İkinci Dünya müharibəsində Macarıstan

İkinci Dünya müharibəsində Macarıstan — 1939–1945-ci illər arasında baş vermiş qlobal münaqişə dövründə Mərkəzi Avropada yerləşən Macarıstan krallığının siyasi, hərbi və sosial proseslərini əhatə edir. Müharibənin əvvəlində Macarıstan əvvəlcə neytral mövqe tutmağa çalışsa da, sonradan faşist Almaniyası ilə müttəfiq olmuşdur və 1941-ci ildə müharibəyə qoşulmuşdur. Müharibənin sonlarına yaxın Sovet İttifaqının hücumu nəticəsində Macarıstan ərazisi işğal olundu və ölkədə siyasi rejim dəyişdi.

İkinci Dünya müharibəsi Macarıstan üçün ağır nəticələr doğurdu. Ölkə əhalisinin böyük hissəsi həyatını itirdi, yəhudi icması demək olar ki, məhv edildi, iqtisadiyyat dağıldı və siyasi rejim kəskin şəkildə dəyişdi. Müharibədən sonra Macarıstan Sovet İttifaqının təsiri altına düşdü və 1949-cu ildə Macarıstan Xalq Respublikası elan olundu.

Siyasi kontekst və müharibəyə qədərki vəziyyət

Birinci Dünya müharibəsindən sonra imzalanmış Trianon sülh müqaviləsi (1920) Macarıstan üçün ağır ərazi itkiləri və siyasi təcrid ilə nəticələndi. Bu, ölkədə revanşist əhval-ruhiyyəni gücləndirdi. 1930-cu illərdə faşist Almaniyasının yüksəlişi və Adolf Hitlerin Avropadakı genişlənmə siyasəti Macarıstan üçün yeni imkanlar yaratdı. Almaniya və İtaliya ilə yaxınlaşaraq, Macarıstan öz keçmiş torpaqlarını geri almağa çalışdı. 1938–1941-ci illərdə Macarıstan Vyana arbitrajları və Balkan kampaniyaları nəticəsində Slovakiya, Rumıniya və Yuqoslaviya ərazilərinin bir hissəsini geri aldı. Bu prosesdə Almaniya ilə müttəfiqlik əsas rol oynadı.

1941-ci ilin iyun ayında Almaniyanın Sovet İttifaqına hücumu (Barbarossa əməliyyatı) başlayanda, Macarıstan da Sovetlərə qarşı müharibəyə qoşuldu. Bu, 26 iyun 1941-ci ildə Koşitse şəhərinə edilən naməlum hava hücumundan sonra baş verdi. Macarıstan bu hücumu Sovet İttifaqının təcavüzü kimi qəbul etdi və 27 iyunda müharibə elan etdi. Macarıstan Ordusu Şərq Cəbhəsində döyüşlərdə iştirak etdi, xüsusilə 1942–1943-cü illərdə Don çayı sahillərində Stalinqrad yaxınlığındakı döyüşlərdə böyük itkilər verdi.

Daxili siyasət və yəhudi əhalisinin təqibi

Macarıstan daxilində faşist yönümlü qüvvələr güclənirdi. Baş nazir Mikloş Horti əvvəlcə mülayim siyasət yürütməyə çalışsa da, Almaniyanın təzyiqləri nəticəsində daha radikal addımlar atıldı. Yəhudi əhalisinə qarşı diskriminasiya qanunları qəbul edildi. 1944-cü ildə Almaniya "Marqarita əməliyyatı" ilə Macarıstanı işğal etdi və ölkədə marionet rejim – Nyilaş xaçı hökuməti quruldu. Bu rejim dövründə təxminən 440,000 yəhudi Almaniya tərəfindən təşkil edilən Holokost çərçivəsində Auşvitz kimi ölüm düşərgələrinə deportasiya edildi. 1944-cü ilin sonunda Sovet qoşunları Macarıstan ərazisinə daxil oldu. Budapeşt döyüşü (1944–1945) xüsusilə şiddətli keçdi və şəhər demək olar ki, tamamilə dağıldı. 1945-ci ilin aprelində Macarıstan ərazisi tamamilə Sovet qoşunları tərəfindən işğal olundu. Horti rejimi devrildi, faşist rəhbərlər mühakimə olundu və ölkədə kommunistlərin təsiri altında yeni hökumət quruldu.

İstinadlar

1. Hungary: The Unwilling Satellite Arxivləşdirilib 16 fevral 2007 at the Wayback Machine John F. Montgomery, Hungary: The Unwilling Satellite. Devin-Adair Company, New York, 1947. Reprint: Simon Publications, 2002.
2. Gy Juhász, "The Hungarian Peace-feelers and the Allies in 1943." Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae 26.3/4 (1980): 345-377 online
3. "On this Day, in 1940: Hungary signed the Tripartite Pact and joined the Axis". 20 November 2020.
4. Ungváry, Krisztián. "Hungarian Occupation Forces in the Ukraine 1941–1942: The Historiographical Context". The Journal of Slavic Military Studies (ingilis). 20 (1). 2007-03-23: 81–120. doi:10.1080/13518040701205480. ISSN 1351-8046.
5. '2. Zusatzvertrag zum deutsch-ungarischen Wirtschaftsabkommen von 1931 (Details Arxivləşdirilib 4 noyabr 2016 at the Wayback Machine)
6. Dawidowicz, Lucy. The War Against the Jews, Bantam, 1986, p. 403; Randolph Braham, A Magyarországi Holokauszt Földrajzi Enciklopediája (The Geographic Encyclopedia of the Holocaust in Hungary), Park Publishing, 2006, Vol 1, p. 91.
7. Crowe, David. "The Roma Holocaust," in Barnard Schwartz and Frederick DeCoste, eds., The Holocaust's Ghost: Writings on Art, Politics, Law and Education, University of Alberta Press, 2000, pp. 178–210.
8. Pogany, Istvan, Righting Wrongs in Eastern Europe, Manchester University Press, 1997, pp.26–39, 80–94.
9. "Slovakia". U.S. Department of State.
10. "AZ ELSŐ BÉCSI DÖNTÉS SZÖVEGE". www.arcanum.hu (macar). Arcanum Adatbázis Kft.
11. Thomas, The Royal Hungarian Army in World War II, pg. 11

Ədəbiyyat

• Armour, Ian. "Hungary" in The Oxford Companion to World War II edited by I. C. B. Dear and M. R. D. Foot (2001) pp 548–553.
• Borhi, László. "Secret Peace Overtures, the Holocaust, and Allied Strategy vis-à-vis Germany: Hungary in the Vortex of World War II." Journal of Cold War Studies 14.2 (2012): 29-67.
• Braham, Randolph. The Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary. Columbia University Press. 1981.
• Case, Holly. Between states: the Transylvanian question and the European idea during World War II (Stanford UP, 2009).
• Cesarani, D. ed. Genocide and Rescue: The Holocaust in Hungary (Oxford Up, 1997).
• Cornelius, Deborah S. Hungary in World War II: Caught in the Cauldron (Fordham UP, 2011).
• Czettler, Antal. "Miklos Kallay's attempts to preserve Hungary's independence." Hungarian Quarterly 41.159 (2000): 88-103.
• Dollinger, Hans. The Decline and Fall of Nazi Germany and Imperial Japan: A Pictorial History of the Final Days of World War II (1967)
• Eby, Cecil D. Hungary at war: civilians and soldiers in World War II (Penn State Press, 1998).
• Don, Yehuda. "The Economic Effect of Antisemitic Discrimination: Hungarian Anti-Jewish Legislation, 1938-1944." Jewish Social Studies 48.1 (1986): 63-82 online.
• Dreisziger, N. F. "Bridges to the West: The Horthy Regime's ‘Reinsurance Policies’ in 1941." War & Society 7.1 (1989): 1-23.
• Fenyo, D. Hitler, Horthy, and Hungary: German-Hungarian Relations, 1941–1944 (Yale UP, 1972).
• Fenyö, Mario D. "Some Aspects of Hungary's Participation in World War II". East European Quarterly. 3 (2). 1969: 219–29.
• Herczl, Moshe Y. Christianity and the Holocaust of Hungarian Jewry (1993)online
• Jeszenszky, Géza. "The Controversy About 1944 in Hungary and the Escape of Budapest’s Jews from Deportation. A Response." Hungarian Cultural Studies 13 (2020): 67-74 online.
• Juhász, Gyula. "The Hungarian Peace-feelers and the Allies in 1943." Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae 26.3/4 (1980): 345-377 online
• Juhász, Gyula. "The German Occupation of Hungary." Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae 11.1/4 (1965): 261-283 online
• Juhász, G. Hungarian Foreign Policy 1919–1945 (Budapest, 1979).
• Kenez, Peter. Hungary from the Nazis to the Soviets: the Establishment of the Communist Regime in Hungary, 1944-1948 (Cambridge University Press, 2006).
• Kertesz, Stephen D. "The Methods of Communist Conquest: Hungary 1944-1947." World Politics (1950): 20-54 online.
• Kertesz, Stephen D. Diplomacy in a Whirlpool: Hungary Between Nazi Germany and Soviet Russia (U of Notre Dame Press, 1953). online
• Macartney, C. A. October Fifteenth: A History of Modern Hungary 1929–1945 2 vols. (Edinburgh UP, 1956–7).
• Montgomery, John Flournoy. Hungary: The Unwilling Satellite (Pickle Partners Publishing, 2018).
• Pelényi, John. "The Secret Plan for a Hungarian Government in the West at the Outbreak of World War II." Journal of Modern History 36.2 (1964): 170-177. online
• Sakmyster, Thomas L. Hungary's Admiral on Horseback: Milós Horthy, 1918-1944 (Eastern European Monographs, 1994).
• Sakmyster, Thomas. "Miklos Horthy aud the Allies, 1945-1946: Two Documents." Hungarian Studies Review 23.1 (1996) online.
• Sipos, Péter et al. "The Policy of the United States towards Hungary during the Second World War" Acta Historica Academiae Scientiarum (1983) 29#1 pp 79–110 online.
• Stafford, David. Endgame, 1945: The Missing Final Chapter of World War II. Little, Brown and Company, New York, 2007. ISBN 
• Szabo, Laszlo Pal; Thomas, Nigel. The Royal Hungarian Army in World War II. New York: Osprey. 2008. 48. ISBN .
• Trigg, Jonathan. Death on the Don: The destruction of Germany's Allies on the Eastern Front, 1941-44 (2). Stroud, Gloucestershire,UK: The History Press. 2017. ISBN .
• Trigg, Jonathan. The Defeat of the Luftwaffe: The Eastern Front 1941-45; A Strategy for Disaster. Amberley, Stroud, England. 2016. ISBN .
• Ungváry, Krisztián. The Siege of Budapest: One Hundred Days in World War II (Yale UP, 2005).
• Ungváry, K. Battle for Budapest: 100 Days in World War II (2003).
• Vági, Zoltán, László Csősz, and Gábor Kádár. The Holocaust in Hungary: Evolution of a genocide. (AltaMira Press, 2013).

Xarici keçidlər

• Axis History Factbook — Hungary
• WW2 bunkers, fortifications, maps and museums (in English and Hungarian)
• Map
• Map