fbpx
Wikipedia

İlisu şivəsi

Noyabr 29, 2021

İlisu şivəsi — Qax rayonunun İlisu, Sarıbaş, Ağçay kəndlərində istifadə olunur.Şimal qrupu dialekt və şivələrinə aiddir.(Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi). İlisunun ən böyük tarixi məziyyəti qədim türk-oğuz,Dədə Qorqud dilini qoruyub saxlamasıdır. İlisu şivəsi haqqında təsəvvür yaratmaq üçün onu başqa dialekt və şivələrimizdən ayıran başlıca xüsusiyyətləri nəzər-diqqətə çəkmək vacibdir. İlisuda yaşayan əhəlinin nitqində aşağıdakı maraqlı, səciyyəvi fonetik,morfoloji və leksik xüsusiyyətlər mövcuddur.

Fonetik xüsusiyyətlər

İlisu şivəsi ilə ilk tanışlıq onun zəngin fonetik xüsusiyyətlərindən başlayır. İlisu şivəsində fonemlər rəngarəngdir.Bu fonemlərin incə xüsusiyyətləri var. Bu xüsusiyyətlər İlisu şivəsini öyrənən və fonemləri tələffüz etməyə çalışan şəxslər üşün çox çətinlik törədir. İlisu şivəsinə məxsus fonemlər daha çox b,d,c,q,g samitləri ilə əlaqəlidir. Bu hərflər hər biri İ.ş-də özünəməxsus tələffüz məxrəci qazanır. Bu səslər üçün xarakterik cəhət,onların,əsasən,dilarxası və boğaz samitləri kimi səslənməsidir. Aşağıda bu samitlərin sözlərdə özlərini necə göstərməsinə nümunələr göstərilir.

  1. Ḅ-dilimizdə olan "b" samitinə meyilli,daha çox boğazda tələffüz olunan səsdir [bˤ];məsələn:ḅidal(pay),ḅdiy(xam mum),curumḅul(qabıqdan çıxmış,lüt).
  2. Ḍ-məxrəccə ədəbi dilimizdəki "d","t" samitlərinə yaxındır [d̪ˤ].məsələn:ḍaranbḅul(sicim hörmək üçün alət),ḍiḅan(uzaq,gedər-gəlməz).Bu samitlər ədəbi dilimzdəki "d" samitini də əvəz edə bilir;məsələn:armuḍ,ḍevşan(dovşan).
  3. Q¹-əsasən boğazda tələffüz olunur:"Q" hərfinin bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənən 4 variantı var:
  • q-adi tələffüz məxrəcində [g] qoruy(görür),qotur-götür,qun-gün,quvanmax-güvənmək,doguş-döyüş,kolga-kölgə.
  • "q"-dilin orta hissəsi sərt damağın arxa tərəfinə çəkilir və ğ səsinə yaxın səs kimi tələffüz olunur [ɦ].
  • q¹-dilin ucu aşağı dişlərə yüngülcə dirənir və partlayışla tələffüz olunur [ɢ].
  • q¹¹-dilin ucu aşağı dişlərə,arxası bərk damağın qurtaracağına dirənir və partlayışla daha kar x səsinə yaxın səs tələffüz olunur [ç].

Bu səslərdən başqa bəzi samitlərin variantları da vardır;nq,k¹. Nq-bildiyimiz kimi "n" samitinin qədim şəkli qovuşuq nq,ng,nğ olmuşdur [ŋ].İlisu şivəsi bəzi sözlərin ilkin fonetik tərkibini bu günə qədər mühafizə etmək cəhətdən də çox maraqlıdır. məsələn: zirəng(zirək),əng(ən),gəng(gen),yengi(təzə). İlisu şivəsində maraqlı fonetik hadisələrdən biri də saitlərin əvəzlənməsidir. Bu əvəzlənmələri qədim və müasir türk dilləri ilə müqayisə etməklə aydın olur ki,başqa türk dillərində olduğu kimi İlisu şivəsi də qədim tarixi kökləri ilə bağlıdır,çünki bu əvəzlənmələrin izləri qədim yazılı abidələrdə də öz əksini tapmışdır.

Saitlərin əvəzlənməsi.

  1. a saitinin e saiti ilə əvəzlənməsi:yeş(yaş),yeylax(yaylaq),çey(çay),çeylax(çaylaq);
  2. e saitinin a saiti ilə əvəzlənməsi:yaka(yekə),kaçal(keçəl);
  3. ə saitinin a saiti ilə əvəzlənməsi:barakallah(bərəkallah),barabar(bərabər),zaral(zərər);
  4. o saitinin a saiti ilə əvəzlənməsi:av(ov),avçu,(ovçu),tavux(toyuq);
  5. i saitinin u saiti ilə əvəzlənməsi:Şaku(Şəki),Yusuf(Yusif),duvar(divar),sufat(sifət).

Samitlərin əvəzlənməsi.

  1. b samitinin p samiti ilə əvəzlənməsi:puçax(bıçaq),putax(budaq),kitap(kitab);
  2. d samitinin t samiti ilə əvəzlənməsi:palıt(palıd),tükən(dükan),süt(süd);
  3. c samittinin ş samiti ilə əvəzlənməsi:başarıy(bacarır),başarıxlı(bacarıqlı);
  4. p samitinin k samiti ilə əvəzlənməsi:tükürmax(tüpürmək).

Morfoloji xüsusiyyətləri

İlisu şivəsində diiqqəti cəlb edən xüsusiyyətlər içərisində morfoloji hadisələr də maraqlıdır. İlisu şivəsində ismi xəbərlər şəxs sonluqları ilə deyil,şəxs əvəzliklərinin ismin əvvəlinə yanaşması ilə analitik yolla ifadə olunur. Xəbərliyin belə ifadəsi İlisu şivəsinin dilinin çox qədim dövürlərlə bağlı olduğunu göstərir. Bu xüsusiyyət tatar dilində geniş yayılmışdır.

Ədəbi dilimizdən fərqli olaraq II şəxsin təkini təkini bildirən- san,-sən şəkilçiləri — sin,-sin,-sun,-sün kimi ifadə olunur,məsələn:honun qızısın(onun qızısan),atasısın(atasısan)və s. İlisu şivəsində mənsubiyyətin analitik-sintaktik yolla ifadəsinə təsadüf edilir. Sahib şəxslə mənsub əşya arasındakı münasibəti bildirmək üçün şəxs əvəzlikləri isimdən əvvəl gəlir və mənsubiyyəti ifadə edir, məsələn:(senin,honun,bizin,hoların),uşax(at,qız).

Qohumluq əlaqələri bildirən isimlərin əksəriyyəti "-sı,-si" nisbət şəkilçisini qəbul edir, məsələn: atası,əməsi(bibisi),daysı,baysı(bacım,bacın,bacısı),balası,yengəsi(qardaş aravadı),inisi(qayın)

Sifət ən çox leksik cəhətdən fərqlənən bir nitq hissəsidir, məsələn:tap(əzilmiş),uyux(müqəvva),abal(key),ufdan(yaraşıqlı),lənbə(kök),kərəhət(kifir),çəpəl(murdar,kifir),ağlax(gen). "Say" sözü əvəzinə "san" işlənir.Qədim və bəzi müasir türk dillərində də say "san" kimi ifadə olunur. Bəzi saylar fonetik cəhətdən ədəbi dilimizdəkindən fərqlənir,məsələn:bi(bir),öç(üç),elli,igirmi. Ədəbi dilimiz üçün yad kimi görünən öç(üç) sayı müasir tatar dili üçün tamamilə təbidir. Ədəbi dilimizdən fərqli olan əvəzliklər aşağıdakıardır:men,sen,ho,mağa(mənə),sağa(sənə) və s.

İlisu şivəsində ne?,nara?(hara),navax? əvəzlikləri xüsusi maraq doğurur. Azərbaycan ərazisində yalnız İlisuda "nara" əvəzliyi hallanaraq naranın,naraya,naranı,narda,nardan şəklində işlənir. Bu, türk dillindəki nereye,nerede və s. tələffüzünə uyğun gəlir.Bundan başqa -iban,-ibən,-uban,-übən feli bağlamaları geniş yayılmışdır,məsələn:Duruban qonaxlara çey tokdu(tökdü). Buqun surhü bişiribən yığnax eliy. Feli bağlamanın bu növü Kitabi-Dədə Qorqud da və klassiklərimizdə dilində mövcuddur.

Leksik xüsusiyyətləri

İlisu şivəsinin leksikası məna xüsusiyyətlərinə görə,lüğət tərkibi,sözlərin quruluşu,həmçinin sabit söz birləşmələri cəhətdən olduqca maraqlıdır. Lüğət tərkibi zəngindir.

  • Tayfa adları. Əlim uşağı, Qoca uşağı, Quşlar, Bəhər uşağı, Buyurtma uşağı, Mantaş uşağı, Şamay uşağı, Kubaçılar, Camal uşağı, İmaməli uşağı, Murad uşağı.
  • Məhəllə adları. Dabax məhəllə, Quzay məhəllə, Günəy məhəllə, Tap məhəllə, Bucax məhəllə, Qaradolax, Bəytabun, Səngər məhəllə, Tavlatala.
  • Toponimika. Kiçikyarpızbasan, Kötüklü, Qaflan dərə, Vəzirçal, Ceyran bulaq. Yezli, Ağyezli(yazı-çöl). "Kitabi-Dədə Qorqud" da,qədim türk dillərində "yazı" çöl,düzənlik mənasında işlənmişdir. Bu söz Gürcüstanda Qarayazı qayonunun adında da özünü qoruyub saxlamışdır.

Adıgörükülü. Ayrılıqda görkülü sözü gözəl mənasını bildirir. İlk İlisu sultanının və onun nəvəsinin adı Adıgörkülü olmuşdur.

  • Qohumluq bildirən sözlər. Ədəbi dildən fərqlənən və əsasən, İlisu şivəsində işlənən sözlər aşağıdakılardır:umma,aba,ədə(ana, bəzən nənə),adaş,(qardaş,bəzən ata),əməsi(bibi),elti,qəcəm(qayın arvadı),xıdıl(nəvə,qarda oğlu).

Yengəsi. Qardaş arvadı mənasında işlənir. İnisi. Qayın mənasını daşıyır.Bu arxaik söz türk dillərinin əksəriyyətində bu günə qədər yaşayır. Xatınşı. Dilimizin qədim dövürləri ilə əlaqəli olaraq bu şivədə qadın "xatln kişi" adlanmışdır. Piçə(xanım). İlisuda hörmətli qadın və qıza "piçə" deyirlər.Bu söz başqırd və tatar dilində də həminmənada işlənir. İlisu şivəsində yüzlərcə söz mövcuddur ki, bunlara ədəbi dildə, onun dialekt və şivillərdən təsadüf edilmir. Ufanmaq.Bu arxaik söz Kitabi-Dədə Qorqud da həmin mənada işlənmişdir. Ümumən İlisu leksikonunda olan sözlər mənşəyinə görə üç qrupa bölünür:türk,çox az hissəsi ərəb-fars,iber-qafqaz dilləri.

İstinadlar

  1. . 2016-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-21.
  2. http://static.bsu.az/w8/Xeberler%20Jurnali/Humanitar%202010%204/14-20.pdf
  3. İlisu ensiklopedik məlumat kitabı Vətən nəşriyyatı Bakı-2012səh.41–55
  4. Səyyarə Mollazadə."Qax rayon şivələri".1966.Bakı.
  5. http://jhss-khazar.org/wp-content/uploads/2010/06/32.pdf
  6. Е. М. Летифова.Северо-западный Азербайджан : Илисуйское султанство.Баку : Алтай, 1999.səh.14
  7. http://www.yurd.net/files/1323412925-Kitabi%20dede%20qorqud.pdf

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Noyabr 29, 2021
ilisu, şivəsi, rayonunun, ilisu, sarıbaş, ağçay, kəndlərində, istifadə, olunur, şimal, qrupu, dialekt, şivələrinə, aiddir, şəki, dialekti, zaqatala, şivəsi, ilisunun, böyük, tarixi, məziyyəti, qədim, türk, oğuz, dədə, qorqud, dilini, qoruyub, saxlamasıdır, haq. Ilisu sivesi Qax rayonunun Ilisu Saribas Agcay kendlerinde istifade olunur Simal qrupu dialekt ve sivelerine aiddir Seki dialekti Zaqatala Qax sivesi 1 Ilisunun en boyuk tarixi meziyyeti qedim turk oguz Dede Qorqud dilini qoruyub saxlamasidir Ilisu sivesi haqqinda tesevvur yaratmaq ucun onu basqa dialekt ve sivelerimizden ayiran baslica xususiyyetleri nezer diqqete cekmek vacibdir Ilisuda yasayan ehelinin nitqinde asagidaki maraqli seciyyevi fonetik morfoloji ve leksik xususiyyetler movcuddur Mundericat 1 Fonetik xususiyyetler 2 Morfoloji xususiyyetleri 3 Leksik xususiyyetleri 4 Istinadlar 5 Hemcinin bax 6 Xarici kecidlerFonetik xususiyyetler RedakteIlisu sivesi ile ilk tanisliq onun zengin fonetik xususiyyetlerinden baslayir Ilisu sivesinde fonemler rengarengdir Bu fonemlerin ince xususiyyetleri var Bu xususiyyetler Ilisu sivesini oyrenen ve fonemleri teleffuz etmeye calisan sexsler usun cox cetinlik toredir Ilisu sivesine mexsus fonemler daha cox b d c q g samitleri ile elaqelidir Bu herfler her biri I s de ozunemexsus teleffuz mexreci qazanir Bu sesler ucun xarakterik cehet onlarin esasen dilarxasi ve bogaz samitleri kimi seslenmesidir Asagida bu samitlerin sozlerde ozlerini nece gostermesine numuneler gosterilir Ḅ dilimizde olan b samitine meyilli daha cox bogazda teleffuz olunan sesdir bˤ meselen ḅidal pay ḅdiy xam mum curumḅul qabiqdan cixmis lut Ḍ mexrecce edebi dilimizdeki d t samitlerine yaxindir d ˤ meselen ḍaranbḅul sicim hormek ucun alet ḍiḅan uzaq geder gelmez Bu samitler edebi dilimzdeki d samitini de evez ede bilir meselen armuḍ ḍevsan dovsan Q esasen bogazda teleffuz olunur Q herfinin bir birinden esasli sekilde ferqlenen 4 varianti var q adi teleffuz mexrecinde g qoruy gorur qotur gotur qun gun quvanmax guvenmek dogus doyus kolga kolge q dilin orta hissesi sert damagin arxa terefine cekilir ve g sesine yaxin ses kimi teleffuz olunur ɦ q dilin ucu asagi dislere yungulce direnir ve partlayisla teleffuz olunur ɢ q dilin ucu asagi dislere arxasi berk damagin qurtaracagina direnir ve partlayisla daha kar x sesine yaxin ses teleffuz olunur c Bu seslerden basqa bezi samitlerin variantlari da vardir nq k Nq bildiyimiz kimi n samitinin qedim sekli qovusuq nq ng ng olmusdur ŋ Ilisu sivesi bezi sozlerin ilkin fonetik terkibini bu gune qeder muhafize etmek cehetden de cox maraqlidir meselen zireng zirek eng en geng gen yengi teze Ilisu sivesinde maraqli fonetik hadiselerden biri de saitlerin evezlenmesidir Bu evezlenmeleri qedim ve muasir turk dilleri ile muqayise etmekle aydin olur ki basqa turk dillerinde oldugu kimi Ilisu sivesi de qedim tarixi kokleri ile baglidir cunki bu evezlenmelerin izleri qedim yazili abidelerde de oz eksini tapmisdir 2 Saitlerin evezlenmesi a saitinin e saiti ile evezlenmesi yes yas yeylax yaylaq cey cay ceylax caylaq e saitinin a saiti ile evezlenmesi yaka yeke kacal kecel e saitinin a saiti ile evezlenmesi barakallah berekallah barabar beraber zaral zerer o saitinin a saiti ile evezlenmesi av ov avcu ovcu tavux toyuq i saitinin u saiti ile evezlenmesi Saku Seki Yusuf Yusif duvar divar sufat sifet Samitlerin evezlenmesi b samitinin p samiti ile evezlenmesi pucax bicaq putax budaq kitap kitab d samitinin t samiti ile evezlenmesi palit palid tuken dukan sut sud c samittinin s samiti ile evezlenmesi basariy bacarir basarixli bacariqli p samitinin k samiti ile evezlenmesi tukurmax tupurmek Morfoloji xususiyyetleri RedakteIlisu sivesinde diiqqeti celb eden xususiyyetler icerisinde morfoloji hadiseler de maraqlidir Ilisu sivesinde ismi xeberler sexs sonluqlari ile deyil sexs evezliklerinin ismin evveline yanasmasi ile analitik yolla ifade olunur Xeberliyin bele ifadesi Ilisu sivesinin dilinin cox qedim dovurlerle bagli oldugunu gosterir Bu xususiyyet tatar dilinde genis yayilmisdir Edebi dilimizden ferqli olaraq II sexsin tekini tekini bildiren san sen sekilcileri sin sin sun sun kimi ifade olunur meselen honun qizisin onun qizisan atasisin atasisan ve s Ilisu sivesinde mensubiyyetin analitik sintaktik yolla ifadesine tesaduf edilir Sahib sexsle mensub esya arasindaki munasibeti bildirmek ucun sexs evezlikleri isimden evvel gelir ve mensubiyyeti ifade edir meselen senin honun bizin holarin usax at qiz Qohumluq elaqeleri bildiren isimlerin ekseriyyeti si si nisbet sekilcisini qebul edir meselen atasi emesi bibisi daysi baysi bacim bacin bacisi balasi yengesi qardas aravadi inisi qayin 3 4 5 Sifet en cox leksik cehetden ferqlenen bir nitq hissesidir meselen tap ezilmis uyux muqevva abal key ufdan yarasiqli lenbe kok kerehet kifir cepel murdar kifir aglax gen Say sozu evezine san islenir Qedim ve bezi muasir turk dillerinde de say san kimi ifade olunur Bezi saylar fonetik cehetden edebi dilimizdekinden ferqlenir meselen bi bir oc uc elli igirmi Edebi dilimiz ucun yad kimi gorunen oc uc sayi muasir tatar dili ucun tamamile tebidir Edebi dilimizden ferqli olan evezlikler asagidakiardir men sen ho maga mene saga sene ve s Ilisu sivesinde ne nara hara navax evezlikleri xususi maraq dogurur Azerbaycan erazisinde yalniz Ilisuda nara evezliyi hallanaraq naranin naraya narani narda nardan seklinde islenir Bu turk dillindeki nereye nerede ve s teleffuzune uygun gelir Bundan basqa iban iben uban uben feli baglamalari genis yayilmisdir meselen Duruban qonaxlara cey tokdu tokdu Buqun surhu bisiriben yignax eliy Feli baglamanin bu novu Kitabi Dede Qorqud da ve klassiklerimizde dilinde movcuddur Leksik xususiyyetleri RedakteIlisu sivesinin leksikasi mena xususiyyetlerine gore luget terkibi sozlerin qurulusu hemcinin sabit soz birlesmeleri cehetden olduqca maraqlidir Luget terkibi zengindir Tayfa adlari Elim usagi Qoca usagi Quslar Beher usagi Buyurtma usagi Mantas usagi Samay usagi Kubacilar Camal usagi Imameli usagi Murad usagi Mehelle adlari Dabax mehelle Quzay mehelle Guney mehelle Tap mehelle Bucax mehelle Qaradolax Beytabun Senger mehelle Tavlatala Toponimika Kicikyarpizbasan Kotuklu Qaflan dere Vezircal Ceyran bulaq Yezli Agyezli yazi col Kitabi Dede Qorqud da qedim turk dillerinde yazi col duzenlik menasinda islenmisdir Bu soz Gurcustanda Qarayazi qayonunun adinda da ozunu qoruyub saxlamisdir Adigorukulu Ayriliqda gorkulu sozu gozel menasini bildirir Ilk Ilisu sultaninin ve onun nevesinin adi Adigorkulu olmusdur 6 Qohumluq bildiren sozler Edebi dilden ferqlenen ve esasen Ilisu sivesinde islenen sozler asagidakilardir umma aba ede ana bezen nene adas qardas bezen ata emesi bibi elti qecem qayin arvadi xidil neve qarda oglu Yengesi Qardas arvadi menasinda islenir Inisi Qayin menasini dasiyir Bu arxaik soz turk dillerinin ekseriyyetinde bu gune qeder yasayir Xatinsi Dilimizin qedim dovurleri ile elaqeli olaraq bu sivede qadin xatln kisi adlanmisdir Pice xanim Ilisuda hormetli qadin ve qiza pice deyirler Bu soz basqird ve tatar dilinde de heminmenada islenir Ilisu sivesinde yuzlerce soz movcuddur ki bunlara edebi dilde onun dialekt ve sivillerden tesaduf edilmir Ufanmaq Bu arxaik soz Kitabi Dede Qorqud da hemin menada islenmisdir 7 Umumen Ilisu leksikonunda olan sozler menseyine gore uc qrupa bolunur turk cox az hissesi ereb fars iber qafqaz dilleri Istinadlar Redakte Arxivlenmis suret 2016 03 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 02 21 http static bsu az w8 Xeberler 20Jurnali Humanitar 202010 204 14 20 pdf Ilisu ensiklopedik melumat kitabi Veten nesriyyati Baki 2012seh 41 55 Seyyare Mollazade Qax rayon siveleri 1966 Baki http jhss khazar org wp content uploads 2010 06 32 pdf E M Letifova Severo zapadnyj Azerbajdzhan Ilisujskoe sultanstvo Baku Altaj 1999 seh 14 http www yurd net files 1323412925 Kitabi 20dede 20qorqud pdfHemcinin bax RedakteIlisu Ilisu sultanligiXarici kecidler Redaktehttp www azerbaijan az portal General Language language 01 a html Arxivlesdirilib 2016 03 07 at the Wayback Machine http kayzen az blog Az C9 99rbaycan dili 1269 dil v C9 99 dil C3 A7ilikaz C9 99rbaycan dili html http anl az el q qarabag 2 q 34 htm Menbe https az wikipedia org w index php title Ilisu sivesi amp oldid 6071149, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.