fbpx
Wikipedia

Ərğan (musiqi aləti)

September 17, 2021

Ərğan (musiqi aləti)- Hər hansı alətin yaranma tarixi nə qədər qədim olursa, o alət haqqında bir sıra ziddiyyətli fikirlər yaranır. Ərğan da belə alətlərimizdəndir. Təəssüf ki, bir sıra çalğı alətləri kimi ərğan da tarixin keşməkeşli yollarında itib-batmış, sıradan çıxaraq unudulmuşdur. Bəzən yanlış olaraq ərğan – ərğənun və hətta qanun alətləri ilə eyniləşdirilir. Halbuki ərğan düyməli (klavişli), körüklü nəfəs aləti, ərğənun telli, rudabənzər alət olmuş, qanun isə dövrümüzə gəlib çatan, diz üstündə qoyularaq, hər iki əlin şəhadət barmaqlarına taxılmış oymağabənzər mizrabla çalınan telli alətdir.

Ərğan

Yaranma tarixi

Ərğan (mənbədə ərğənun yazılıb) alətini miladdan 300 il əvvəl Misirin İsgəndəriyyə şəhərində yaşamış yunan mexaniki Ktezibey icad edib . Tezliklə ərğan bir sıra Şərq ölkələrinə yayılıb, o cümlədən Azərbaycana da gətirilib. Qətran Təbrizinin XI əsrdə yaşadığını nəzərə alsaq, Azərbaycanda ərğandan ən azı bu dövrdən istifadə edildiyi məlum olur.

Quruluşu

Alət 2 cərgə bürünc (Ə.Marağalıya görə qalay) borulardan hazırlanırdı. Bəm səslənən borular uzun olub, zil səslənən qısa borulardan yuxarıda yerləşdirilirdi. Boruların arxasında onlara hava üfürən körük birləşdirilirdi. Körük sol əllə sıxılırdı. Sağ əlin barmaqları isə boruların aşağı ucunda yerləşən kiçik dairəvi düymələr üzərində saxlanılırdı. Düymələri aşagı basdıqda borulara körük vasitəsilə hava vuran xü¬susi pnevmatik konstruksiya işə düşürdü. Bu zaman basılan düyməyə uyğun səslər alınırdı.

Bəzi bilgilərə görə, ərğanın fərqli növü ilk zamanlar su ilə səsləndirilib. İngilis musiqişünası Henri Corc Farmerin (1882-1965) “İslam” (“Musiqi tarixi incəsənətdə”, III cild, 1966) kitabında Beyrut kitabxanasında qorunan Muristusun əlyazmasına, əslən Xorasan türkü, musiqişünas-alim Əbu-Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Uzluq ibn Tərxan-əl Fərabi (865-950) “Kitabül-Musiqiyi-kəbir” (“Böyük musiqi kitabı”) və Azərbaycanlı musiqişünas, alim Səfiəddin Əbdülmömin ibn Yusif ibn Faxir əl-Urməvi (1216/1217-1294) özünün məşhur Kitabəl-Ədvar (“Dövrlər kitabı”) əsərlərinə, eləcə də müəllifi məlum olmayan “Kənz əl-Tühaf” risaləsinin III fəslinə əsaslanaraq orta əsrlərdə istifadə olunan çalğı alətləri haqqında çox maraqlı məlumatlar verilir. S.Abdullayeva bu mənbələrə istinadən yazır: “Ərğan və ya ərğənunun iki müxtəlif – pnevmatik və hidravlik növləri mövcud idi. Onlar quraşdırılarkən ərəb mexaniklərinin o vaxt məlum olan ideyalarından istifadə olunmuşdu. Pnevmatik ərğanın iki üfürmə borusu, üç hava kamerası var idi. Bunların da hər biri 4 orqan borsu ilə təchiz olunurdu. Sonuncular ventilləri açdıqda səslənirdi. Hidravlik ərğanın su çəni olurdu. Çəndə təzyiq borularla daxil olan havanın bərabər basqısı nəticəsində təmin olunurdu” .

Fikrimizcə, Azərbaycan ərazisində istifadə olunan ərğan yuxarıdakı növlərdən fərqli olub. Azərbaycan ərğanı özündə tulum, musiqar və cibçiq alətlərinin elementlərini birləşdirir. Məhz bu səbəbdən ərğanın həmin alətlərə istinadən icad edildiyi ehtimal olunur. Belə ki, tulumun körüyü (tuluğu), musiqarın müxtəlif ölçülü boruları, cibçiqin səsləndirilməsi üçün gövdənin yan tərəfinə taxılmış xüsusi borular ərğan alətinə tətbiq edilib. Biz o fikirdəyik ki, ərğanın tənəzzülə uğramasına əsas səbəb bir sıra Şərq ölkələrində (Pakistan, Hindistan, Əfqanıstan) daha mükəmməl harmon alətinin yayılması olub.

Ərğan mükəmməl orqan alətinin sələfi, əcdadı sayılır. Məşhur azərbaycanlı alim, tarixçi, ədəbiyyatşünas, şair əsərində yazır: …Və ərqan haman alətdir ki, sandıqlarda təbiyə edib piçləri ilə çalırlar. Belə ki, bir nəfərdən ta 400 nəfərə cəm onu nə¬vazişə gətirirlər: belə ki, əlahəzrət şahinşahi-İran Nəsirəddin şah Avropaya səyahətə gedəndə London şəhəri ki ingilisin paytaxtıdır, padşah məclisində bir ərğanun çalırmışlar ki, 400 nəfər ünas və zükr onun nəvazişilə məşğul imişlər və o 400 nə-fər çalğı çalan vaxtda öz sədalarını zir və bəm, həmən çalğı ilə bərabər eləyib öz qaydaları ilə nəğməsəralıq edirlər ki, nazirlər təhəyyür edirdi. Və bəzi şəhərlərdə məsihalar kilsələrdə skripka ilə həzrət Davudun məzamirini qiraət edənlər ilə avaz ilə təğənni edirlər . Xatırladaq ki, ölkəmizdə ilk dəfə orqan alətini Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının akt zalında 1964-cü ildə Almaniya Demokratik Respublikasının Oyle firmasının ustaları quraşdırmışlar. Həmin il, Ü.Hacıbəylinin ad günündə, yəni sentyabrın 18-də keçirilən Orqan gecəsində alət səsləndirilib. Orqanın Azərbaycanda ilk ifaçısı gecənin fəxri qonağı Metse Günter olmuşdur.

Etimologiyası

Ərğan, eləcə də orqan sözləri yunanca (organon) və latınca (organum) alət mənalarını bildirir, yəni burada çalğı aləti kimi nəzərdə tutulur. Maraqlı alətlərimizdən olan ərğanın düymələrinin sayı, diapazonu, səs tembri haqqında təssüf ki, heç bir məlumat gəlib çatmayıb. Ərğan bərpa edilərsə, musiqi ictimaiyyətinin böyük marağına səbəb olar. Alətin rəsmi Seyran Bədəloğluna məxsusdur.

Ərğan Azərbaycan ədəbiyyatında

Gəlin dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin (1141-1209) “İskəndərnamə” poemasında “Əflatunun çalğı alətləri qayırması” başlıqlı şeirini təhlil edək : 

* Gecəli-gündüzlü düşündü ustad,  * Gizlində o, bir saz elədi icad. * Bir küpün içində gizləndi bir gün, * Axtardı səsini bu yeddi küpün. * Yaxşı olmasa da birinin səsi, * Küpdə xoş səslənər onun nəğməsi. * Bu qanun üzrə də o sahibhünər, * Küpdə düzəldirdi yeni nəğmələr. * O, rəsəd sahibi küpə girərək, * Çərxi, ulduzları seyr etdi tək-tək. * Eşidib burada o, nalə, fəryad, * Etdi bu ahənglə bir nəğmə icad. * Rudda bu ahəngi münasib yerdə * Quru bağırsaqdan bağladı pərdə. * İçi boş qabağa çəkərək dəri, * Düzəltdi, bağladı o, pərdələri. * Ceyran dərisinə çəkdi qara rəng, * Quru ud səslənib oldu xoş ahəng. * Bir xeyli cəhd edib fikrinə uyğun, * Düzəltdi, nəhayət, o, bir ərğənun. * Telləri yaxşıca köklənmiş bu saz, * Başladı verməyə ahəngdar avaz. * Zil və bəm nəğmələr hasil edərək, * Mizrabı gah yavaş vururdu, gah bərk. * Səslər çıxarırdı bərkdən, yavaşdan, * Sanki nərə çəkir öküz, ya aslan. * Səslərdə o qədər məlahət vardı * Ki, heyvan eşitcək donub qalardı. * İnsan səslərindən heyvana qədər – * Sazdan çıxardırdı hər cürə səslər. * Belə ki, çaldığı o havalardan * Şadlanıb oynamaq istərdi insan. * Bütün heyvanları yatırdıb sazla, * Sonra ayıldardı xoş bir avazla. * Hər bir səsə uyğun səslər çıxardan * Bir saz düzəltdi ki, başqa bir insan * Onun sirlərini əsla bilməzdi. * O sazda bir hava çala bilməzdi. * Ustad həmin sazı çaldığı zaman * Edərdi xəstənin dərdinə dərman. * Çalğıda elə bir cəhət də vardı * Ki, həkim onunla dərdi tapardı. * Həmin sazdan çıxan səs əsasında * Təşxis olunardı illət bir anda. * Ərğənun təkmilə yetdiyi zaman, * Süni ud çox yaxşı oldu xam uddan.

Şeir boyu “saz” sözü çalğı aləti mənasında işlədilib, “rud” kəlməsi isə 2 cürə izah oluna bilər: 1. Bağırsaq (qədimdə alətlərin telləri və pərdələri heyvanın bağırsağından düzəldilirdi). 2. Telli, mizrabla çalınan çalğı aləti. Fikrimizcə, şair burada “rud” sözünü telli, mizrabla çalınan çalğı aləti mənasında işlədib. Yəni rud alətinə istinadən yeni bir alət – ərğənun icad edilib. Şeirdən aydın olur ki, alətin qoluna quru bağırsaqdan çoxlu pərdə sarınıb. “İçi boş qabağa çəkərək dəri” misrasında “qabaq” sözü balqabağın bir növü mənasında işlədilib. Bildiyimiz kimi, bir sıra telli alətlərin çanağını qədimdə “qabaq”dan hazırlayıblar. “Ceyran dərisinə çəkdi qara rəng” misrasından isə bəl¬li olur ki, alətin çanağına qara rəngli ceyran dərisi çəkilibmiş. “Quru ud səslənmi tərcümə edilir. Nəhayət, sonuncu beytdə Əflatunun icad etdiyi alətin adı təqdim edilir: ərğənun. Şeirdən ərğənunun rud alətinə istinadən hazırlandığı və telli, dartımlı alət olduğu aydınlaşır. Alətin uzun qoluna quru bağırsaqdan düzəldilmiş xeyli pərdə sarınıb. Onun içi boş, “qabaq”dan qayrılan çanağı üzərinə qara rəngli ceyran dərisi çəkilibmiş. Sözsüz ki, belə alətlərin “tac” (kəllə) adlanan hissəsi olur. Tellərin bir ucu çanağın altında yerləşən qarmağa düyünlənir. Digər ucu isə çanağın dərisi üstündə və qolun kəlləyə birləşdiyi hissədə yerləşən körpücüklərin (xərəyin) üzərindən keçməklə aşıxlara düyünlənir. Ərğənunun telləri bu aşıxlar vasitəsilə köklənirmiş. Yuxarıdakı fikirlərə əsaslanaraq, rəssam Seyran Bədəloğlu ərğənunun xəyali rəsmini çəkib. Bu rəsm əsasında ərğənunu asanlıqla bərpa etmək mümkündür. Ərğənunun telli alət olduğunu N.Gəncəvi “Xosrov və Şirin” əsərində də aydın göstərir :

  • Barbəd üçtellini çalırdı çox xoş,
  • Ayıqkən hər kəsi edirdi sərxoş.
  • Nəkisa çəngiylə tufan edirdi,
  • Ərğənun telini dilləndirirdi.

Burada setar sözü üçtelli kimi tərcümə olunub. Fikrimizcə, insan adı kimi, alət adı da tərcümə olunmamalıdır və I misra belə verilməliydi: “Barbəd seta¬rı¬nı çalır¬dı çox xoş”. Əsərdən məlum olur ki, Barbəd bir neçə alətin (bərbət, setar və s.) mahir ifaçısıdır. Nəkisa da gözəl çəng və ərğənun çalıb. III misrada “çəngiylə” sözü çalğı aləti kimi (çəng) deyil, çəngəlləmək mənasında işlədilib. Yəni ərğənun mizrabla deyil, Şirvan tənburu kimi barmaqların ucu ilə, telləri çəngəlləməklə səsləndirilib. Çünki, Nəkisa eyni anda 2 aləti – çəng və ərğənunu çala bilməzdi. N.Gəncəvi “Yeddi gözəl” poemasında yazırdı :

  • Ötür, şərqi deyir cürbəcür quşlar.
  • Ərğənunmu çalır oxuyan rüzgar?

Beytin II misrasında külək (rüzgar) əsdikcə ərğənunun tellərini titrətməsi fikri bildirilir. Şair ərğənunun telli alət olduğunu bir daha nəzərə çarpdırır. Klassik Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin də əsərlərində ərğənunun adı çə¬kilir : Altı avazə, on iki pərdə, yigirmi dörd şüəb, Həm rübabü ərğənunəm, çəng ilə tənburiyəm. Beytdə şair ərğənunun telli alətlərlə birgə çalındığını göstərir. Bu fikir bizə ərğənunun da telli və incə səsli alət olduğundan xəbər verir. Ərğənun başqalarının iddia etdiyi kimi qışqırıqlı alət olsaydı, beytdə göstərilən incə səsli rübab, çəng və tənbur alətləri ilə bir sırada verilməzdi. Bəzən ərğənun qanun alətilə eyniləşdirilir. Sənətşünaslıq namizədi Əvəz Rəh¬¬-mə¬tov N.Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasında “Xosrovun keyf məclisində” başlıqlı şeirinin bir beytini : Ərğənun çaldırıb qulaq asdılar, Ərçivan mey içib oldular xumar. – təhlil edərkən yazır: “Bu beyti təhlil etsək, hələ XII əsrdə kanondan keyf məclislərində, şənliklərdə dəbdə olan bir alət kimi istifadə edildiyini görürük” . Əvvəla, bütün orta əsr musiqişünaslarımız, klassik şairlərimiz, o cümlədən N.Gəncəvi əsərlərində qanun alətini heç vaxt kanon kimi təqdim etməyiblər. İkin¬cisi, beytdə açıq-aşkar alətin adı ərğənun yazılıb. Nəhayət, Nizamiyə isti¬nad edi¬riksə, “İsgəndərnamə” poemasında ərğənunla qanun alətlərinin böyük fərq-ləri ol¬duğunu görürük. Ə.Rəhmətovun nəyə əsaslanıb ərğənunu kanon kimi təqdim etməsi bizə qaranlıq qalır. Azərbaycanlı alim, musiqişünas Kamaləddin Əbdülqadir ibn Qeybi əl-Hafiz əl-Marağalı (1353-1434/35) ərğənunu nəfəs aləti kimi təqdim edir. Fikrimizcə, hər şey buradan başlayır. Ondan sonrakı tədqiqatçılar Ə.Marağaıya istinad edərək ərgənunu ya nəfəs aləti kimi qəbul ediblər, ya da ikili fikirlər yazıblar. S.Abdullayeva çox düzgün olaraq yazır: “Əbdülqadir Marağinin sözlərinə görə, ərğandan (orijinalda ərğənun) ən çox avropalılar istifadə edirdilər . Ə.Marağalının ərğənunla bağlı fikirlərini təqdim edirik: “Ərğənun (əslində ərğan – A.N.) – Bundan avropalılar, firənglər (İranda XIX əsrin axırına qədər avropalılara firəng deyirdilər – Müsəddiq) çox istifadə edirdilər. Burada neylər (borular – A.N.) cərgə ilə bir-birinin yanında düzülür. Onun neyləri (boruları – A.N.) qalaydan hazırlanır. Bəm neyləri üstdə uzun, alt neylər qısa olur. Alətin sol tərəfində arxada dəmirçi körüyünün havavericisi kimi bir hissə bağlanır. Havavericidən bütün neylərə hava gedir. Sol əl ilə havaverici işlədilir, sağ əlin bar¬maqlarının ucu ilə nəğmə çalınır. Bir tərəfdə deşiklərin ağzında noxud boyda dairəvi düymə olur. Onu aşağı basanda deşiklər açılır, səs eşidilir” . Bütün deyilənləri ümumiləşdirərək ərğan haqqında aşağıdakı nəticəyə gəlirik. Ərğan Azərbaycan ərazisində istifadə edilən ilk düyməli (klavişli), körüklü çalğı aləti olub. Onun adına orta əsr klassik şairlərimizdən Qətran Təbrizinin (1012-1088) “Divan”ında rast gəlirik. Əfzələddin Xaqani (1120-1199) də şeirlərinin birində ərğandan bəhs edir : O, Bərbüdün səsimi, sazın, mizmarın səsi? Setarmı, ya çalınan kasəgər ilə ərğan? Şair Bərbüdün (Barbəd – A.N.) səsini xarakterinə görə müxtəlif olan alətlərin, mizrabla çalınan, telli – saz, setar; nəfəslə çalınan mizmar; özüsəslənən (idi-ofonlu) kasə və düyməli, körüklü ərğanın səsinə bənzətməsindən doğan heyrətini gizlətmir.

Ədəbiyyat

  1. Bədəlbəyli Ə. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm, 1969, s. 38.
  2. Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: Adiloğlu, 2002, s. 18.
  3. Farmer H.G. İslam. Musikgeschichte in Bildern. Bg. 3, Lfg. 2. Leipgig, 1966.
  4. Ə.Fərabi. Kitabül-Musiqiyi-kəbir. Qahirə, 1967.
  5. S.Urməvi. Kitabəl-Ədvar – bəzi mənbələrdə dilimizə bu əsər “Dairələr kitabı” və ya “Mahnılar kitabı” kimi tərcümə edilir.
  6. Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: Adiloğlu, 2002, s. 18.
  7. M.M.Nəvvab. Vüzuhül-Ərqam. B.: Elm, 1989, s. 34-35 (risaləni çapa hazırlayan Zemfira Səfərova).
  8. N.Gəncəvi. İsgəndərnamə. B.: Yazıçı, 1982, s. 467, 468.
  9. N.Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B.: Yazıçı, 1982, s. 287
  10. N.Gəncəvi. Yeddi gözəl. B.: “Azərbaycan ensiklopediyası”, nəşriyyat-poliqrafiya birliyi, 2000, s. 334 (farscadan tərcümə Xəlil Rza Ulutürkündür).
  11. İ.Nəsimi. Seçilmiş əsərləri. B.: Azərnəşr, 1973, s. 424.
  12. N.Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B.: 1956, s.34.
  13. Rəhmətov Ə.M. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: İşıq, 1975, s. 22.
  14. Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: Adiloğlu, 2002, s. 30.
  15. Marağalı Ə. Musiqi alətləri və onların növləri. B.: “Qobustan” jurnalı, №1, 1977, s.77 (farscadan tərcümə M.Müsəddiqindir).
  16. Ə.Xaqani. Seçilm
  17. iş əsərləri. B.: Yazıçı, 1987, s. 393.

İstinadlar

  1. Abbasqulu Nəcəfzadə Azərbaycan əra¬zisində istifadə edilən körüklü alətlər – ərğan. // “Filologiya məsələləri” №5 – elmi məqalələr toplusu, Bakı, Nurlan, 2004, s. 217-224.

September 17, 2021
ərğan, musiqi, aləti, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, hər, hansı, alətin, yaranma, tarixi, qədər, qədim, olursa, alət, haqqında, sıra, ziddiyyətli, fikirlər, yaranır, ərğa. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ergan musiqi aleti Her hansi aletin yaranma tarixi ne qeder qedim olursa o alet haqqinda bir sira ziddiyyetli fikirler yaranir Ergan da bele aletlerimizdendir Teessuf ki bir sira calgi aletleri kimi ergan da tarixin kesmekesli yollarinda itib batmis siradan cixaraq unudulmusdur Bezen yanlis olaraq ergan ergenun ve hetta qanun aletleri ile eynilesdirilir Halbuki ergan duymeli klavisli koruklu nefes aleti ergenun telli rudabenzer alet olmus qanun ise dovrumuze gelib catan diz ustunde qoyularaq her iki elin sehadet barmaqlarina taxilmis oymagabenzer mizrabla calinan telli aletdir Ergan Mundericat 1 Yaranma tarixi 2 Qurulusu 3 Etimologiyasi 4 Ergan Azerbaycan edebiyyatinda 5 Edebiyyat 6 IstinadlarYaranma tarixi RedakteErgan menbede ergenun yazilib aletini miladdan 300 il evvel Misirin Isgenderiyye seherinde yasamis yunan mexaniki Ktezibey icad edib Tezlikle ergan bir sira Serq olkelerine yayilib o cumleden Azerbaycana da getirilib Qetran Tebrizinin XI esrde yasadigini nezere alsaq Azerbaycanda ergandan en azi bu dovrden istifade edildiyi melum olur Qurulusu RedakteAlet 2 cerge burunc E Maragaliya gore qalay borulardan hazirlanirdi Bem seslenen borular uzun olub zil seslenen qisa borulardan yuxarida yerlesdirilirdi Borularin arxasinda onlara hava ufuren koruk birlesdirilirdi Koruk sol elle sixilirdi Sag elin barmaqlari ise borularin asagi ucunda yerlesen kicik dairevi duymeler uzerinde saxlanilirdi Duymeleri asagi basdiqda borulara koruk vasitesile hava vuran xu susi pnevmatik konstruksiya ise dusurdu Bu zaman basilan duymeye uygun sesler alinirdi Bezi bilgilere gore erganin ferqli novu ilk zamanlar su ile seslendirilib Ingilis musiqisunasi Henri Corc Farmerin 1882 1965 Islam Musiqi tarixi incesenetde III cild 1966 kitabinda Beyrut kitabxanasinda qorunan Muristusun elyazmasina eslen Xorasan turku musiqisunas alim Ebu Nesr Mehemmed ibn Mehemmed ibn Uzluq ibn Terxan el Ferabi 865 950 Kitabul Musiqiyi kebir Boyuk musiqi kitabi ve Azerbaycanli musiqisunas alim Sefieddin Ebdulmomin ibn Yusif ibn Faxir el Urmevi 1216 1217 1294 ozunun meshur Kitabel Edvar Dovrler kitabi eserlerine elece de muellifi melum olmayan Kenz el Tuhaf risalesinin III fesline esaslanaraq orta esrlerde istifade olunan calgi aletleri haqqinda cox maraqli melumatlar verilir S Abdullayeva bu menbelere istinaden yazir Ergan ve ya ergenunun iki muxtelif pnevmatik ve hidravlik novleri movcud idi Onlar qurasdirilarken ereb mexaniklerinin o vaxt melum olan ideyalarindan istifade olunmusdu Pnevmatik erganin iki ufurme borusu uc hava kamerasi var idi Bunlarin da her biri 4 orqan borsu ile techiz olunurdu Sonuncular ventilleri acdiqda seslenirdi Hidravlik erganin su ceni olurdu Cende tezyiq borularla daxil olan havanin beraber basqisi neticesinde temin olunurdu 1 Fikrimizce Azerbaycan erazisinde istifade olunan ergan yuxaridaki novlerden ferqli olub Azerbaycan ergani ozunde tulum musiqar ve cibciq aletlerinin elementlerini birlesdirir Mehz bu sebebden erganin hemin aletlere istinaden icad edildiyi ehtimal olunur Bele ki tulumun koruyu tulugu musiqarin muxtelif olculu borulari cibciqin seslendirilmesi ucun govdenin yan terefine taxilmis xususi borular ergan aletine tetbiq edilib Biz o fikirdeyik ki erganin tenezzule ugramasina esas sebeb bir sira Serq olkelerinde Pakistan Hindistan Efqanistan daha mukemmel harmon aletinin yayilmasi olub Ergan mukemmel orqan aletinin selefi ecdadi sayilir Meshur azerbaycanli alim tarixci edebiyyatsunas sair eserinde yazir Ve erqan haman aletdir ki sandiqlarda tebiye edib picleri ile calirlar Bele ki bir neferden ta 400 nefere cem onu ne vazise getirirler bele ki elahezret sahinsahi Iran Nesireddin sah Avropaya seyahete gedende London seheri ki ingilisin paytaxtidir padsah meclisinde bir erganun calirmislar ki 400 nefer unas ve zukr onun nevazisile mesgul imisler ve o 400 ne fer calgi calan vaxtda oz sedalarini zir ve bem hemen calgi ile beraber eleyib oz qaydalari ile negmeseraliq edirler ki nazirler teheyyur edirdi Ve bezi seherlerde mesihalar kilselerde skripka ile hezret Davudun mezamirini qiraet edenler ile avaz ile tegenni edirler Xatirladaq ki olkemizde ilk defe orqan aletini U Hacibeyov adina Azerbaycan Dovlet Konservatoriyasinin akt zalinda 1964 cu ilde Almaniya Demokratik Respublikasinin Oyle firmasinin ustalari qurasdirmislar Hemin il U Hacibeylinin ad gununde yeni sentyabrin 18 de kecirilen Orqan gecesinde alet seslendirilib Orqanin Azerbaycanda ilk ifacisi gecenin fexri qonagi Metse Gunter olmusdur Etimologiyasi RedakteErgan elece de orqan sozleri yunanca organon ve latinca organum alet menalarini bildirir yeni burada calgi aleti kimi nezerde tutulur Maraqli aletlerimizden olan erganin duymelerinin sayi diapazonu ses tembri haqqinda tessuf ki hec bir melumat gelib catmayib Ergan berpa edilerse musiqi ictimaiyyetinin boyuk maragina sebeb olar Aletin resmi Seyran Bedelogluna mexsusdur Ergan Azerbaycan edebiyyatinda RedakteGelin dahi Azerbaycan sairi Nizami Gencevinin 1141 1209 Iskendername poemasinda Eflatunun calgi aletleri qayirmasi basliqli seirini tehlil edek Geceli gunduzlu dusundu ustad Gizlinde o bir saz eledi icad Bir kupun icinde gizlendi bir gun Axtardi sesini bu yeddi kupun Yaxsi olmasa da birinin sesi Kupde xos seslener onun negmesi Bu qanun uzre de o sahibhuner Kupde duzeldirdi yeni negmeler O resed sahibi kupe girerek Cerxi ulduzlari seyr etdi tek tek Esidib burada o nale feryad Etdi bu ahengle bir negme icad Rudda bu ahengi munasib yerde Quru bagirsaqdan bagladi perde Ici bos qabaga cekerek deri Duzeltdi bagladi o perdeleri Ceyran derisine cekdi qara reng Quru ud seslenib oldu xos aheng Bir xeyli cehd edib fikrine uygun Duzeltdi nehayet o bir ergenun Telleri yaxsica koklenmis bu saz Basladi vermeye ahengdar avaz Zil ve bem negmeler hasil ederek Mizrabi gah yavas vururdu gah berk Sesler cixarirdi berkden yavasdan Sanki nere cekir okuz ya aslan Seslerde o qeder melahet vardi Ki heyvan esitcek donub qalardi Insan seslerinden heyvana qeder Sazdan cixardirdi her cure sesler Bele ki caldigi o havalardan Sadlanib oynamaq isterdi insan Butun heyvanlari yatirdib sazla Sonra ayildardi xos bir avazla Her bir sese uygun sesler cixardan Bir saz duzeltdi ki basqa bir insan Onun sirlerini esla bilmezdi O sazda bir hava cala bilmezdi Ustad hemin sazi caldigi zaman Ederdi xestenin derdine derman Calgida ele bir cehet de vardi Ki hekim onunla derdi tapardi Hemin sazdan cixan ses esasinda Tesxis olunardi illet bir anda Ergenun tekmile yetdiyi zaman Suni ud cox yaxsi oldu xam uddan Seir boyu saz sozu calgi aleti menasinda isledilib rud kelmesi ise 2 cure izah oluna biler 1 Bagirsaq qedimde aletlerin telleri ve perdeleri heyvanin bagirsagindan duzeldilirdi 2 Telli mizrabla calinan calgi aleti Fikrimizce sair burada rud sozunu telli mizrabla calinan calgi aleti menasinda isledib Yeni rud aletine istinaden yeni bir alet ergenun icad edilib Seirden aydin olur ki aletin qoluna quru bagirsaqdan coxlu perde sarinib Ici bos qabaga cekerek deri misrasinda qabaq sozu balqabagin bir novu menasinda isledilib Bildiyimiz kimi bir sira telli aletlerin canagini qedimde qabaq dan hazirlayiblar Ceyran derisine cekdi qara reng misrasindan ise bel li olur ki aletin canagina qara rengli ceyran derisi cekilibmis Quru ud seslenmi tercume edilir Nehayet sonuncu beytde Eflatunun icad etdiyi aletin adi teqdim edilir ergenun Seirden ergenunun rud aletine istinaden hazirlandigi ve telli dartimli alet oldugu aydinlasir Aletin uzun qoluna quru bagirsaqdan duzeldilmis xeyli perde sarinib Onun ici bos qabaq dan qayrilan canagi uzerine qara rengli ceyran derisi cekilibmis Sozsuz ki bele aletlerin tac kelle adlanan hissesi olur Tellerin bir ucu canagin altinda yerlesen qarmaga duyunlenir Diger ucu ise canagin derisi ustunde ve qolun kelleye birlesdiyi hissede yerlesen korpucuklerin xereyin uzerinden kecmekle asixlara duyunlenir Ergenunun telleri bu asixlar vasitesile koklenirmis Yuxaridaki fikirlere esaslanaraq ressam Seyran Bedeloglu ergenunun xeyali resmini cekib Bu resm esasinda ergenunu asanliqla berpa etmek mumkundur Ergenunun telli alet oldugunu N Gencevi Xosrov ve Sirin eserinde de aydin gosterir Barbed uctellini calirdi cox xos Ayiqken her kesi edirdi serxos Nekisa cengiyle tufan edirdi Ergenun telini dillendirirdi Burada setar sozu uctelli kimi tercume olunub Fikrimizce insan adi kimi alet adi da tercume olunmamalidir ve I misra bele verilmeliydi Barbed seta ri ni calir di cox xos Eserden melum olur ki Barbed bir nece aletin berbet setar ve s mahir ifacisidir Nekisa da gozel ceng ve ergenun calib III misrada cengiyle sozu calgi aleti kimi ceng deyil cengellemek menasinda isledilib Yeni ergenun mizrabla deyil Sirvan tenburu kimi barmaqlarin ucu ile telleri cengellemekle seslendirilib Cunki Nekisa eyni anda 2 aleti ceng ve ergenunu cala bilmezdi N Gencevi Yeddi gozel poemasinda yazirdi Otur serqi deyir curbecur quslar Ergenunmu calir oxuyan ruzgar Beytin II misrasinda kulek ruzgar esdikce ergenunun tellerini titretmesi fikri bildirilir Sair ergenunun telli alet oldugunu bir daha nezere carpdirir Klassik Azerbaycan sairi Imadeddin Nesiminin de eserlerinde ergenunun adi ce kilir Alti avaze on iki perde yigirmi dord sueb Hem rubabu ergenunem ceng ile tenburiyem Beytde sair ergenunun telli aletlerle birge calindigini gosterir Bu fikir bize ergenunun da telli ve ince sesli alet oldugundan xeber verir Ergenun basqalarinin iddia etdiyi kimi qisqiriqli alet olsaydi beytde gosterilen ince sesli rubab ceng ve tenbur aletleri ile bir sirada verilmezdi Bezen ergenun qanun aletile eynilesdirilir Senetsunasliq namizedi Evez Reh me tov N Gencevinin Xosrov ve Sirin poemasinda Xosrovun keyf meclisinde basliqli seirinin bir beytini Ergenun caldirib qulaq asdilar Ercivan mey icib oldular xumar tehlil ederken yazir Bu beyti tehlil etsek hele XII esrde kanondan keyf meclislerinde senliklerde debde olan bir alet kimi istifade edildiyini goruruk Evvela butun orta esr musiqisunaslarimiz klassik sairlerimiz o cumleden N Gencevi eserlerinde qanun aletini hec vaxt kanon kimi teqdim etmeyibler Ikin cisi beytde aciq askar aletin adi ergenun yazilib Nehayet Nizamiye isti nad edi rikse Isgendername poemasinda ergenunla qanun aletlerinin boyuk ferq leri ol dugunu goruruk E Rehmetovun neye esaslanib ergenunu kanon kimi teqdim etmesi bize qaranliq qalir Azerbaycanli alim musiqisunas Kamaleddin Ebdulqadir ibn Qeybi el Hafiz el Maragali 1353 1434 35 ergenunu nefes aleti kimi teqdim edir Fikrimizce her sey buradan baslayir Ondan sonraki tedqiqatcilar E Maragaiya istinad ederek ergenunu ya nefes aleti kimi qebul edibler ya da ikili fikirler yaziblar S Abdullayeva cox duzgun olaraq yazir Ebdulqadir Maraginin sozlerine gore ergandan orijinalda ergenun en cox avropalilar istifade edirdiler E Maragalinin ergenunla bagli fikirlerini teqdim edirik Ergenun eslinde ergan A N Bundan avropalilar firengler Iranda XIX esrin axirina qeder avropalilara fireng deyirdiler Museddiq cox istifade edirdiler Burada neyler borular A N cerge ile bir birinin yaninda duzulur Onun neyleri borulari A N qalaydan hazirlanir Bem neyleri ustde uzun alt neyler qisa olur Aletin sol terefinde arxada demirci koruyunun havavericisi kimi bir hisse baglanir Havavericiden butun neylere hava gedir Sol el ile havaverici isledilir sag elin bar maqlarinin ucu ile negme calinir Bir terefde desiklerin agzinda noxud boyda dairevi duyme olur Onu asagi basanda desikler acilir ses esidilir Butun deyilenleri umumilesdirerek ergan haqqinda asagidaki neticeye gelirik Ergan Azerbaycan erazisinde istifade edilen ilk duymeli klavisli koruklu calgi aleti olub Onun adina orta esr klassik sairlerimizden Qetran Tebrizinin 1012 1088 Divan inda rast gelirik Efzeleddin Xaqani 1120 1199 de seirlerinin birinde ergandan behs edir O Berbudun sesimi sazin mizmarin sesi Setarmi ya calinan kaseger ile ergan Sair Berbudun Barbed A N sesini xarakterine gore muxtelif olan aletlerin mizrabla calinan telli saz setar nefesle calinan mizmar ozuseslenen idi ofonlu kase ve duymeli koruklu erganin sesine benzetmesinden dogan heyretini gizletmir Edebiyyat RedakteBedelbeyli E Izahli monoqrafik musiqi lugeti B Elm 1969 s 38 Abdullayeva S A Azerbaycan xalq calgi aletleri B Adiloglu 2002 s 18 Farmer H G Islam Musikgeschichte in Bildern Bg 3 Lfg 2 Leipgig 1966 E Ferabi Kitabul Musiqiyi kebir Qahire 1967 S Urmevi Kitabel Edvar bezi menbelerde dilimize bu eser Daireler kitabi ve ya Mahnilar kitabi kimi tercume edilir Abdullayeva S A Azerbaycan xalq calgi aletleri B Adiloglu 2002 s 18 M M Nevvab Vuzuhul Erqam B Elm 1989 s 34 35 risaleni capa hazirlayan Zemfira Seferova N Gencevi Isgendername B Yazici 1982 s 467 468 N Gencevi Xosrov ve Sirin B Yazici 1982 s 287 N Gencevi Yeddi gozel B Azerbaycan ensiklopediyasi nesriyyat poliqrafiya birliyi 2000 s 334 farscadan tercume Xelil Rza Uluturkundur I Nesimi Secilmis eserleri B Azernesr 1973 s 424 N Gencevi Xosrov ve Sirin B 1956 s 34 Rehmetov E M Azerbaycan xalq calgi aletleri B Isiq 1975 s 22 Abdullayeva S A Azerbaycan xalq calgi aletleri B Adiloglu 2002 s 30 Maragali E Musiqi aletleri ve onlarin novleri B Qobustan jurnali 1 1977 s 77 farscadan tercume M Museddiqindir E Xaqani Secilm is eserleri B Yazici 1987 s 393 Istinadlar Redakte Abbasqulu Necefzade Azerbaycan era zisinde istifade edilen koruklu aletler ergan Filologiya meseleleri 5 elmi meqaleler toplusu Baki Nurlan 2004 s 217 224 Menbe https az wikipedia org w index php title Ergan musiqi aleti amp oldid 5818248, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.