriyasi ve statusu Nesli ksilmeye hessas olanlar kateqoriyasina aiddir VU A2c 3 nbsp cd Azerbaycanin nadir novudur Ekin sabalidi Elmi tesnifat Domen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad Ali bitkilerKlad Coxsporlu bitkilerKlad Borulu bitkilerKlad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad EvdikotlarKlad Bazal evdikotlarKlad SuperrozidlerKlad RozidlerKlad FabidlerDeste FistiqciceklilerFesile FistiqkimilerYarimfesile PalidkimilerCins SabalidNov Ekin sabalidi Beynelxalq elmi adi Castanea sativa Mill 1768Sekil axtarisiITIS nbsp nbsp 506541NCBI nbsp nbsp 21020EOL nbsp nbsp 1148508 Mundericat 1 Botaniki xarakteristikasi 2 Status 3 Yayilmasi 4 Azerbaycanda yayilmasi 5 Sayi ve tendensiyasi 6 Teserrufat ehemiyyeti 7 Yasayis muhiti 8 Mehdudlasdirici amiller 9 Muhafize tedbirleri 10 Bitdiyi yer 11 Ehtiyati 12 Ehtiyatinin deyisilme sebebleri 13 Becerilmesi 14 Qebul edilmis qorunma tedbirleri 15 Zeruri qorunma tedbirleri 16 Sinonimleri 16 1 Homotipik sinonimleri 16 2 Heterotipik sinonimleri 17 Istinadlar 18 Hemcinin baxBotaniki xarakteristikasiredakte30 37 m hundurluyunde agacdir Govdesinin diametri 1 2 m olub qabigi boz rengdedir Cetirleri genis qollu budaqlidir Tumurcuqlari yumurtavaridir Yarpaqlari novbeli duzulusludur uzunlugu 6 15 20 28 eni 3 4 7 8 sm e beraberdir uzunsovdur lansetvaridir kenarlari enli misardislidir daxile dogru eyilmis iti uclara malikdir Cicekleri duzduran uzun sunbulvari sirgalarda yerlesmisdir Sirgada yuxarida erkekcik dasiyan cicekler asagida disicik dasiyan ortada ise cox zaman az miqdarda ikicinsli cicekler yerlesir Tozluqlar yumurtavari olub sirgalar cicek acdiqdan sonra tokulur Disicik dasiyan ciceklerden ibaret dixazi iri canaqciqla ehate olunur Canaqciq 4 qapaqla acilir uzeri yumsaq iynevari tuklerle ortulu olur Canaqciqda 3 eded birtoxumlu findiqca tipli meyve yetisir Hundurluyu 30 35 m e qeder diametri 1 5 2 m enli budaqli cetiri olan agacdir Tumurcuqlari iri yumurtasekilli tund qehveyi rengdedir Yarpaqlarinin uzunlugu 8 10 25 smdir uzunsov nestervari nestervari ve ya uzanmis uzunsovdur qaidesine dogru daralmis uc hissede dartili sivridir ust terefden cilpaq alt terefden six ulduzsekilli tukludur kenarlari bizvari adeten iceri eyilmis zoglarla tamamlanan dislerledir yarpagin alt terefinden nezere carpan damarlari 16 28 30 cutdur Erkekcikli cicekleri sarimtil rengli etirlidir uzun ox uzerinde yumaqciqda oturaraq cicekleri solandan sonra tokulen uzun duzduran salxim emele getirir Disicikli cicekleri 1 3 eded ve ya daha cox olmaqla yumaqciqda yerlesir Meyvesi parildayan qalin derili meyve yanligi qehveyi rengli olan qozdur qozlar bir terefden qabariqdir 2 3 1 ededdir gec acilan olub xaricden uzun sivri iynelidir sarsekilli qoza ile tamamlanir Iyun iyul aylarinda cicekleyir Meyveleri sentyabrin axirinda oktyabr ve noyabr ayinda yetisir Toxum pohre ve kok bicleri ile artir Tozlanmasi entomofil ve anemofildir Mezofitdir Teze derin aciq qonur cokuntulu dag mese qursaqlarinda yaxsi bitir terkibinde eheng olan torpaqlari quru ve bataqliqlasmis yerleri sevmir Sabalid meselikleri nisbeten kicik saheleri tutub esas etibarile deniz seviyyesinden 550 1200 1300 m hundurlukde yamacin rutubetli simal qerb ve qismen cenub hisselerinde yayilmisdir Adeten qarisiq halda fistiq veles ve veles palid meselerinde bitir Qida bitkisidir StatusredakteAreali tedricen azalan relikt novdur YayilmasiredakteZaqatala qorugun erazisi Qebele Vendam ve Bum caylari vadilerinde ve rayonlari Qavqazin qalan hissesinde Qerbi Zaqafqaziya Cenubi Osetiya MB Azerbaycandan kenarda Kicik Asiya ve Qerbi Avropanin cenubu Azerbaycanda yayilmasiredakteZaqatala Qebele Oguz Xacmaz Xudat Yuxari Qarabag rayonlari erazilerinde Alazan Eyricay vadisinde rast gelinir BQ Quba BQ serq BQ qerb Alazan Eyricay KQ simal KQ merkez Xocalicay Lenk dag Orta ve yuxari bezen asagi dag qursaqlarinda rast gelinir Sayi ve tendensiyasiredakteYayilma erazilerinin ve yasayis muhitinin keyfiyyetinin davam eden azalmasi musahide olunur Teserrufat ehemiyyetiredakteSerq fistigi tikinti islerinde sualti tikintide gemiqayirmada dulger ve mebel duzeldilmesinde ve s istifade olunur Zog ve yarpaqlari iri buynuzlu heyvanlarin yemdir Hemcinin dekorativ ehemiyyeti vardir Yasayis muhitiredakteDiger cinslerle birge temiz mese emele getirir Mehdudlasdirici amillerredakteZoogen amiller meyvelerin mesede vehsi donuzlar gemiriciler terefinden yeyilmesi fitopotoloji ve antropogen amiller ehali terefinden meyvelerin yigilmasi Muhafize tedbirleriredakteZaqatala Dovlet Qorugunda muhafize olunur Bitdiyi yerredakteDeniz seviyyesinden 600 1100 m yukseklikdeki zolaqda asagi dagliq qursagin simal yamaclarinda dag vadileri ve derelerinin yamaclarinda teze rutubetli qonur gilliceli torpaqlarda bitir Mesede sabalida palid veles agaclari ile birge rast gelinir Antropogen amillerin quvvetli tesirine meruz qalan sahelerde sabalid velesle evez olunur EhtiyatiredakteSabalidin esas mese massivlerine Qebele rayonunda tesaduf edilir Azerbaycanda ehtiyati umumiyyetle azdir Umumi sahesi 1000 ha yaxindir Coxalmasi toxumladir Ehtiyatinin deyisilme sebebleri redakteTikinti materiali ve muxtelif meqsedler ucun sistemsiz kesilmesi xesteliyi ve meyvesinin toplanmasi BecerilmesiredakteBoyuk Qafqaz rayonlarinda genis sahelerde ekilir Bakida Azerbaycanin Botanika Institutunun botanika baginda becerilir Qebul edilmis qorunma tedbirleriredakteZaqatala qorugunda muhafize olunur Zeruri qorunma tedbirleriredakteMovcud sabalid meselerini qorumaq mese ekinlerinde ve baglarda genis miqyasda becermek Qebele rayonunda Bumcay vadisinde yasaqliq yaratmaq lazimdir SinonimleriredakteHomotipik sinonimleriredakte Castanea castanea L H Karst Castanea sativa var typica Seemen Castanea vesca Gaertn Castanea vulgaris Lam Fagus castanea L Fagus procera Salisb Heterotipik sinonimleriredakte Castanea fastigiata Briot Castanea prolifera K Koch Hickel Castanea sativa f asplenifolia Lodd ex Loudon Rehder Castanea sativa var asplenifolia Lodd ex Loudon Castanea sativa f aureovariegata Beissn Castanea sativa f discolor Vuk Castanea sativa var fastigiata Briot A Camus Castanea sativa f fastigiata Briot Rehder Castanea sativa var hamulata A Camus Castanea sativa var microcarpa Lavialle Castanea sativa f prolifera K Koch Castanea sativa var prolifera K Koch A Camus Castanea sativa f purpurea A Henry Rehder Castanea sativa var purpurea A Henry Castanea sativa pyramidalis Mottet Castanea sativa f pyramidalis Mottet Rehder Castanea sativa var pyramidalis Mottet Bean Castanea sativa var spicata Husn Castanea sativa f variegata Rehder Castanea vesca var affinis Risso Castanea vesca var albida Risso Castanea vesca var argentata Risso Castanea vesca var aurata Risso Castanea vesca var aureovirgata T Moore amp Mast Castanea vesca var christ Risso Castanea vesca var computensis Risso Castanea vesca var corticata Risso Castanea vesca var delserei Risso Castanea vesca var domestica Risso Castanea vesca var dubia Risso Castanea vesca var echinata Risso Castanea vesca var elongata Risso Castanea vesca var fauraut Risso Castanea vesca var fructifera Risso Castanea vesca var garelia Risso Castanea vesca var hyacintha Risso Castanea vesca var laciniata Risso Castanea vesca var latissima Risso Castanea vesca var lineata Risso Castanea vesca var lutea Risso Castanea vesca var marrona Risso Castanea vesca var maxima Risso Castanea vesca var media Risso Castanea vesca var nigra Risso Castanea vesca var oblonga Risso Castanea vesca var parvifolia Risso Castanea vesca var pilosa Risso Castanea vesca var praecox Risso Castanea vesca var rubra Risso Castanea vesca var rufa Risso Castanea vesca var sativa Gray Castanea vesca var serotina Risso Castanea vesca var siria Risso Castanea vesca var strictifolia Risso Castanea vesca var subalpina Risso Castanea vesca var thyrsoidea Risso Castanea vesca var triangularis Risso Castanea vesca var tristis Risso Castanea vesca var variabilis Risso Castanea vesca var variegata Loudon Castanea vesca var vesubiana Risso Fagus castanea var variegata WestonIstinadlarredakteHemcinin baxredakte Menbe https az wikipedia org w index php title Ekin sabalidi amp oldid 8215918