Əziyev (Əzi, Əziyevskaya, Qazi, Qaziyev) məscidi - 1736-cı ilə qədər Tarixi Başqırdıstan ərazisindəki əsas məscid sayılırdı. Başqırdların daxili özünüidarəetməsində ən yüksək güc olan məsciddə ümumbaşqır xalq məclisləri (yiyinlər) keçirilirdi.
Bersuvan çayı yaxınlığında (Bersianka), Kurqaul dağının (Çesnokovskaya dağı) yaxınlığında - indi Ufa şəhərinin ərazisində (Kirov rayonu) yerləşirdi. Bu ərazi Ufa qalası ilə Başqırdıstının tarixi torpaqları arasındakı sərhəddə idi. Bersuvanda Ufa məmurları Rusiya, Orta Asiya və Qazaxıstandan gələn xarici diplomatları və ticarətçiləri təntənəli şəkildə qarşılayırdılar.
Tarixi
Dağıdılmış məscidin yerində tikilmiş monastrın binası
Daş məscidin təməlinin dəqiq nə zaman qoyulduğu məlum deyil. Məscid təxminən XIII-XIV əsrlərdə tikilmişdir, ziyarətgahın təməli "Başqırdistanın ilk imamı" Hüseyn bəyin fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir. Başqırd epik əfsanəsi "Sartayev soyunun sonuncusu"na (başq.«Һуңғы Һартай») görə , 1391-ci ildə başqırdların Topal Teymur qoşunlarına qarşı apardığı mübarizəyə rəhbərlik edən Calık-bəy, Hüseynbəy məqbərəsində və Qazıyev məscidində dua etmişdi.
Başqırdların daxili özünüidarəetməsində ən yüksək güc olan məsciddə ümumbaşqır xalq məclisləri (yiyinlər) keçirilirdi. Bu yığıncaqlarda gələcəkdə bölgənin gələcəyini təyin edən ən vacib qərarlar qəbul edilirdi. Yığıncaqlarda Başqırd soylarının nümayəndələri bütün digər soyların ümumi hərəkətlərini koordinasiya edir, çar hökumətinin bəzi tədbirləri ilə bağlı ortaq qərarlar, müharibənin və ya qiyamın başlaması və ya bitməsi barədə qərarlar qəbul edilir və hərbi hissələrin qoşunlarının rəhbərləri seçilirdi. Bundan əlavə, bu yiyinlərə xanlar dəvət edilir və kənarlaşdırılırdı, burada yalnız hər hansı bir üsyan və ya hərbi liderlərin müharibəsi zamanı lazımlı sayılırdılar. Qurultayda alınan qərarlar bütün başqırdlar üçün məcburi idi, təsdiqi, Quran üzərində and içmə şəklində müsəlman dini liderlərin iştirakı ilə qəbul edilirdi. 11 fevral 1736-cı il fərmanlarının qəbulundan sonra, hakimiyyət nümayəndələrinin məcburi iştirakı ilə Lamyan çayı (indiki Başqırdıstan Respublikasının Qafuri rayonu) yaxınlığında ildə bir dəfə yiyin qurultayının keçirilməsinə icazə verildi, təşkilatçılar qurultayın çağırılması üçün məsələlərin siyahısı barədə razılığa gəlməli və iclasın keçirilməsi üçün Ufa qubernatorundan icazə almalı idilər. Daha sonra yiyin yığıncaqlarının keirilməsi qadağan edildi.
Məscidin dağıdılması
4 oktyabr 1704-cü ildə ümumbaşqır iclasında qəbilə başçıları Jixarev və Doxov başqırdlara bölgədə 1704-1711 qiyamının başlanmasına səbəb olan 72 yeni vergi və verginin tətbiq olunduğunu elan etdilər. Əhməd Zəki Vəlidi Toğanın məlumatına görə başqırdlar bir qurultay üçün Bersuvanidə toplandılar, Aldar Tarxan da 5007 qırğız ilə 1707-ci ildə qırğızların yanına qaçan Seyid Batır oğlu 750 başqırdla birlikdə qurultaya gəldi. Qurultayda Ufaya hücum qərarı verildi.
1734-cü ilin dekabrında Orenburq ekspedisiyasının fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq Əziyev məscidinin binasında Başqırd konqresi çağırıldı, onun çağırılmasının təşəbbüskarlarından biri abız Kilmyak Nuruşev idi. Qurultayda, A.İ.Dobrosmıslova görə başqırdlar üsyanın qaldırılmasına qərar verildi “Ori şəhərinin girəcəyində bir şəhər və bir qala inşa etdirməklə Başqırdıstanın tədricən şərq tərəfindən mühasirəyə alınacağı qənaətinə gəlindi və beləliklə,Başqırdıstan əbədi olaraq Rusiyanın bir hissəsi olacaqdı, ancaq bundan əlavə, dörddə bir əsr əvvəl onlardan aldıqları torpaqlardan (indiki Turqay bölgəsinin şimal hissələrindən) qırğızlara qayıtmaq üçün bir yol qalmayacaqdı".
Tarixçi N. A. Firsov "1762-ci ilə qədər yeni Rusiyada keçmiş Kazan xanlığının xarici əhalisi və zakamsk torpaqlarının müstəmləkəçiliyi" adlı əsərində bu hadisələr haqqında belə yazırdı: “..Tokçura, Sankt-Peterburqda yaşayan rusların bütün Başqırd torpaqlarına sahib çıxmaq istədiklərini və bunun üçün Ori çayı üzərində bir şəhər qurmaq istədiklərini öyrəndi. Kilmyak abız dərhal bu məlumatdan sonra hərəkətə keçdi. Başqırd ustaları Bepenya Syuyanqulov, Seyitbay Eratkulov, Rısanbay Himbətov, Kusanbay batır və Kazan bölgəsindən qaçan Amin Kilmyakın ilk və əsas silahdaşlarından idilər. Noqay yolundakı Əziyev məscidi ruslara qarşı qiyamın ilkin planının hazırlandığı yer idi. Nəhayət, rusların orada əhər qurmalarının qarşısını almaq üçün, 1735-ci ildə bu üsyanı Ori çayı istiqamətindəki hərəkət etmək lazım idi".
Tarixçi S. M. Solovyov "Qədim dövrlərdən bəri Rusiya tarixi" adlı əsərində Aziev məscidini Başqırdıstanda ilk adlandırır, həm də Orenburq ekspedisiyasının rəhbəri İ.K. Kirilov çar hökumətinə bu məsciddə müsəlman din xadimlərinin "qanunlarını təsdiqlədiklərini və yaydıqlarını və yalnız çuvaşlar və mordovalıları deyil, həm də rus qaçqınlarını sünnət etdiklərini" yazırdı. 16 dekabr 1735-ci il tarixli bir sənəddə, "İ. K. Kirilov və A. İ. Rumyantsev tərəfindən Nazirlər Kabinetində, Başqırd üsyanı bitdikdən sonra Ufa bölgəsi əhalisinin idarə edilməsinə dair təqdimat" olaraq adlandırılan Əziyev məscidindən bəhs olunur. Bu sənəd Əziyev məscidinin eyni zamanda Başqırdıstanın çuvaş, mordoviya, rus və digər əhalisi arasında islamın yayılması üçün bir yer olduğunu düşünməyə əsas verir.
1735-ci ilin sonu və ya 1736-cı ilin əvvəllərində baş verən, Başqırd qiyamlarının yatırılması zamanı Əziyev məscidi Voloqda Draqon alayının iştirakı ilə İ.K.Kirilovun dəstələri tərəfindən dağıdıldı. Tarixçi V.N.Vitevski, Əziyev məscidinin "bütün iğtişaşlarda başqırdlar üçün müzakirə yeri rolunu oynadığını" və 1736-cı ilin yazında məscidin qiyamın yatırılması zamanı İ.K.Kirilovun cəza dəstələri tərəfindən dağıdıldığını yazır.
Qiyam yatırıldıqdan sonra Ufa Uspenski monastrı rahibləri məscidin yerində fəaliyyətə başladılar.
Таймасов, Салават Усманович (2006). Башкортостан и Казахстан в период становления Оренбургской губернии. Стерлитамак. 52.
Таймасов, Салават Усманович (2009). Башкирско-казахские отношения в XVIII веке. М.: Наука. 39. ISBN978-5-02-037567-3.
Азнабаев, Булат Ахмерович Чесноковская гора и речка Чесноковка // Уфа : журнал.
Асфандияров, Анвар Закирович.
ru:Ахметзаки Валиди Тоган (2010). История башкир. Уфа: Китап. 21–23. ISBN978-5-295-05000-8.
1737 г. февраля 19-марта 29. — Допросные речи руководителя восстания башкир Ногайской и Казанской дорог 1735—1736 гг. Кильмяка Нурушева.
Добросмыслов, Александр Башкирский бунт в 1735—1736 и 1737 гг.// Труды Оренбургской учёной комиссии. Оренбург, 1900. Вып. 8. С.9.
Фирсов, Николай Алексеевич Инородческое население прежнего Казанского царства в новой России до 1762 года и колонизация закамских земель. — Казань, 1869. — С. 259—260.
Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов ХVIII в. / Авт.-сост. Демидова, Наталья Фёдоровна. Т. VI. — Уфа: Китап, 2002. — 768 с. — С. 100.
Витевский, Владимир Николаевич И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. — Казань, 1897. Т. 1. — С. 146.
əziyev, məscidi, əziyev, əzi, əziyevskaya, qazi, qaziyev, məscidi, 1736, ilə, qədər, tarixi, başqırdıstan, ərazisindəki, əsas, məscid, sayılırdı, başqırdların, daxili, özünüidarəetməsində, yüksək, güc, olan, məsciddə, ümumbaşqır, xalq, məclisləri, yiyinlər, ke. Eziyev Ezi Eziyevskaya Qazi Qaziyev mescidi 1736 ci ile qeder Tarixi Basqirdistan erazisindeki esas mescid sayilirdi Basqirdlarin daxili ozunuidareetmesinde en yuksek guc olan mescidde umumbasqir xalq meclisleri yiyinler kecirilirdi Eziyev Qazi mescidiStatus cume mescidiSeher UfaAidiyyati BasqirdistanTikilme tarixi XIII esrUslubu Islam memarligiMaterial dasVeziyyeti 1736 ci ilde dagidilib Bersuvan cayi yaxinliginda Bersianka Kurqaul daginin Cesnokovskaya dagi 1 yaxinliginda indi Ufa seherinin erazisinde Kirov rayonu yerlesirdi Bu erazi Ufa qalasi ile Basqirdistinin tarixi torpaqlari arasindaki serhedde idi Bersuvanda Ufa memurlari Rusiya Orta Asiya ve Qazaxistandan gelen xarici diplomatlari ve ticaretcileri tenteneli sekilde qarsilayirdilar Mundericat 1 Tarixi 2 Mescidin dagidilmasi 3 Istinadlar 4 Hemcinin baxTarixi Redakte Dagidilmis mescidin yerinde tikilmis monastrin binasi Das mescidin temelinin deqiq ne zaman qoyuldugu melum deyil Mescid texminen XIII XIV esrlerde tikilmisdir ziyaretgahin temeli Basqirdistanin ilk imami Huseyn beyin fealiyyeti ile elaqelendirilir 2 3 Basqird epik efsanesi Sartayev soyunun sonuncusu na basq Һungy Һartaj gore 1391 ci ilde basqirdlarin Topal Teymur qosunlarina qarsi apardigi mubarizeye rehberlik eden Calik bey Huseynbey meqberesinde ve Qaziyev mescidinde dua etmisdi Basqirdlarin daxili ozunuidareetmesinde en yuksek guc olan mescidde umumbasqir xalq meclisleri yiyinler kecirilirdi Bu yigincaqlarda gelecekde bolgenin geleceyini teyin eden en vacib qerarlar qebul edilirdi Yigincaqlarda Basqird soylarinin numayendeleri butun diger soylarin umumi hereketlerini koordinasiya edir car hokumetinin bezi tedbirleri ile bagli ortaq qerarlar muharibenin ve ya qiyamin baslamasi ve ya bitmesi barede qerarlar qebul edilir ve herbi hisselerin qosunlarinin rehberleri secilirdi Bundan elave bu yiyinlere xanlar devet edilir ve kenarlasdirilirdi burada yalniz her hansi bir usyan ve ya herbi liderlerin muharibesi zamani lazimli sayilirdilar Qurultayda alinan qerarlar butun basqirdlar ucun mecburi idi tesdiqi Quran uzerinde and icme seklinde muselman dini liderlerin istiraki ile qebul edilirdi 4 11 fevral 1736 ci il fermanlarinin qebulundan sonra hakimiyyet numayendelerinin mecburi istiraki ile Lamyan cayi indiki Basqirdistan Respublikasinin Qafuri rayonu yaxinliginda ilde bir defe yiyin qurultayinin kecirilmesine icaze verildi teskilatcilar qurultayin cagirilmasi ucun meselelerin siyahisi barede raziliga gelmeli ve iclasin kecirilmesi ucun Ufa qubernatorundan icaze almali idiler Daha sonra yiyin yigincaqlarinin keirilmesi qadagan edildi 5 Mescidin dagidilmasi Redakte4 oktyabr 1704 cu ilde umumbasqir iclasinda qebile bascilari Jixarev ve Doxov basqirdlara bolgede 1704 1711 qiyaminin baslanmasina sebeb olan 72 yeni vergi ve verginin tetbiq olundugunu elan etdiler Ehmed Zeki Velidi Toganin melumatina gore basqirdlar bir qurultay ucun Bersuvanide toplandilar Aldar Tarxan da 5007 qirgiz ile 1707 ci ilde qirgizlarin yanina qacan Seyid Batir oglu 750 basqirdla birlikde qurultaya geldi Qurultayda Ufaya hucum qerari verildi 6 1734 cu ilin dekabrinda Orenburq ekspedisiyasinin fealiyyeti ile elaqedar olaraq Eziyev mescidinin binasinda Basqird konqresi cagirildi onun cagirilmasinin tesebbuskarlarindan biri abiz Kilmyak Nurusev idi 7 Qurultayda A I Dobrosmislova gore basqirdlar usyanin qaldirilmasina qerar verildi Ori seherinin gireceyinde bir seher ve bir qala insa etdirmekle Basqirdistanin tedricen serq terefinden muhasireye alinacagi qenaetine gelindi ve belelikle Basqirdistan ebedi olaraq Rusiyanin bir hissesi olacaqdi ancaq bundan elave dordde bir esr evvel onlardan aldiqlari torpaqlardan indiki Turqay bolgesinin simal hisselerinden qirgizlara qayitmaq ucun bir yol qalmayacaqdi 8 Tarixci N A Firsov 1762 ci ile qeder yeni Rusiyada kecmis Kazan xanliginin xarici ehalisi ve zakamsk torpaqlarinin mustemlekeciliyi adli eserinde bu hadiseler haqqinda bele yazirdi Tokcura Sankt Peterburqda yasayan ruslarin butun Basqird torpaqlarina sahib cixmaq istediklerini ve bunun ucun Ori cayi uzerinde bir seher qurmaq istediklerini oyrendi Kilmyak abiz derhal bu melumatdan sonra herekete kecdi Basqird ustalari Bepenya Syuyanqulov Seyitbay Eratkulov Risanbay Himbetov Kusanbay batir ve Kazan bolgesinden qacan Amin Kilmyakin ilk ve esas silahdaslarindan idiler Noqay yolundaki Eziyev mescidi ruslara qarsi qiyamin ilkin planinin hazirlandigi yer idi Nehayet ruslarin orada eher qurmalarinin qarsisini almaq ucun 1735 ci ilde bu usyani Ori cayi istiqametindeki hereket etmek lazim idi 9 Tarixci S M Solovyov Qedim dovrlerden beri Rusiya tarixi adli eserinde Aziev mescidini Basqirdistanda ilk adlandirir hem de Orenburq ekspedisiyasinin rehberi I K Kirilov car hokumetine bu mescidde muselman din xadimlerinin qanunlarini tesdiqlediklerini ve yaydiqlarini ve yalniz cuvaslar ve mordovalilari deyil hem de rus qacqinlarini sunnet etdiklerini yazirdi 16 dekabr 1735 ci il tarixli bir senedde I K Kirilov ve A I Rumyantsev terefinden Nazirler Kabinetinde Basqird usyani bitdikden sonra Ufa bolgesi ehalisinin idare edilmesine dair teqdimat olaraq adlandirilan Eziyev mescidinden behs olunur 10 Bu sened Eziyev mescidinin eyni zamanda Basqirdistanin cuvas mordoviya rus ve diger ehalisi arasinda islamin yayilmasi ucun bir yer oldugunu dusunmeye esas verir 1735 ci ilin sonu ve ya 1736 ci ilin evvellerinde bas veren Basqird qiyamlarinin yatirilmasi zamani Eziyev mescidi Voloqda Draqon alayinin istiraki ile I K Kirilovun desteleri terefinden dagidildi Tarixci V N Vitevski Eziyev mescidinin butun igtisaslarda basqirdlar ucun muzakire yeri rolunu oynadigini ve 1736 ci ilin yazinda mescidin qiyamin yatirilmasi zamani I K Kirilovun ceza desteleri terefinden dagidildigini yazir 11 Qiyam yatirildiqdan sonra Ufa Uspenski monastri rahibleri mescidin yerinde fealiyyete basladilar Istinadlar Redakte Koordinaty gory 54 36 00 sm e 55 57 47 s u Pri stroitelstve sosednej zheleznoj dorogi nizhnee techenie Bersuvani bylo v tochke 54 36 42 sm e 55 57 21 s u povyornuto na sever i teper ona protekaet v 1 km k severu ot gory Tajmasov Salavat Usmanovich 2006 Bashkortostan i Kazahstan v period stanovleniya Orenburgskoj gubernii Sterlitamak 52 Tajmasov Salavat Usmanovich 2009 Bashkirsko kazahskie otnosheniya v XVIII veke M Nauka 39 ISBN 978 5 02 037567 3 Aznabaev Bulat Ahmerovich Chesnokovskaya gora i rechka Chesnokovka Ufa zhurnal Asfandiyarov Anvar Zakirovich ru Ahmetzaki Validi Togan 2010 Istoriya bashkir Ufa Kitap 21 23 ISBN 978 5 295 05000 8 1737 g fevralya 19 marta 29 Doprosnye rechi rukovoditelya vosstaniya bashkir Nogajskoj i Kazanskoj dorog 1735 1736 gg Kilmyaka Nurusheva Dobrosmyslov Aleksandr Bashkirskij bunt v 1735 1736 i 1737 gg Trudy Orenburgskoj uchyonoj komissii Orenburg 1900 Vyp 8 S 9 Firsov Nikolaj Alekseevich Inorodcheskoe naselenie prezhnego Kazanskogo carstva v novoj Rossii do 1762 goda i kolonizaciya zakamskih zemel Kazan 1869 S 259 260 Materialy po istorii Bashkortostana Orenburgskaya ekspediciya i bashkirskie vosstaniya 30 h godov HVIII v Avt sost Demidova Natalya Fyodorovna T VI Ufa Kitap 2002 768 s S 100 Vitevskij Vladimir Nikolaevich I I Neplyuev i Orenburgskij kraj v prezhnem ego sostave do 1758 g Kazan 1897 T 1 S 146 Hemcinin bax RedakteBasqirdistanMenbe https az wikipedia org w index php title Eziyev mescidi amp oldid 6055491, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
