Azərbaycanın müasir, əsasən, mövsümi, qismən daimi çayları qar, buzlaqlar, yağış və yeraltı sularla qidalanmaqla müxtəlif formalaşma xüsusiyyətlərinə, mürəkkəb quruluşa, qədim inkişaf tarixinə malik olan dərə şəbəkəsi əmələ gətirir və relyefin təkamülündə əhəmiyyətli rol oynayır. Ərazinin müxtəlif hissələrində inkişaf etmiş çay şəbəkəsi morfoloji xüsusiyyətlərinə, yaşına, tektonik strukturlarla münasibətinə, uzunluqlarına, terras səviyyələrinin sayına, sululuq dərəcəsinə və sutoplayıcı hövzələrinin ölçülərinə görə fərqlənirlər.
Çay dərələrinin orta hissəsi əsasən ortadağlıqda yerləşir və bu hissədə, əsasən, yataq nisbətən genişlənir və terras səthləri aydın seçilir. Əksər çay dərələrinin yamaclarının meyilli və astanalı olması burada da davam edir, onların dərinliyi 2000 metrə çatır. Buna baxmayaraq yataqda allüvi və sel materialları toplanır. Ana süxurlar isə daha çox meyilli və astanalı sahələrdə səthə çıxır. Çay dərələrinin aşağı hissəsi alçaqdağlığa və onların dağətəyi maili düzənliklərə çıxan sahələrinə uyğun gəlir. Bu hissədə çay dərələri xeyli genişlənir, dərinliyi isə 200-500 metrdəın artıq olmur. Səthi nisbətən hamar olub, geniş sahəni əhatə edən akkumulyativ terraslar formalaşır. Cənub yamacın gətirmə konuslarının zirvələri bir qayda olaraq burada yerləşir və burada akkumulyasiya prosesi üstünlük təşkil edir. B.Ə.Budaqova görə akkumulyasiyanın güclü olduğu bəzi selli çayların yatağı bir neçə il ərzində 1-2 metr yüksəlmişdir.
Qusar maili düzənliyinin çay dərələrinin bu hissəsi qutuvari quruluşa malikdir. Samur-Dəvəçi ovalığının bu hissəyə uyğun gələn çayları çox ensiz (25-50 m) və dayaz (5-6 m) olub, yarğanvari dərələrlə axır.
Kiçik Qafqazın çay dərələri
Kiçik Qafqazın çay dərələri isə ərazinin geoloji strukturlarını eninə, çəpinə (diaqonal), bəzi yerlərdə isə uzununa istiqamətdə kəsir və onların genişlənmiş hissələri müasir relyefdə dağarası sinklinal quruluşlu çökəkliklərə uyğun gəlir və yaxşı saxlanılmış terras kompleksləri ilə səciyyələnir. Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsində dərə morfogenezinə həsr olunmuş əsaslı tədqiqat işləri B.A.Antonov, B.Ə.Budaqov, M.A.Müseyibov, M.Ə.Abbasov, N.Ş.Şirinov, R.Y.Quliyev, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, V.D.Hacıyev, V.A.Quluzadə, R.S.Abdüllayev və başqaları tərəfindən aparılmışdır. Ərazinin müasir çay dərələri mürəkkəb plan quruluşuna malik olub, qədim inkişaf tarixi ilə səciyyələnir. Onlar bütün Kiçik Qafqaz məkanında radial planda, respublika ərazisində isə şimal - şərq, şərq, cənub - şərq istiqamətlərində olub, əsas və çoxlu sayda xırda çayların fəaliyyətinin nəticəsi kimi formalaşır. Əsasən, Kürün - sağ, Arazın - sol qollarından ibarət olan İncəsu, Ağstafaçay, Həsənsu, Tovuzçay, Axıncaçay, Əsrikçay, Zəyəmçay, Şəmkirçay, Gəncəçay,Kürəkçay, Tərtərçay, Xaçınçay, Qarqarçay, Köndələnçay, Quruçay, Hoçazçay, Həkəriçay, Oxçuçay geniş və müxtəlif xarakterli sutoplayıcı hövzələrə malik olmaları ilə yanaşı mürəkkəb morfoloji xüsusiyyətləri ilə də bir-birindən fərqlənən, iri strukturlara münasibətində uzununa, köndələninə və diaqonal istiqamətli, yaşına görə isə qədim və cavan dərələr əmələ gətirmişlər.
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının əsas çay şəbəkəsi
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının əsas çay şəbəkəsini təşkil edən İncəsu, Coğaz, Ağstafaçay, Həsənsu və Tovuzçayın dərələri Qazax sinklinori çökəkliyində yerləşib onun uzanma istiqamətinə qismən uyğun gəlir və şimal-şərq istiqamətlidir. Şərq yamacın çay dərələri (Tərtərçay, Xaçınçay, Qarqarçay) bütün struktur - fasial zonaları eninə kəsərək formalaşmışdır. Burada onlar Qafan struktur-fasial zonasında Kəlbəcər muldasını, Göyçə - Həkəri zonasında Sarıbaba, Xocavənd sinklinoriumlarını və Qarabağ antiklinoriumunu, Löh-Qarabağ zonasında isə Murovdağ, Ağdam antiklinoriumlarını və Ağdərə sinklinoriumunu şimal-şərq istiqamətində kəsmişdir. Bu çay dərələrinin plan quruluşu və geomorfoloji xüsusiyyətləri hövzənin inkişaf tarixini tam əks etdirir.
Kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacının əsas çay şəbəkəsi
Kiçik Qafqazın cənub-şərq gömülmə hissəsinin hidroqrafik şəbəkəsi Araz çayı hövzəsinə aid olan Köndələnçay, Quruçay, Qozluçay, Cəbrayılçay, İncəçay, Həkəriçay, Oxçuçay və onların çoxsaylı qollarından ibarətdir və əksəriyyəti yeraltı sularla qidalanan çaylar qrupuna daxildirlər. Çay dərələrinin morfoloji quruluşunun mürəkkəbliyi onların kəsib keçdiyi ərazinin hipsometrik vəziyyətindən, həmçinin relyefin şaquli zonallığından asılıdır. Ərazinin çay dərələrinin başlanğıc hissələri yüksəkdağlıq qurşağa düşür. Burada onlar əsasən ana süxurları kəsir və dik yamaclı dar dərələr əmələ gətirir. Çay dərələrinin yaylalara uyğun gələn hissələri dərininə az kəsilir, azsaylı terras səviyyələrinə malik olur.
Naxçıvanın çayları azsulu çaylar qurupuna aid olub (Şərqi Arpaçay istisna olmaqla Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Düylünçay, Vənəndçay, Ordubadçay) başlanğıcını Zəngəzur silsiləsindən götürürlər. Çay dərələri dik yamaclı olmaları ilə çox aydın seçilən sərhədlə dağlıq və düzənlik hissələrə ayrılırlar. Dağlıq hissənin çay dərələri dar və genişlənən sahələrin növbələşməsi ilə səciyyələnir. Çayların orta axınında dərələrin dibi nisbətən genişlənir və adətən iri allüvidən ibarət olan subasar terras səviyyələri müşahidə olunur. Düzənlik hissədə çay dərələri daha da genişlənir və əksər hallarda (Naxçıvançay, Əlincəçay, Düylünçay) özlərinin qədim gətirmə konuslarına kəsilir.
Lənkəranın çayları
Lənkəranın əsas çaylarından Bolqarçay, Viləşçay, Lənkərançay, Təngərüdçay və Astaraçayı göstərmək olar. Ərazinin bütün çay dərələri üçün səciyyəvi cəhət mənbədən mənsəbə doğru dərənin genişlənməsi, bu istiqamətdə terrasların say artımı və erozion terrasların akkumulyativ terraslarla əvəz olunmasıdır.
↑ Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası. I cild. "Regional Coğrafiya". Bakı, 2015, səh.43. Əlizadə E.K., Tarixazər S.Ə.
Avqust 10, 2021
çay, dərələri, azərbaycanın, müasir, əsasən, mövsümi, qismən, daimi, çayları, buzlaqlar, yağış, yeraltı, sularla, qidalanmaqla, müxtəlif, formalaşma, xüsusiyyətlərinə, mürəkkəb, quruluşa, qədim, inkişaf, tarixinə, malik, olan, dərə, şəbəkəsi, əmələ, gətirir, r. Azerbaycanin muasir esasen movsumi qismen daimi caylari qar buzlaqlar yagis ve yeralti sularla qidalanmaqla muxtelif formalasma xususiyyetlerine murekkeb qurulusa qedim inkisaf tarixine malik olan dere sebekesi emele getirir ve relyefin tekamulunde ehemiyyetli rol oynayir Erazinin muxtelif hisselerinde inkisaf etmis cay sebekesi morfoloji xususiyyetlerine yasina tektonik strukturlarla munasibetine uzunluqlarina terras seviyyelerinin sayina sululuq derecesine ve sutoplayici hovzelerinin olculerine gore ferqlenirler 1 Cay derelerinin orta hissesi esasen ortadagliqda yerlesir ve bu hissede esasen yataq nisbeten genislenir ve terras sethleri aydin secilir Ekser cay derelerinin yamaclarinin meyilli ve astanali olmasi burada da davam edir onlarin derinliyi 2000 metre catir Buna baxmayaraq yataqda alluvi ve sel materiallari toplanir Ana suxurlar ise daha cox meyilli ve astanali sahelerde sethe cixir Cay derelerinin asagi hissesi alcaqdagliga ve onlarin dageteyi maili duzenliklere cixan sahelerine uygun gelir Bu hissede cay dereleri xeyli genislenir derinliyi ise 200 500 metrdein artiq olmur Sethi nisbeten hamar olub genis saheni ehate eden akkumulyativ terraslar formalasir Cenub yamacin getirme konuslarinin zirveleri bir qayda olaraq burada yerlesir ve burada akkumulyasiya prosesi ustunluk teskil edir B E Budaqova gore akkumulyasiyanin guclu oldugu bezi selli caylarin yatagi bir nece il erzinde 1 2 metr yukselmisdir 1 Qusar maili duzenliyinin cay derelerinin bu hissesi qutuvari qurulusa malikdir Samur Deveci ovaliginin bu hisseye uygun gelen caylari cox ensiz 25 50 m ve dayaz 5 6 m olub yarganvari derelerle axir 1 Mundericat 1 Kicik Qafqazin cay dereleri 1 1 Kicik Qafqazin simal serq yamacinin esas cay sebekesi 1 2 Kicik Qafqazin cenub serq yamacinin esas cay sebekesi 2 Naxcivanin caylari 3 Lenkeranin caylari 4 Hemcinin bax 5 IstinadKicik Qafqazin cay dereleri RedakteKicik Qafqazin cay dereleri ise erazinin geoloji strukturlarini enine cepine diaqonal bezi yerlerde ise uzununa istiqametde kesir ve onlarin genislenmis hisseleri muasir relyefde dagarasi sinklinal quruluslu cokekliklere uygun gelir ve yaxsi saxlanilmis terras kompleksleri ile seciyyelenir Kicik Qafqazin Azerbaycan hissesinde dere morfogenezine hesr olunmus esasli tedqiqat isleri B A Antonov B E Budaqov M A Museyibov M E Abbasov N S Sirinov R Y Quliyev X K Tanriverdiyev H A Xelilov V D Haciyev V A Quluzade R S Abdullayev ve basqalari terefinden aparilmisdir Erazinin muasir cay dereleri murekkeb plan qurulusuna malik olub qedim inkisaf tarixi ile seciyyelenir Onlar butun Kicik Qafqaz mekaninda radial planda respublika erazisinde ise simal serq serq cenub serq istiqametlerinde olub esas ve coxlu sayda xirda caylarin fealiyyetinin neticesi kimi formalasir Esasen Kurun sag Arazin sol qollarindan ibaret olan Incesu Agstafacay Hesensu Tovuzcay Axincacay Esrikcay Zeyemcay Semkircay Gencecay Kurekcay Tertercay Xacincay Qarqarcay Kondelencay Qurucay Hocazcay Hekericay Oxcucay genis ve muxtelif xarakterli sutoplayici hovzelere malik olmalari ile yanasi murekkeb morfoloji xususiyyetleri ile de bir birinden ferqlenen iri strukturlara munasibetinde uzununa kondelenine ve diaqonal istiqametli yasina gore ise qedim ve cavan dereler emele getirmisler 1 Kicik Qafqazin simal serq yamacinin esas cay sebekesi Redakte Kicik Qafqazin simal serq yamacinin esas cay sebekesini teskil eden Incesu Cogaz Agstafacay Hesensu ve Tovuzcayin dereleri Qazax sinklinori cokekliyinde yerlesib onun uzanma istiqametine qismen uygun gelir ve simal serq istiqametlidir Serq yamacin cay dereleri Tertercay Xacincay Qarqarcay butun struktur fasial zonalari enine keserek formalasmisdir Burada onlar Qafan struktur fasial zonasinda Kelbecer muldasini Goyce Hekeri zonasinda Saribaba Xocavend sinklinoriumlarini ve Qarabag antiklinoriumunu Loh Qarabag zonasinda ise Murovdag Agdam antiklinoriumlarini ve Agdere sinklinoriumunu simal serq istiqametinde kesmisdir Bu cay derelerinin plan qurulusu ve geomorfoloji xususiyyetleri hovzenin inkisaf tarixini tam eks etdirir 1 Kicik Qafqazin cenub serq yamacinin esas cay sebekesi Redakte Kicik Qafqazin cenub serq gomulme hissesinin hidroqrafik sebekesi Araz cayi hovzesine aid olan Kondelencay Qurucay Qozlucay Cebrayilcay Incecay Hekericay Oxcucay ve onlarin coxsayli qollarindan ibaretdir ve ekseriyyeti yeralti sularla qidalanan caylar qrupuna daxildirler Cay derelerinin morfoloji qurulusunun murekkebliyi onlarin kesib kecdiyi erazinin hipsometrik veziyyetinden hemcinin relyefin saquli zonalligindan asilidir Erazinin cay derelerinin baslangic hisseleri yuksekdagliq qursaga dusur Burada onlar esasen ana suxurlari kesir ve dik yamacli dar dereler emele getirir Cay derelerinin yaylalara uygun gelen hisseleri derinine az kesilir azsayli terras seviyyelerine malik olur 1 Naxcivanin caylari RedakteNaxcivanin caylari azsulu caylar qurupuna aid olub Serqi Arpacay istisna olmaqla Naxcivancay Elincecay Gilancay Duyluncay Venendcay Ordubadcay baslangicini Zengezur silsilesinden gotururler Cay dereleri dik yamacli olmalari ile cox aydin secilen serhedle dagliq ve duzenlik hisselere ayrilirlar Dagliq hissenin cay dereleri dar ve genislenen sahelerin novbelesmesi ile seciyyelenir Caylarin orta axininda derelerin dibi nisbeten genislenir ve adeten iri alluviden ibaret olan subasar terras seviyyeleri musahide olunur Duzenlik hissede cay dereleri daha da genislenir ve ekser hallarda Naxcivancay Elincecay Duyluncay ozlerinin qedim getirme konuslarina kesilir 1 Lenkeranin caylari RedakteLenkeranin esas caylarindan Bolqarcay Vilescay Lenkerancay Tengerudcay ve Astaracayi gostermek olar Erazinin butun cay dereleri ucun seciyyevi cehet menbeden mensebe dogru derenin genislenmesi bu istiqametde terraslarin say artimi ve erozion terraslarin akkumulyativ terraslarla evez olunmasidir 1 Hemcinin bax RedakteCay cografiya Cay yatagi Cay terraslariIstinad Redakte 1 2 3 4 5 6 7 8 Azerbaycan Respublikasinin Cografiyasi I cild Regional Cografiya Baki 2015 seh 43 Elizade E K Tarixazer S E Menbe https az wikipedia org w index php title Cay dereleri amp oldid 3993285, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
