Əldəqayırma partlayıcı qurğular

Əldəqayırma partlayıcı qurğular (ing. Improvised explosive devices; abr. ƏPQ) — hazırlamış şəxsin biliklərinə və fantaziyasına uyğun qeyri-standart formalarda və strukturda hazırlanan partlayış təyinatlı qurğular. ƏPQ-lər gücü, quruluşu, tərkibi, hissələri, işədüşmə üsulları və görünüşü baxımdan məhdudiyyət tanımır. ƏPQ-lərdə partlayıcı maddə olaraq standart partlayıcı maddələr istifadə edildiyi kimi, yanıcı maddələr, sənaye istehsallı raket-artilleriya sursatları, eləcə də əldəqayırma partlayıcı maddələr və ya onların kombinasiyası da tətbiq edilə bilər.

İraq polisi tərəfindən aşkar edilmiş əldəqayırma partlayıcı qurğular (noyabr 2005-ci il).

ƏPQ-lərin ən çox tətbiq olunan növlərinə görə sinifləndirilməsi bu qaydadadır: bədənlə daşınan intihar ƏPQ-ləri (ing. Body-Borne IEDs – BBIEDs), məsafədən idarə olunan ƏPQ-lər (ing. Remote-Controlled IEDs – RCIEDs), texnikaya yerləşdirilmiş ƏPQ-lər (Vehicle-Borne IEDs - VBIEDs) və təzyiqli ƏPQ-lər (ing. Pressure Plate IEDs – PPIEDs). Hər bir partlayıcı qurğu kimi ƏPQ-lər də əsasən aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

• Partlayıcı maddə (PM) atımı – konkret partlayış işi üçün partlayıcı maddənin hesablanmış və formaya salınmış miqdarı. Standart və ya əldəqayırma ola bilər.
• Təşəbbüs vasitələri – çox həssas PM olmaqla yanaşı fiziki təsirləri partlayışa çevirən maddələr. Standart və ya əldəqayırma ola bilər.
• Qoruyucu-icraçı mexanizm – təşəbbüs vasitəsinə ilkin impulsu (istilik, alov, zərbə və s.) vermək üçün nəzərdə tutulub. Əsasən mexaniki, elektrik, elektromexaniki, kimyəvi və s. olmaqla idarə olunan (naqilli, radio, lazer, simli və s.), idarə olunmayan (qurban tərəfindən işə salınan, müəyyən vaxtda və ya şərtlər altında minaçının müdaxiləsinə ehtiyac olmadan işə düşən) və kombinə edilmiş variantlarda qurulmaqla, zərərsizləşən və zərərsizləşməyən olur.
• Gövdə — (olmaya da bilər).

Hərbi baxımdan əldəqayırma partlayıcı qurğuların hazırlanması bacarığı müxtəlif növ döyüş tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi zamanı xüsusi ilə vacibdir. Bu bacarıq, bir çox tapşırıqların yerinə yetirilməsində, hətta, həlledici rol oynayacaqdır. Xüsusi ilə də, maddi-texniki təminatın çətin, bəzən də imkansız olduğu, düşmən arxasında icra edilən xüsusi təyinatlı tapşırıqlarda, eləcə də gerilla döyüşləri zamanı düşmənin canlı qüvvəsi, obyekt və texnikasını məhv etmək ehtiyacı yarandıqda böyük əhəmiyyətə malikdir.

Hazırlanma prinsipləri

ƏPQ-nin hazırlanması tamamən minaçının yaradıcılığına, dünya görüşünə, fizika qanunlarını dərk etməsinə, xüsusi kimyanı, elektronikanı bilməsinə və s. bağlı bir bacarıqdır. Burada başlıca rolu isə təbii ki, təcrübi vərdişlər oynayır. Əldəqayırma mina vasitəsinə qarşı qoyulan ümumi tələblər bunlardır:

• İşləklik – düşünülmüş mexanizmin düşünülmüş qaydada işləməsi.
• Sadəlik – qurğular mümkün olduğu qədər sadə hazırlanmalı, gərəksiz qəlizləşdirməyə gedilməməlidir.
• Dayanıqlılıq- qurğular ətraf mühitin təsirlərindən (elektromaqnit sahəsi, titrəmə, islanma, isti, soyuq, zaman aşınması və s.) işə düşməməli, korlaşmamalı (Cammer kimi qurğular tərəfindən susturulma) və ya sıradan çıxmamalıdır.
• Maskalanmış olmalı – qurğular aşkar olunmaya qarşı tədbirlər nəzərdə tutularaq yaxşı gizlədilməlidir.
• Təhlükəsiz olmalıdır – qurğunun daşınma, yerləşdirmə, döyüş vəziyyətinə gətirmə mərhələsində heç bir təhlükəsi olmamalıdır, döyüş vəziyyətinə gətirmədə sığortalayıcı tədbirlər alınmalıdır.
• Hədəfə uyğunluq – hər bir əldəqayırma mina konkret hədəfə uyğun olmalıdır. Uyğunluq xarici görünüş, işədüşmə mexanizmi, quruluş və partlayıcı maddə miqdarını əhatə etməlidir.
• Eetibarlılıq – döyüş vəziyyətində qurğunun işə düşmə ehtimalı 100% olmalıdır, şansa və ehtimallara yer verilməməlidir, lazım olarsa ikincili işədüşmə tədbiri nəzərdə tutulmalıdır.
• Zərərsizləşməyən – aşkar olunduqda zərərsizləşmədən partlaması məqsədi ilə qurğu əlavə tədbirlərlə tələlənməlidir.
• Komplekslik – ümumi ssenarinin gedişinə uyğun planlanan fəaliyyətin icrasında ayrılmış rolunu (diqqət cəlb etməklə şəxsi heyəti cəzb etmək, ikinci partlayış qurğusu kimi əsas itkini verdirmək, çaxnaşma yaradaraq digər qrupların fəaliyyətinə şərait yaratmaq və s.) yerinə yetirməlidir.

Tarixi

Terrorun əsas vasitəsi

2003 – 2011-ci illər arasında İraqda gedən müharibədə ABŞ qoşunlarına qarşı keçirilmiş hücumlarda başlıca rolu ƏPQ-lər oynamışdır. İraqda, yerli “sələfi mücahidləri”, qarşılarındakı düşmənin dünyanın ən qüdrətli ordusuna sahib olmasına baxmayaraq, ƏPQ-ləri tətbiq etməklə partizan (gerilla) müharibəsini başlatmağı bacarmışlar. Belə ki, qarşı qüvvə olaraq, onların qarşısında əsasən ABŞ və Böyük Britaniya hərbçilərindən təşkil olunmuş koalisiya qüvvələri, ABŞ tərəfindən formalaşdırılmış yerli ordu və polis qüvvələri vardı. Qüvvə nisbətindəki bu böyük fərq terrorçu “sələfilər” tərəfindən ƏPQ-lərin tətbiq edilməsi ilə təsirsiz vəziyyətə gətirilmişdir.

Partlayıcı maddə kimi isə bu gerilla qrupları İraq ordusundan qalma sahibsiz və ya zəif qorunan anbarlardan, nəzarətsiz döyüş sursatı ehtiyatından istifadə edirlər. Səddam Hüseynin hakimiyyəti dövründə İraq ordusunda olan 650 min ton döyüş sursatından 250 min tonu itmiş hesab olunur. ABŞ komandanlığı qoşunların mühəndis qüvvələrini cəlb etməklə mümkün qədər qısa müddətdə bütün nəzarətsiz sursatları məhv etməyə çalışmışdır. Nəticə olaraq 2003-cü ilin mayından 2004-cü ilin mayına qədər dövrdə insan tələfatlı və tələfatsız 15 000 civarında ƏPQ partlayışı qeydə alınmışdır. Bu hücumlar zamanı olan itkilər koalisiya qüvvələri tərəfindən dövr üzrə ümumi öldürülmüş və ya yaralanmış itkilərinin sayının 50%-ni təşkil etmişdir. ABŞ ordusunun 2007-ci il tarixli “MNC-1 Counter IED Smart Book” ƏPQ-lərə qarşı mübarizə nizamnaməsinin rəsmi göstəricilərinə əsasən ABŞ ordusunun İraqdakı itkilərinin 40%-i ƏPQ-lərin tətbiqi ilə bağlıdır. ƏPQ tətbiqi ilə edilən hücumlar zamanı ABŞ qüvvələri bir-neçə Abrams tankını itirmişdir. 2005-ci il üçün İraqda ƏPQ tətbiqi nəticəsində bu miqdar 427 ABŞ əsgərinin öldürülməsi ilə nəticələnməsidir. Sadəcə, 2006-cı ilin dekabr ayı kimi qısa bir müddət ərzində həlak olmuş 118 nəfər “Koalisiya qüvvələri” əsgərlərindən 75-i ƏPQ nəticəsində həlak olmuşdur.

Bəzi hallarda yerli partizan dəstələri birinci partlayışdan sonra koalisiya qüvvələrinə köməyə gələn qüvvələri ikinci və daha şiddətli ƏPQ ilə partlatmışlar. Dünyanın ən aparıcı ordusu kimi ABŞ ordusunda ƏPQ (Əldəqayırma Partlayıcı Qurğular) - IED (Improvised Explosive Device) adlandırılmış və onlara qarşı mübarizə üsulları yaradılmışdır. Hal-hazırda da həmin üsulların təkmilləşdirməsi üzrə irimiqyaslı əməli işlər görülməkdədir. 2007-ci ilin aprel ayında ABŞ konqresində çıxışı zamanı general Riçard Kodi elan etmişdir ki, İraqda ABŞ əsgərlərinə qarşı ƏPQ-lərlə olan hücumların qarşısını yalnız həmin qurğuları quranları məhv etməklə almaq olar.

ABŞ ordusunda ƏPQ-lərə qarşı mübarizəni təkmilləşdirmək məqsədi ilə, general Montqomeri Miqsin rəhbərliyi atında, mərkəzi Fort-İrvin şəhərində yerləşən JIEDDO (Joint Improvised Explosive Device Defeat Organization) (ƏPQ-lərlə mübarizə üzrə birləşmiş təşkilat) quruldu. 2004-cü ilin ortalarında həmin təşkilatın radio idarəolunan ƏPQ-lərin (ing. Radio Controlled Improvised Explosive Device – RCIEDs) susdurulması üçün vasitələr hazırlaması məqsədi ilə Pentaqon altı milyard dollar büdcə ayırmışdır. Ümumilikdə, ƏPQ-lərlə mübarizə vasitə və üsullarının təkmilləşdirilməsi üçün, ABŞ 2003-cü ildən 2009-cu ilə qədər müddətdə 17,5 milyard dollar vəsait sərf etmişdir.

 

2012-ci il NATO hesabatlarında görə 2011-ci il ərzində Əfqanıstanda tətbiq edilmiş ƏPQ-lərin və onların qurbanlarının faizlər üzrə bölüşdürülməsi.

İraqda qazanılmış təcrübə əsasında, düşmən tərəfindən əldəqayırma partlayıcı qurğuların tətbiq edilməsinə qarşı əməliyyatların keçirilməsi qaydasını təyin edən, FM 3-90.119 “Combined arms improvised explosive device defeat operation” nizamnaməsi ABŞ ordusu tərəfindən qəbul edilmişdir. Faktiki olaraq, ƏPQ-lərlə mübarizə ABŞ ordusu tərəfindən hərbi fəaliyyətlər teatrında və ondan kənarda bütün qoşun növ və qisimləri ilə aparılan, eləcə də hər şeyi əhatə edən bir mübarizə növü kimi qəbul edilmişdir. Əlamətdardır ki, nizamnaməyə uyğun olaraq, bu mübarizənin teatrı olaraq internet məkanı da qəbul edilmiş və internet mənşəli təhlükələrlə mübarizə aparmaq üçün Pentaqonda xüsusi komandanlıq yaradılmışdır. İnternetdə kəşfiyyat fəaliyyəti zamanı, ƏPQ-lərin hazırlanması və tətbiq edilməsi prosesi ilə maraqlananlar, eləcə də onları hazırlayan və tətbiq edən şəxslərlə əlaqəsi olanlar haqqında məlumat yığılması icra olunur.

ABŞ ordusunda ƏPQ-lərin susdurulması (radioidarə olunan) və zərərsizləşdirilməsi üçün xüsusi maşınlardan (aktiv susdurucu maşınlar – “Acorn system”, ”Beech system”, ”Chameleon system”, ”Guardian D”, ”Hunter system”, ”Jukebox system”, ”mlCE System”, ”MMBJ system”, ”MMBJ-2.1 system”, ”Pecan system”, ”SSVJ system”; reaktiv susdurucular – “Ironwood system”, ”Spruce system”,”Warlock LX system”; iki rejimli susturucular – “Cottonwood system” , “CVRJ”, “Duke”), məsafədən idarə olunan robotlardan (“iRobot Packbot”), minalara qarşı yüksəldilmiş dirəncli maşınlardan (ing. Mine Resistant Ambush Protected – MRAPs), “Caiman”, “Cougar”, “RG-33L”, “MaxxPro MPV”, “MaxxPro-Plus”, “MaxxPro-Dash”, minaçı-istehkamçı maşını “Buffalo”), mina-axtarış itləri bölməsi (Engineer Mine Dog Detachment – xüsusi itlərdən istifadə edən kinoloq-istehkamçılar), müasir aşkaretmə, zərəsizləşdirmə və qoruyucu-mühafizəedici geyimlərdən istifadə edilir. Əfqanıstan ərazisində 2002-2009-cu illər arasında 1102 dəfə ƏPQ tətbiqi hadisəsi qeydə alınmış və bu zaman ölənlər və yaralananlarla birlikdə ISAF və Əfqanıstan silahlı qüvvələrinin itkiləri 4804 nəfər təşkil etmişdir.

Bir sıra beynəlxalq terror təşkilatı kimi tanınmış beynəlxalq qüvvələr, ƏPQ hazırlanması üzrə təcrübəni mübadilə etmək və inkişaf etdirmək yolu ilə daha təkmilləşdirilmiş vasitələri tətbiq edirlər. Yeni vasitə və üsulların tətbiq edilməsi bir sıra “Cammer” susdurucu vasitələri belə, artıq yararsız etmişdir. Həmin təcrübə qısa müddət ərzində münaqişə ocaqlarında öz tətbiqini tapır. Belə olduğu halda əldəqayırma partlayıcı qurğulara qarşı standart şablonla mübarizə metodları yarandığı gündən qısa müddət sonra, əvvəlki etibarlılıq dərəcəsinə sahib olmur.

Eyni zamanda qanuni hərbi birləşmələrin fəaliyyətləri rəhbəredici sənədlərlə tənzimlənir. Onlar bütün fəaliyyətlərini qanun, direktiv, nizamnamə, təlimat, əmr və sərəncamlara əsaslandırmalıdırlar. Bu sənədlərə əlavə və dəyişikliklər edilməsi uzun müddət tələb edən, bürokratik proseduralardan keçməli olur. Amma, beynəlxalq və yerli əhəmiyyətli terror təşkilatları, digər gerilla müharibəsi aparan təşkilatlar hərbi qayda-qanunları, insan həyatını və digər itkiləri elə də həssaslıqla qarşılamırlar. Ona görə də hansısa bir taktiki və ya texniki dəyişikliyə getmək onlarda nəinki vaxt almır, tam tərsinə lazım gəldikdə ani qərarlarla tənzimlənir. Belə olduğu halda nizami qoşun hissələrinin qeyri-nizami ünsürlərə qarşı mübarizəsi daha da çətinləşir.

Bundan əlavə terror təşkilatları irqindən, cinsindən, yaşından, dinindən, milli mənsubiyyətindən, sosial statusundan asılı olmayaraq bütün insanlara qarşı fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycan ermənilərin təşkil etdiyi təxribatın və terrorun ləyaqətsiz üzünü görmüşdur. Çox sayda günahsız insan qətlə yetirilmişdir. Terrorçuların mülkü əhali və obyektlərdən öz qisasçı fəaliyyətləri üçün istifadə etdiyini, insanları bir insan gözündə görməyəcək qədər azğın olduqlarını nəzərə aldıqda, əhalini və obyektləri qorumaq əsas vəzifəsi olan nizamlı ordu və digər güc strukturlarının işi daha da çətinləşir.

ƏPQ tətbiqindəki elastiklik bu tip qurğuların qeyri-leqal beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən məqsədyönlü olaraq, münaqişə ocaqlarına yönəldilməsi, ucuzluğu və əlçatanlığı baxımından həmin qurğuları müasir silahın bir növü kimi populyarlaşdırır. Müasir dövrün ən effektiv gerilla müharibəsi və terror vasitəsi kimi əhəmiyyətini artırır. Münaqişə ocaqlarında böyük miqdarda nəzarətdən kənar qalmış partlamamış döyüş sursatlarının və partlayıcı maddələrin olması partlayıcı maddə ehtiyacını qarşılayır. Bundan əlavə mülki təyinatlı dağ-mədən müəssisələrinin anbarlarındakı partlayıcı maddələr, eləcə də əldəqayırma partlayıcı maddələrin böyük miqdarlarda hazırlanmasına imkan verən digər mülki təyinatlı anbarlar da bu məqsədlər üçün istifadə edilir.

Münaqişə zonalarına beynəlxalq terror təşkilatlarının agent-təlimatçıları gəlməklə bir-neçə gün kimi, qısa bir müddətdə ƏPQ hazırlama üzrə minaçıları yetişdirirlər. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, bir neçə nəfər təcrübəli minaçı bütün münaqişə zonasına kifayət edəcək qədər ƏPQ hazırlaya bilməkdədir. Yaxşı mühafizə olunmalarına və konspirasiya qaydalarının tələblərinə ciddi əməl etdiklərinə görə, çox az hallarda həmin minaçılar təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən ələ keçirilir. ƏPQ hazırlayan minaçıların aşkar edilərək, zərərsizləşdirilməsi, öz-özlüyündə çox təsirli bir üsul olmaqla yanaşı problemin dayanıqlı və qəti həllini gətirmir.

Müasir üsulları və dalan vəziyyəti

Günahsız insanların zərər görəcəyini bilərək terror aktı həyata keçirən fərd, öz insanlığını insan kimi, öz mənliyini millətin bir fərdi kimi itirmiş, bütün dinlərdən, bütün ali dəyərlərdən uzaq varlıq olmaqla, bu faciəvi hərəkətə proqramlanmış bir düşkündür (manyakdır). Bu tip insanlarla birbaşa mübarizə etməklə birlikdə ümumilikdə cəmiyyətdə sayıqlığı artıracaq, insanları milli dəyərlərə daha sadiq yetişdirəcək, vətəndaş təəssübkeşliyini artıracaq kompleks tədbirlər görülməlidir. Həmin tədbirlər azyaşlı dövründən başlayaraq, bütün əhalini bütün ömrü ərzində əhatə etməlidir. NATO blokunun aparıcı dövlətlərində ƏPQ-lərə qarşı mübarizə (C-IED) üzrə böyük ölçüdə qabaqcıl təcrübələr toplanmışdır. Bu təcrübənin əsas mənbəyi kimi İraq, Əfqanıstan və Suriyada keçirilən hərbi əməliyyatlar və digər hərbi fəaliyyətləri göstərmək olar. ABŞ ordusunun elektronika və rabitə vasitələri üzrə elmi-tədqiqat mərkəzi “Communications-Electronics Research, Development and Engineering Center” (CERDEC) şirkətində də bu mövzuda kifayət qədər qabaqcıl təcrübələr toplanmışdır. Bu qurum ƏPQ-lərlə mübarizə üzrə texniki yeniliklərin cəmləşdiyi mərkəz olaraq qəbul edilə bilər. Əldə olan yüksək texnologiyalar böyük maddi vəsaitlər və uzunmüddətli zəhmət sayəsində ortaya çıxır. Aparılan araşdırmalar bəzən bir qurum daxilində, bəzənsə transmilli xarakterdə olur. Bir çox ölkələrin ƏPQ-lərlə mübarizə üzrə topladıqları təcrübələr gözdən keçirilməli, diqqətlə təhlil edilməli və nəticələr çıxarılmalı olduğu halda, bir ölkədə qəti nəticə verən üsullar digər bir ölkədə, və ya başqa bir təşkilatla heç də arzu edilən nəticəni verməyə bilər. ABŞ ordusu əldəqayırma partlayıcı qurğular və minalar tətbiq edən talibanın taktikasına qarşı Əfqanıstanda böyük çətinliklərlə üzləşdi. Əfqanıstan öz sahəsinə görə İraqdan daha böyükdür və daha çətin hərbi fəaliyyətlər teatrını təşkil edir. Buranın ərazisi əsasən dağlıq ərazilərdən ibarətdir və bu dağlıq ərazi relyefinin hündürlüyü bəzən dəniz səviyyəsindən 2500 metrdən daha yüksək olur, nəticədə helikopterlərin geniş tətbiqi məhdudlaşır. Bu zaman ittifaq qoşunlarının (ISAF) hərbi bazalarının təminatını yollara bağlayır. Qoşunlar İraqa nisbətən daha pis hazırlanmış, az məskunlaşmış və çətinkeçilən ərazilərlə, əsasən torpaq örtüklü yollarla hərəkət etməli olurlar. Bu da öz növbəsində həmin yollarda ƏPQ-lərin quraşdırılmasını asanlaşdırır. Əfqanıstanda 2004-cü ildən etibarən 2009-cu ilə qədər “ISAF” ittifaq qüvvələrinə qarşı hücumların artması müşahidə olunmuşdur. 2007-ci il ilə müqayisədə 2008-ci ildə ƏPQ-lərin tətbiqində 45 %-lik kəskin sıçrayış qeydə alınmışdır. Əgər 2007-ci ildə Əfqanıstanın üç əyalətində (Gelmend, Nəmruz, Qəndəhar) ƏPQ-lərin tətbiq edilməsi ilə 221 hücum hadisəsi qeydə alınmışdısa, 2008-ci ildə bu hücumların sayı 315-ə yüksəlmişdir. Ümumilikdə, 2002-2009-cu illər arasında taliban qüvvələri tərəfindən ƏPQ-lərin tətbiqi ilə 1102 hadisə qeydə alınmış, bunların nəticəsində ISAF qüvvələrinin və Əfqanıstan ordusu və polisinin yaralılar və ölənlərlə birlikdə itkiləri 4804 nəfər təşkil etmişdir. İstifadə edilən ƏPQ-lərin ümumi sayının üçdə biri təzyiqli, üçdə ikisi isə radioidarə olunan olmaqla müəyyən bir hissəsi də, naqillərlə idarə olunan və infraqırmızı (İQ) vericili olmuşdur. Əfqanıstanda 2009-cu ilin ilk iki ayı ərzində ƏPQ-lərin tətbiqi ilə keçirilmiş hücumlar zamanı ISAF hərbi qulluqçularından 36 nəfər həlak olmuşdur. Bu isə 2007-ci ilin həmin dövrü üçün olan itkilərdən üç dəfə daha çoxdur. 2009-cu ilin sentyabr ayı ərzində isə, rəsmi məlumatlara görə ƏPQ-lərin partladılması nəticəsində ABŞ və NATO hərbçiləri sırasından 36 nəfər həlak olmuşdur. ƏPQ-lərlə bağlı hərbi tələfatların statistikası durmadan uzanaraq davam etməkdədir. ABŞ ordusunun tərkibində Əfqanıstanda ƏPQ-lərlə mübarizə üzrə kəşfiyyat tapşırıqlarını yerinə yetirmək, ƏPQ-lərlə mübarizəyə cəlb edilmiş qüvvələrin fəaliyyətlərinin əffektliyinin artırılması, onların hazırlanması və təchiz edilməsi, ƏPQ-lərin zərərsizləşdirilməsi üzrə səylərin cəmləşdirilməsi məqsədi ilə Paladin –Əməliyyat Qüvvələri (Task Force «Paladin») yaradılmışdır. Çoxsaylı mənblərdə paylaşılan məlumatlara görə, taliblər “Cəmmer (Jammer)” tipli radio qarışdırıcılara qarşı radioidarəolunan ƏPQ-lərin dayanıqlığını artırmaq üçün texniki həlləri qısa müddətdə tapa bilirdilər. Əşkaretmə, susturma və məhvetmə vasitələrinə qarşı ƏPQ-lərin dayanıqlığının artırılması üzrə texniki həllər qısa müddətdə digər terror təşkilatları vasitəsi ilə onları maliyələşdirən ölkələr və digər strukturlar tərəfindən tapılaraq (icad edilərək) partlayış mütəxəssislərinə çatdırılır. Bu məlumat paylaşma sxemi açıq şəkildə medyada öz əksini tapmamaqla yanaşı, milyardlarla dollarlıq araşdırmaların nəticəsində ən yeni texnologiyaların tətbiqi ilə hazırlanmış cihazların, nəinki oxuma-yazma bilməyən fanatik terrorçu tərəfindən, hətta orta səviyyəli tanınmış elm adamı tərəfindən belə xüsusi laboratoriyalar və mütəxəssislər komandası olmadan təsirsiz vəziyyətə gətirilməsi tədbirlərini müəyyən etməsi mümkün deyildir. Əgər, 1980-ci illərdə Əfqanıstanda fəaliyyət göstərən “Mücahidlər” bır sıra dövlətlərin sovet rejiminə qarşı istifadə etdiyi bir alət kimi hazırlanırdısa, bu gün həmin dövrün veteran mütəxəssisləri öz biliklərini təkmilləşdirməklə yanaşı, oxşar köməyi digər narazı ölkə və quruluşlardan ala bilərlər. ABŞ ordusunun İraq təcrübəsi də ƏPQ-lər baxımından Əfqanıstandan geri qalmır. 2006-cı il üçün bir ay ərzində baş verən partlayışların sayı 2 500-ə çatdı. Bu, amerikalı əsgərlərin və İraqın dinc əhalisinin ölməsinin başlıca səbəbinə çevrildi. ƏPQ-ləri axtarışı və zərərsizləşdirilməsi ilə PCZ (partlayış təhlükəli cizimlərin zərərsizləşdirilməsi) dəstələri məşğul olurdu. Bu qruplar yolara yerləşdirilmiş bombaların təmizlənməsi işində ABŞ üçün yeganə etibarlı üsul idi. Hər PCZ qrupu il ərzində təxmini olaraq 600 bomba, yəni orta hesabla hər gün iki bomba zərərsizləşdirirdi. Bu istehkamçıların hərbi iqtisadiyyat baxımından nə qədər qiymətli olmasını başa düşmək üçün, bilmək kifayətdir ki, hər məhv edilmiş istehkamçı üçün İraq üsyançıları 50 min dollar məbləğində pul mükafatı təyin etmişdilər. Yeni növ ƏPQ bir dəfə tətbiq edilə bilər, amma müvafiq orqanlar tərəfindən onun gələcəkdə də tətbiq edilməsinin qarşısının alınması üçün vasitələrin hazırlanması çox bahalıya başa gəlir. Terrorçu şəxs və ya təşkilat kiçik bir məbləğ xərcləməklə yeni növdə bir qurğu hazırlaya bilər. Bunun müqabilində isə məhz həmin növ partlayıcı qurğunun bir daha tətbiq edilməsinin qarsısını texniki vasitələrlə almaq üçün külli miqdarda vəsaitin sərf edilməsi tələb olunacaqdır. Belə vasitələrin istehsalçısı olan ölkələrin çəkdikləri xərclərdən dəfələrcə artıq xərci, elmi araşdırmalar sayəsində vasitələr hazırlamaqdansa, birbaşa hazır məhsul almağa üstünlük verən dövlətlər çəkiləcəkdir. ƏPQ- dünya miqyasında bir təhlükədir. ƏPQ-lərin tətbiqi ilə son illərdə olan insan itkilərinin miqdarı tükürpədici şəkildə vahiməlidir. Buraya həmin vasitələrin dinc insanlara qarşı, gözlənilməyən anda və yerlərdə baş verməsi bu vasitələrin tətbiqini daha da tragik edir. İndiki zamanda ƏPQ-lər bütün terror təşkilatlarının əsas və ən təsirli vasitəsidir deyə bilərik. ƏPQ-lərin ölkəmizin daxilində və beynəlxalq aləmdə tətbiq edilməsinin acı statistikası, bu vasitələrə qarşı mübarizə üsullarının və vasitələrinin kompleks şəkildə təkmilləşdirilməsinin nə qədər zəruri olduğunu göstərməklə, problemin getdikcə daha yaxında və daha böyük şiddətlə baş verməsini əsas alaraq mübarizə aparılmasını məcburi edir. Standart, öldürücü silahlarla müqayisədə ƏPQ-lər həm çox aşağı maliyyətə, eyni zamanda isə sarsıdıcı təsirə malikdirlər. Təsirinin sarsıdıcılığı ƏPQ-ləri 21-ci əsr ən qorxulu silahına çevirmişdir desək yanlış olmaz. Bu gün, dünyanın hər-hansı bir ölkəsinin hər-hansı bir şəhərində hər-hansı bir kütləvi tədbirdə iştirak edənlərin həyatları üçün konvensional nüvə silahı və ya hansısa başqa silah təhlükə mənbəyi kimi görülmür, bütün qorxular, bütün tədbirlər başlıca olaraq ƏPQ-lərin bir qurğu kimi və ya onun hazırlanmasında istifadə edilə bilən detallarının və maddələrin olmamasına yönəldilir. Partlayış hadisəsi törətməyə hazırlaşan partlayışçılar ƏPQ-ləri bir qurğu kimi hazır vəziyyətdə və ya sonradan birləşdirmək məqsədi ilə hissələrini ayrı-ayrı da hədəfə keçirə bilirlər. Bunun qarşısının tam alınması külli miqdarda vəsait sərfi və prinsipial kompleks tədbirlərin alınması ilə mümkündür.

 

ƏPQ-lərə qarşı mübarizənin qabaqlayıcı tədbirləri

- kiçik yaşlarından başlayaraq, hər səviyyədəki insanlar öz dövlətinə və xalqına möhkəm bağlarla bağlanacaq şəkildə yetişdirilməlidir. Öz insanlarına, öz dövlətinə, öz ölkəsinə və xalqına qarşı hansı dindən, siyasi görüşdən, partiyadan və hər-hansı ideologiyadan olmasından asılı olmayaraq, sadiq olması, insanların şüurlarına həkk olunmalıdır. Öz xalqının, öz dövlətinin bütün dəyərlərdən və ideologiyadan yuxarıda dayandığı, bütün dəyərlərdən üstün olduğu aksiom olaraq öyrədilməlidir. Belə yetişmiş vətəndaşlar, dövlətə və xalqa zərər verə biləcək təhlükələri sezmə və qarşını almağa təşəbbüs göstərmə baxımından, milli şüuru olmayan insanlara nisbətən daha aktiv, əqidəli və mövqelərində dayanıqlı olacaqlar. - bütün təşkilatlarda, insanların çox olduğu yerlərdə, ictimai nəqliyyatda, məktəblərdə və s. olmaqla hər bir insanın şüuruna və şüur altına istinad edəcək şəkildə ƏPQ-lərə qarşı fasiləsiz olaraq təbliğat işi aparılmalı, ƏPQ ilə qarşılaşdığı ehtimal olunan vətəndaş ƏPQ-ləri tanımalı və ya təhlükəni sezə bilməli, bu halda hansı tədbir almalı, necə hərəkət etməli olduğunu bilməlidir. Bu fəaliyyət bütün səviyyədəki qurumların tədris proqramına və müvafiq təhlükəsizlik təlimatlarına rəsmi qaydada salınmalı və məşq etdirilməlidir; - orta məktəblərdən başlayaraq, bütün əhaliyə “ilkin tibbi yardımın” göstərilməsi qaydaları öyrədilməli, müvafiq qurumlar tərəfindən məşqlər və sınaqlar keçirilməlidir; - bomba məlumatları üçün “qaynar xətt” yaradılmalı və hər bir vətəndaş tərəfindən maneəsiz müraciət imkanı olmalıdır. Müraciət edən şəxs, aşkar olunan predmetin “bomba” olmadığı halda, cəzalanacağından və ya tənə görəcəyindən tərəddüd etməməli, əksinə sayıqlığa görə təşəkkür olunacağını dəqiq bilməlidir; - müvafiq qurumların qulluqçularından “növbətçi cəld reaksiya qrupları” təşkil edilməli, həmin qruplar nəqliyyat vasitəsi olaraq avtomobillə və lazım olarsa helikopterlə təchiz edilməlidir. (bu işin təşkili üçün ABŞ-ın müvafiq qurumlarının zəngin təcrübəsindən yararlanmaq olar); - bütün güc strukturlarının, mühafizə və təhlükəsizlik qurumlarının, hərbiləşdirilmiş və hərbi qurumların tədris proqramına ƏPQ-ların növləri, qurulması, zərərsizləşdirilməsi və mübarizə üsulları barədə dərslər salınmalıdır; - insanların kütləvi şəkildə olduğu yerlərdə- tədris müəssisələri, zavodlar, fabriklər, vağzallar, aeroportlar, meydanlar, kütləvi konsert, əyləncə, idman, istirahət yerləri və s. ciddi nəzarətə götürülməlidir. Giriş-çıxış yerlərinə müvafiq cihazlarla nəzarət edilməli, insanların keçid yerlərinə turniketlər qoyulmalı, müvafiq cihazlarla partlayıcı maddə qalıqları izi (qoxuya qarşı həssas cihazlarla) yoxlanılmalı, avtomobil girişləri beton ziqzaqlarla və xüsusi rentgen cihazları ilə təchiz edilməli, təhlükənin səviyyəsindən asılı olaraq digər əlavə üsul və vasitələrdən də istifadə edilməlidir. Ümumiyyətlə isə, giriş-çıxış rejimi ən vacib suallardan birinə çevrilməlidir. Bəzi hallarda obyektlərin yaxşı qorunan olmasına baxmayaraq, gündəlik təminatla məşğul olan texnikaların (su, ərzaq, poçt və s. maşınlarının) tez-tez giriş-çıxışları olduğu üçün yoxlanılmasında səhlənkarlığa yol verilir. Qulluqçular, nəzarətçilər, daimi işçilər və s. yaxşı yoxlanılmır; - obyektlərin ətrafında divardan 5-6 metr aralı hərəkətə qadağan zolağın (hündür bordür qoymaqla ağaclar əkilməsi, yaşıllıq salınması və s. ilə) yaradılması maşınların divara bitişik saxlanaraq və ya birbaşa hərəkətdən divarı dağıdaraq içəri girməklə partladılmasının qarşısını almaq baxımından qabaqlayıcı tədbir olacaqdır; - ƏPM (əldəqayırma partlayıcı maddələr) və ƏPQ üzrə bütün öyrədici vasitələr, eləcə də internet kimi ümumaçıq resurslar ciddi şəkildə nəzarətə götürülməli, bu mövzularla məşğul olan, araşdırma işləri aparan şəxslərlə dərhal izahedici söhbətlər aparılmalı, məqsədləri müəyyən edilməli, özləri, yaxınları və ailə üzvləri ilə müvafiq iş aparılmalıdır. Onların izlənib nə vaxt cinayət törədəcəyini gözləməkdənsə, yayındırıcı və tərbiyəvi söhbətlər aparılmalı, təsirli tədbirlər görülməlidir; - ƏPM və ƏPQ üzrə mərkəzləşdirilmiş məlumat bazası yaradılmalı, əldə edilən bütün dəlillər və məlumatlar (DNT nümunələri, barmaq izləri, qurğu hazırlama metodunun özünəməxsusluğu, ƏPM-dəki maddələrin nisbətləri haqqında məlumatlar, minaçının məkanda səmtləşmə prinsipləri, PM qalıqları, ƏPQ qalıqları, qablaşdırma üsulları və s.) analiz edilərək həmin bazada cəmləşdirilməlidir. Bu minaçıları tanımağa, partlayıcı maddə və qurğu detallarının mənbəyini müəyyən etməyə və gələcəkdə cinayəti sübut edə bilmək üçün dəlil olaraq xidmət edəcəkdir. Bundan əlavə həmin mərkəzin verdiyi məlumatlara əsasən barmaq izlərinə və DNT nümunələrinə görə partlayıcı qurğunu hazırlayan və ya hazırlanmasında iştirakı olan şəxslər axtarılaraq tapılacaqdır. Bu funksiyalara sahib beynəlxalq laboratoriya NATO tərkibində fəaliyyət göstərməkdədir; - təhlükənin azaldılması məqsədi ilə ƏPQ-lərdə istifadə edilən ən təhlükəli maddə və materialların əldə edilməsi imkanlarını tam məhdudlaşdırmaq və nəzarətə götürmək. Bu tədbirlər özündə təyinatı üzrə istifadəyə yararsız ordu sursatlarının məhv edilməsini və kommersiya təyinatlı partlayıcı maddələrin, xüsusən də intihar hücumları üçün jiletlərdə və avtomobil ƏPQ-lərdə istifadəyə əlverişli olan yüksək şiddətli ƏPM atımlarının hazırlanması üçün uyğun olanlarının dövriyyəsinin ciddi tənzimlənməsini əhatə edir. Amma, belə tədbirlər, yüksək səviyyədə korrupsiyanın olduğu, sərhəd keçidlərində şəffaflığın və ciddi nəzarətin olmadığı ƏPQ-dən əziyyət çəkən əsas ölkələrdə (İraq, Əfqanıstan, Liviya, Pakistan və s.) o qədər də təsirli deyildir; - bir çox ölkələr üçün sənaye təyinatlı kommersiya partlayıcı maddələrinin nəzarətsiz dövriyyəsi ciddi çətinliyə çevrilmişdir. Bir dövlətdə silahlı münaqişə ocaqlarının olması, həmin ölkədən qonşu dövlətlərin ərazisinə terror ideyalarının və vasitələrinin keçməsi ehtimalını yüksəldir. Bu tip halların qarşısının alınması üçün dövlətin müvafiq orqanları vahid qərargahın rəhbərliyi altında bütün sahələr üzrə vətəndaşların və müvəqqəti yaşayan qeyri-rezidentlərin, eləcə də bütün təşkilat, partiya, qruplaşma, sekta, icma və qurumların fəaliyyətini ciddi nəzarətdə saxlamalıdır. Bütün bu fəaliyyətlərdə əsas almaq lazımdır ki, dövlətin bütün qurumları üçün ən ali hədəf-milli təhlükəsizlikdir. Milli təhlükəsizliyin ən başlıca hədəfi isə, hər bir vətəndaşının can güvənliyini təmin etməkdir. Bu uğurda atılan addımlara qarşı olan, bütün normalar və normativlər dəyərinə görə sonrakı plandadır. Ən vacib olan sual, insanların tam təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Bu uğurda hansı tədbirin alınması zərurəti yaranarsa, dərhal həmin tədbir icra olunmalıdır; - ƏPQ və ƏPM hazırlanmasına və tətbiqinə qarşı qanunvericilik sərtləşdirilməli, mübarizə proseduraları təkmilləşdirilməlidir.

Qanunun tələbləri

Silahın, onun komplekt hissələrinin, döyüş sursatının, partlayıcı maddələrin və qurğuların qanunsuz hazırlanmasına, dövriyyəsinə və talanmasına dair işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi haqqında Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin plenumunun 27 may 2005-ci il tarixli, 2 saylı qərarı ilə əldəqayırma partlayıcı maddələri və əldəqayırma partlayıcı qurğuları əhatə edən aşağıdakı tələblər qoyulmuşdur: Məhkəmələr nəzərə almalıdırlar ki, şəxs qanunsuz olaraq odlu silahı, onun komplekt hissələrini, döyüş sursatını, partlayıcı maddələri və qurğuları hazırladıqdan və ya onları təmir etdikdən sonra gəzdirir, satır, daşıyır, başqasına verir və ya saxlayırsa, onun əməli cinayətlərin məcmusu qaydasında—CM-nin 228 və 229-cu maddələri ilə tövsif edilməlidir. [4. Maddə-18] Odlu silahın, onun komplekt hissələrinin, döyüş sursatının, partlayıcı maddələrin hazırlanması və ya təmir edilməsi, eləcə də onların əldə edilməsi, başqasına verilməsi, satılması, daşınması, gəzdirilməsi, talanması, hədə-qorxu ilə tələb edilməsi, əgər onlar başqa cinayət törətmək məqsədilə edilirsə və bu cinayətlər ağır və xüsusilə ağır cinayətlər sırasına daxildirsə, əməl cinayətlərin məcmusu qaydasında-başa çatmış kimi CM-nin 229-cu maddəsi ilə və digər cinayəti törətməyə hazırlıq kimi tövsif edilməlidir. [4. Maddə-23] Qanunsuz olaraq odlu silahı, onun komplekt hissələrini, döyüş sursatını partlayıcı maddələri hazırlayan və ya qanunsuz olaraq odlu silahı təmir edən şəxs onları könüllü surətdə təhvil verərsə, onun əməllərində başqa cinayətin tərkibi olmadıqda, CM-nin 229-cu maddəsi ilə məsuliyyətdən azad edilir. [4. Maddə-22]

Azərbaycanda erməni terroru

Azərbaycan Respublikası vətəndaşları terror qurbanı kimi, müxtəlif növ terror hadisələrinə məruz qalmışdır. Bundan əlavə insanlıq baxımından bütün ali dəyərlərdən uzaq olan, ləyaqətin və şərəfin nə olduğunu çoxdan unutmuş, terrorçu erməni dövləti də, yaxın tariximizdə ölkəmizin vətəndaşlarına qarşı ƏPQ-lər tətbiq etmişlər. Dinc əhaliyə qarşı yönəlmiş bu qanlı terror fəaliyyətlərinin ən yaxın tarixi əhatə edən qısa statistikası belədir:

• 16 sentyabr 1989-cu il– “Tbilisi-Bakı” sərnişin avtobusu partladılmış, 5 nəfər həlak olmuş, 25 nəfər yaralanmışdır.
• 18 fevral 1990-cı il – “Şuşa-Bakı” sərnişin avtobusu partladılmış, 13 nəfər yaralanmışdır.
• 10 avqust 1990-cı il – “Tbilisi-Ağdam” sərnişin avtobusu partladılmış, 20 nəfər həlak olmuş, 30 nəfər yaralanmışdır.
• 30 may 1991-ci il – Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikasının Xasavyurd stansiyası yaxınlığında “Moskva-Bakı” sərnişin qatarı partladılmış, 11 nəfər həlak olmuş, 22 nəfər yaralanmışdır.
• 08 yanvar 1992-ci il – Türkmənistandan “Krasnovodsk-Bakı” marşrutu ilə hərəkət edən dəniz bərəsində partlayışla terror aktı törədilmiş, 25 nəfər həlak olmuş, 88 nəfər yaralanmışdır.
• 01 fevral 1994-cü il – Bakı dəmiryolu vağzalında “Kislovodsk-Bakı” qatarında terror aktı törədilmiş, 3 nəfər həlak olmuş, 20 nəfər yaralanmışdır.
• 19 mart 1994-cü il – Bakı metropoliteninin “20 Yanvar” stansiyasında partlayış nəticəsində 14 nəfər həlak olmuş, 49 nəfər yaralanmışdır.
• 03 iyul 1994-cü il – Bakı metropoliteninin “28 May” və “Gənclik” stansiyaları arasında elektrik qatarı partladılmış, 13 nəfər həlak olmuş, 42 nəfər yaralanmışdır.

Erməni qəsbkarlarının xidmətində olan “Hnçak”, “Daşnaksütyun”, “Erməni soyqırımının intiqamçıları”, “Məxfi terror qrupu DRO”, “Erməni gizli azadlıq ordusu(ASOA)”, “Ermənistanın azadlığı uğrunda erməni gizli ordusu(ASALA)”, “Geqaron”, “Erməni azadlıq hərəkatı(AOD)”, “Erməni azadlıq cəbhəsi”, “Orli qrupu”, “Erməni soyqırımı ədalət komandosları”, “Erməni birliyi”, “Demokratik cəbhə”, “Apostol” və s. kimi terror təşkilatları böyük miqdarda hazırlıqlı mütəxəssis kadr və geniş vəsait imkanlarına sahib olmaqla, dünyanın bir çox ölkələrinin yüksək səviyyədə mühafizə olunan obyektlərində “milli ideyaları” uğrunda terror aktları törətmə imkanlarının olduğunu sübut etmişlər. Hətta, ASALA 1980-ci ilin aprelində birgə terror aksiyalarının keçirilməsinə dair PKK ilə razılığa gəlmiş və bu niyyətlərini Livanda rəsmiləşdirmişlər. Beyrut şəhərində 28.08.1993-cü ildə açıqlanan bəyanatında ASALA “pantürkist neft borusu” (Bakı-Tbilisi-Ceyhan) ilə bağlı layihənin həyata keçirilməsinə imkan verməyəcəyini bildirmişdir.

Nəticə

ƏPQ-lərin mühəndis döyüş sursatlarının müasir növü kimi, müasir zamanda populyarlıq qazandığını nəzərə alaraq, aparıcı dövlətlərin bu mövzudakı təcrübələrinin mənimsənilməsi ehtiyacı aktuallıq qazanmışdır. Həmin qurğuların, respublikamıza heç də uzaq olmayan coğrafiyada intensiv şəkildə tətbiq edilməsi isə, hərbi qulluqçular olaraq, bu problemin əhatəsini və əhəmiyyətini qavramaqda bizə əlavə stimul verir. Həmin münaqişə zonalarında Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarından da bir qrupun terrorçuluq fəaliyyətləri ilə məşğul olduqlarının istisna olunmadığını nəzərə alsaq, həmin şəxslərin ƏPQ üzrə mütəxəssis kimi yetişmədiklərinə zəmanət verə biləcək struktur yoxdur. Bu da gələcəkdə ölkəmizin yenidən ƏPQ təhlükəsi ilə bilavasitə qarşılaşma ehtimalını artırır. Erməni terror təşkilatları tərəfindən vətəndaşlarımıza qarşı ƏPQ tətbiqi ilə terror aktlarının keçirilməsi təhlükəsini, bundan əlavə, digər ideologiyaya qulluq edən, daha da yeni terror təşkilatlarının təhdidlərinin yarandığını, eləcə də nəzarətsiz informasiya axını nəticəsində ictimai şüuru zəif insanlar sırasından həvəskar (diletant) minaçıların çıxma ehtimalının olmasını nəzərə alınaraq, ƏPQ-lərə qarşı sistemləşdirilmiş kompleks mübarizə tədbirlərinin alınması və fasiləsiz olaraq təkmilləşdirilməsi zəruridir.

Mənbə

Hərbi bilik jurnalı 2015 №3 “Əldəqayırma partlayıcı maddələr və qurğulara qarşı mübarizənin müasir problemləri səh 30-42

• [1]

Hərbi bilik jurnalı 2015 №6 “Əldəqayırma partlayıcı qurğuların düzəldilməsinə və istifadəsinə qarşı mübarizə” səh 3-16

• [2]