Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
İltəriş xaqan abidəsi — Beynəlxalq Türk Akademiyası və Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun birgə apardığı elmi arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Arxanqay bölgəsinin Nomqon düzündə üzə çıxarılmış İkinci Şərqi Göytürk Xaqanlığının qurucusu İltəriş xaqana məxsus külliyə – abidə kompleksi
| İltəriş xaqan abidəsi | |
|---|---|
| Ölkə | |
| Yerləşir | Arxanqay |
| Aidiyyatı | Türk xalqları |
| Uzunluğu | 49 x 41,5 mt |
| Kateqoriya | Kitabə |
Haqqında
Kompleksin ümumi sahəsi 49x41,5 metrdir. Qərbdən şərqə doğru oval formada yerləşən külliyə ətrafında xəndək qazılmış, torpaq qalaqlanaraq qala inşa edilmişdir. Kompleksin qərb tərəfində, ərazinin ortasında dəlikli daş küp (mehrab), daş insan fiqurları, iki balası olan şir heykəli, iki qoyun heykəli vardır. Kompleksin girişindən şərqə doğru 51 balbal daş yan-yana düzülmüşdür. Onların arasında beş balbal daşında Göytürklərin Aşina sülaləsinə aid "dağ keçisi" rəmzi müəyyən edilmişdir. Bundan əlavə, kompleksdə ibadət yerinin olduğunu sübut edən kərpic qalıqları və yola sərilən gil örtük mövcuddur. Aşkarlanan daş kitabənin yuxarı hissəsi və onun tısbağaşəkilli bünövrəsi ibadət yerinin qarşısında aşkar edilmişdir. Abidənin hər iki tərəfində 12 sətir qədim türk yazısı, üçüncü tərəfində isə əski soqd qrafikası vardır. Kəşfdə iştirak edən alimlər abidənin mətnindən "Tanrı", "Türk", "Kutluq", "Tümen" kimi bir sıra sözləri oxuya biliblər. Abidənin mətnindən əldə edilən məlumatlara əsasən, Nomqon kompleksinin Göytürk Xaqanlığını yenidən qurmuş Kültegin və Bilgə Xaqanın atası İltəriş Kutluq Xaqana ithaf edildiyi qənaətinə gəlinmişdir. Bundan əlavə, bu külliyə "Türk" adının ilk dəfə çəkildiyi Göytürk dövrünün ən qədim yazılı abidəsi kimi qəbul edilir. Ümumilikdə Nomqon kompleksi bütün xüsusiyyətlərinə görə Bilgə Xaqan və Kültegin komplekslərinə bənzəyir. Nomqon yazısı olan abidənin yuxarı tərəfində əjdaha formasında iki qurd başı həkk olunmuşdur.
Məlumdur ki, Taspar Xaqan, Bilgə, Kültegin və digər abidələrin zirvəsində xaqanlıq rəmzləri olan bu cür əjdaha şəklində, qurd başlı cizgi çəkilmişdir. Nomqon abidəsinin də Orxon abidələri kimi Göytürk dövləti üçün əhəmiyyətli bir abidə olduğu anlaşılır. Nomqon düzündə qazıntı işlərinə 2019-cu ildə başlanılmış, qısa fasilədən ortaq qazıntı işləri 2022-ci ilin iyul ayında yenidən bərpa olunmuşdur. "Nomqon-2022" ortaq qazıntılarında Beynəlxalq Türk Akademiyasının işçi qrupuna Akademiyanın prezidenti Darxan Kıdırəli, arxeoloqlar Napil Bazılxan və Nurbolat Bogenbayev daxil edilmiş, Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun Arxeoloji Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru Dəmdinsurengin Tseveendorj (1949–2022) isə məsləhətçisi arxeoloq olaraq iştirak etmişdir. Bununla yanaşı, Monqolustan Elmlər Akademiyasından professoru Altangerelyn Enkhtor, arxeoloqlar Tserenkhandyn Buyankhishig, Gonchigyin Batbold və Narantuyagyin Tsengel, Munkhsaikhany Uuqanbayar tədqiqat heyətində yer almışdır.
Abidənin oxunan qismi
70x74,5 cm uzunluq və yüksekliyə malik olan abidə, 19 cm genişliyindədir. Bütün yönlərində mətnlər yer almaqdadır. Abidə ilə bağlı aparılan ilk çalışmalara görə, onun qarşı üzündə 19 sətir yer almaqda və bunlardan 12 sətrin durumu yaxşı vəziyyətdədir. Abidənin oxunan qismləri belədir:
- Transkripsiyasi
- Ud yïl: toquzunč: ay: …[……….]
- ……
- ….. Teŋri: oγlu: [……….]
- Qutluγ qaγan: Türük [……….]
- Ur oγlum: M[k]ön…..yü…[……….]
- Biziŋ:öŋlig:..t.. [……….]
- es[?] : Ïtdïm: bizi: yat: er: [……….]
- Yerde: …..tuz…..[……….]
- Tümen: Tümen: [……….]
- es[?] el[is]ig [?]:küčüg: biz[ber-?]
- Atadïm: bi tidim [……….]
- es[?] : Qop ešti [……….]
- Türkcə çevirisi
- İnək ili: doqquzuncu ay
- ……
- .. Tanrı oğlu
- Kutlug Kagan: Türk
- Erkek çocuklarım, köz…
- Bizim gözəl….
- Etdim: Bizi yabancı: erler….
- Yerdə..
- On min: on min
- İşimi gücümü ver…
- Təyin etdim (unvan verdim): bi..tidim..
- Tamamı eşitdi
Həmçinin bax
İstinadlar
- "First inscription that reads 'Turk' found in Mongolia". www.hurriyetdailynews.com. 26 August 2022. 16 October 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 7 November.
- "Turkic inscription of Ilterish Kagan found in Mongolia". www.trtworld.com. 23 August 2022. 13 October 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 7 November 2022.
- "Turkic inscription of Ilterish Kagan found in Mongolia". news.mn. 3 September 2022. 14 October 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 7 November 2022.
- "Құтлық қаған бітіктасының мәтіні". www.twesco.org. 27 August 2022. 11 October 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 7 November 2022.
- "A Monument complex and inscription belonging to Ilteris Kutlug Kagan, the founder of the Eastern Göktürk Khanate, were found". arkeonews.net. 24 August 2022. 11 October 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 7 November 2022.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ilteris xaqan abidesi Beynelxalq Turk Akademiyasi ve Monqolustan Elmler Akademiyasi Arxeologiya Institutunun birge apardigi elmi arxeoloji tedqiqatlar neticesinde Arxanqay bolgesinin Nomqon duzunde uze cixarilmis Ikinci Serqi Goyturk Xaqanliginin qurucusu Ilteris xaqana mexsus kulliye abide kompleksiIlteris xaqan abidesiOlke MonqolustanYerlesir ArxanqayAidiyyati Turk xalqlariUzunlugu 49 x 41 5 mtKateqoriyaKitabeHaqqindaKompleksin umumi sahesi 49x41 5 metrdir Qerbden serqe dogru oval formada yerlesen kulliye etrafinda xendek qazilmis torpaq qalaqlanaraq qala insa edilmisdir Kompleksin qerb terefinde erazinin ortasinda delikli das kup mehrab das insan fiqurlari iki balasi olan sir heykeli iki qoyun heykeli vardir Kompleksin girisinden serqe dogru 51 balbal das yan yana duzulmusdur Onlarin arasinda bes balbal dasinda Goyturklerin Asina sulalesine aid dag kecisi remzi mueyyen edilmisdir Bundan elave kompleksde ibadet yerinin oldugunu subut eden kerpic qaliqlari ve yola serilen gil ortuk movcuddur Askarlanan das kitabenin yuxari hissesi ve onun tisbagasekilli bunovresi ibadet yerinin qarsisinda askar edilmisdir Abidenin her iki terefinde 12 setir qedim turk yazisi ucuncu terefinde ise eski soqd qrafikasi vardir Kesfde istirak eden alimler abidenin metninden Tanri Turk Kutluq Tumen kimi bir sira sozleri oxuya bilibler Abidenin metninden elde edilen melumatlara esasen Nomqon kompleksinin Goyturk Xaqanligini yeniden qurmus Kultegin ve Bilge Xaqanin atasi Ilteris Kutluq Xaqana ithaf edildiyi qenaetine gelinmisdir Bundan elave bu kulliye Turk adinin ilk defe cekildiyi Goyturk dovrunun en qedim yazili abidesi kimi qebul edilir Umumilikde Nomqon kompleksi butun xususiyyetlerine gore Bilge Xaqan ve Kultegin komplekslerine benzeyir Nomqon yazisi olan abidenin yuxari terefinde ejdaha formasinda iki qurd basi hekk olunmusdur Melumdur ki Taspar Xaqan Bilge Kultegin ve diger abidelerin zirvesinde xaqanliq remzleri olan bu cur ejdaha seklinde qurd basli cizgi cekilmisdir Nomqon abidesinin de Orxon abideleri kimi Goyturk dovleti ucun ehemiyyetli bir abide oldugu anlasilir Nomqon duzunde qazinti islerine 2019 cu ilde baslanilmis qisa fasileden ortaq qazinti isleri 2022 ci ilin iyul ayinda yeniden berpa olunmusdur Nomqon 2022 ortaq qazintilarinda Beynelxalq Turk Akademiyasinin isci qrupuna Akademiyanin prezidenti Darxan Kidireli arxeoloqlar Napil Bazilxan ve Nurbolat Bogenbayev daxil edilmis Monqolustan Elmler Akademiyasi Arxeologiya Institutunun Arxeoloji Arasdirmalar Merkezinin direktoru Demdinsurengin Tseveendorj 1949 2022 ise meslehetcisi arxeoloq olaraq istirak etmisdir Bununla yanasi Monqolustan Elmler Akademiyasindan professoru Altangerelyn Enkhtor arxeoloqlar Tserenkhandyn Buyankhishig Gonchigyin Batbold ve Narantuyagyin Tsengel Munkhsaikhany Uuqanbayar tedqiqat heyetinde yer almisdir Abidenin oxunan qismi70x74 5 cm uzunluq ve yuksekliye malik olan abide 19 cm genisliyindedir Butun yonlerinde metnler yer almaqdadir Abide ile bagli aparilan ilk calismalara gore onun qarsi uzunde 19 setir yer almaqda ve bunlardan 12 setrin durumu yaxsi veziyyetdedir Abidenin oxunan qismleri beledir Transkripsiyasi Ud yil toquzunc ay Teŋri oglu Qutlug qagan Turuk Ur oglum M k on yu Biziŋ oŋlig t es Itdim bizi yat er Yerde tuz Tumen Tumen es el is ig kucug biz ber Atadim bi tidim es Qop esti Turkce cevirisi Inek ili doqquzuncu ay Tanri oglu Kutlug Kagan Turk Erkek cocuklarim koz Bizim gozel Etdim Bizi yabanci erler Yerde On min on min Isimi gucumu ver Teyin etdim unvan verdim bi tidim Tamami esitdiHemcinin baxOrxon Yenisey abideleriIstinadlar First inscription that reads Turk found in Mongolia www hurriyetdailynews com 26 August 2022 16 October 2022 tarixinde Istifade tarixi 7 November Turkic inscription of Ilterish Kagan found in Mongolia www trtworld com 23 August 2022 13 October 2022 tarixinde Istifade tarixi 7 November 2022 Turkic inscription of Ilterish Kagan found in Mongolia news mn 3 September 2022 14 October 2022 tarixinde Istifade tarixi 7 November 2022 Қutlyk kagan bitiktasynyn mәtini www twesco org 27 August 2022 11 October 2022 tarixinde Istifade tarixi 7 November 2022 A Monument complex and inscription belonging to Ilteris Kutlug Kagan the founder of the Eastern Gokturk Khanate were found arkeonews net 24 August 2022 11 October 2022 tarixinde Istifade tarixi 7 November 2022 Xarici kecidler