Meta-analiz

Meta-analiz — ortaq tədqiqat sualını araşdıran bir neçə müstəqil tədqiqatın kəmiyyət məlumatlarının sintez metodudur. Bu metodun əsas hissəsi bütün tədqiqatlar üzrə birgə effekt ölçüsünün (effect size) hesablanmasını əhatə edir. Bu statistik yanaşma fərqli tədqiqatlardan effekt ölçüləri və dispersiya göstəricilərinin çıxarılmasını tələb edir. Effekt ölçülərinin birləşdirilməsi statistik gücü artırır və ayrı-ayrı tədqiqatlarda rast gəlinən qeyri-müəyyənlikləri və ya uyğunsuzluqları aradan qaldıra bilər. Meta-analizlər tədqiqat qrantlarının təsdiqlənməsi, müalicə təlimatlarının formalaşdırılması və səhiyyə siyasətinə təsir baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bundan əlavə, onlar gələcək tədqiqatları istiqamətləndirmək üçün mövcud araşdırmaların ümumiləşdirilməsində mühüm rol oynayır və bu səbəbdən metabilik elmdə (metascience) əsas metodologiya kimi möhkəmlənmişdir. Meta-analizlər çox vaxt, lakin həmişə olmasa da, sistematik icmalların əsas komponentlərindən biri olur.

Tarixi

“Meta-analiz” termini 1976-cı ildə statistik tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, “Meta-analiz analizlərin analizidir” ifadəsi ilə bu anlayışı izah etmişdir. Glass-ın məqsədi əlaqələrin və təsirlərin ümumiləşdirilmiş ölçülərini təsvir etmək idi. Glass müasir meta-analizin banisi kimi tanınsa da, 1904-cü ildə statistik Karl Pirsanın Britaniya Tibb Jurnalında nəşr etdirdiyi və bir neçə tif vaksinasiya tədqiqatının nəticələrini birləşdirən məqaləsi meta-analitik yanaşmadan istifadə olunan ilk nümunə kimi qəbul edilir. İş qabiliyyətinin test edilməsi, və kənd təsərrüfatı sahəsində də erkən meta-analiz nümunələrinə rast gəlinir.

İlk nümunəvi meta-analiz 1978-ci ildə Meri Li Smit və Cin Qlass tərəfindən psixoterapiya nəticələrinin effektivliyi haqqında nəşr olunmuşdur. Bu məqalənin dərcindən sonra meta-analizin sübutların sintezi aləti kimi faydalılığı və etibarlılığına dair bəzi tənqidlər meydana çıxmışdır. Məsələn, Hans Eysenck 1978-ci ildə Meri Li Smit və Cin Qlassın işinə cavab olaraq meta-analizi “meqa-mənasızlıq məşqi” (mega-silliness) adlandırmışdır. Daha sonra Eysenck bu metodu “statistik alkimya” (statistical alchemy) olaraq qiymətləndirmişdir. Bu tənqidlərə baxmayaraq, meta-analiz metodundan istifadə müasir dövrdə geniş yayılmışdır. 1991-ci ilə qədər 334 meta-analiz nəşr olunmuşdusa, bu rəqəm 2014-cü ilə qədər 9,135-ə çatmışdır.

Meta-analiz sahəsi 1970-ci illərdən bəri genişlənmiş və psixologiya, tibb və ekologiya da daxil olmaqla bir çox elmi sahələri əhatə etmişdir. Son illərdə sübutların sintezi ilə məşğul olan elmi icmaların yaranması bu sahədə metodların, ideyaların və proqram təminatlarının müxtəlif sahələr üzrə paylaşılmasına təkan vermişdir.

Ədəbiyyat axtarışı

Meta-analizin ən vacib mərhələlərindən biri məlumatların toplanmasıdır. Effektiv verilənlər bazası axtarışı üçün uyğun açar sözlərin və axtarış məhdudiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi zəruridir. və axtarış məhdudiyyətlərinin tətbiqi ədəbiyyat axtarışına kömək edə bilər. Mövcud olan bir neçə verilənlər bazası mövcuddur (məsələn, , , ), lakin tədqiqat sahəsinə uyğun olanları seçmək tədqiqatçının öhdəsinə düşür. Bir çox alimlər bir neçə verilənlər bazasında eyni açar sözlərlə təkrar axtarış apararaq müxtəlif mənbələri əhatə etməyə çalışırlar. Seçilmiş məqalələrin istinad siyahılarında da uyğun tədqiqatların tapılması üçün “qartopu üsulu” (ing. snowballing) tətbiq oluna bilər.

İlkin axtarış nəticəsində çoxsaylı işlər əldə oluna bilər. Bu zaman əksər hallarda məqalənin xülasəsi və ya başlığı onun əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş meyarlara uyğun gəlmədiyini göstərir və bu cür məqalələr siyahıdan çıxarılır. Lakin əgər məqalə uyğun ola bilərsə (və ya bu barədə şübhə varsa), tam məqalə daha ətraflı yoxlanmaq üçün saxlanıla bilər. Uyğun hesab olunan məqalələrin istinad siyahıları da əlavə məqalələr üçün araşdırıla bilər.

Axtarış nəticələri axın diaqramında (ing. PRISMA flow diagram) qeyd olunmalıdır. Bu diaqram axtarış prosesinin bütün mərhələlərində əldə olunan və çıxarılan məqalələrin sayını və səbəblərini göstərir. İstifadə olunan açar sözlər, . axtarış strategiyası və tarix aralığı dəqiq göstərilməlidir ki, digər tədqiqatçılar eyni axtarışı təkrar edə bilsinlər.

Məlumat toplama forması uyğun məqalələrdən məlumatların standartlaşdırılmış şəkildə toplanmasını təmin edir. Əgər meta-analiz korrelyasiya məlumatları üzərində aparılırsa, adətən təsir ölçüsü kimi Pirson r statistikası toplanır. Tədqiqatlarda tez-tez bildirilir, lakin bu göstəricilər sıfırıncı dərəcəli korrelyasiyalarla müqayisədə əlaqəni şişirdə bilər və tədqiqatlar arasında çıxarılan dəyişənlər fərqli ola bilər. Buna görə bir çox meta-analizlər qismən korrelyasiyaları analizin xaricində saxlayır. Əgər korrelyasiya əmsalı birbaşa təqdim olunmayıbsa, son çarə olaraq istifadə etməklə diaqramlardan məlumat çıxarıla bilər.

Tədqiqatın moderator dəyişənləri (məsələn, iştirakçıların orta yaşı) və tədqiqatın keyfiyyətini qiymətləndirən göstəricilər də toplanmalıdır. Müşahidə tədqiqatlarında keyfiyyət və qiymətləndirmək üçün 80-dən çox müxtəlif vasitə mövcuddur. Bu alətlər dəyişənlərin necə ölçüldüyünü, iştirakçıların seçilməsinin uyğunluğunu və qarışdırıcı amillərin nə dərəcədə nəzarətdə saxlandığını qiymətləndirir. Korrelyasiyalı tədqiqatlar üçün əlavə keyfiyyət göstəricilərinə nümunə sayı, psixometrik göstəricilər və metodların necə qeyd edildiyi daxildir.

Son nəzərə alınmalı məsələ isə (ing. gray literature) meta-analizə daxil edilməsidir. Boz ədəbiyyat formal şəkildə dərc olunmamış tədqiqatlardır. Bunlara konfrans tezisləri, dissertasiyalar və preprintlər daxildir. Bu tip materialların daxil edilməsi nəşr qərəzinin (ing. publication bias) qarşısını alsa da, metodoloji keyfiyyət adətən aşağı olur. boz ədəbiyyatın ən çox istifadə olunan mənbələrindən biridir və tez-tez zəif şəkildə qeyd olunur. Bundan əlavə, daha sonra jurnal məqaləsi kimi nəşr olunan versiyalarla müqayisədə fərqliliklər müşahidə olunur və bu fərqlər bəzən 20%-ə qədər çatır.

İstinadlar

1. Shadish WR, Lecy JD. "The meta-analytic big bang". Research Synthesis Methods. 6 (3). September 2015: 246–264. doi:10.1002/jrsm.1132. PMID 26212600.
2. Glass GV. "Meta-analysis at middle age: a personal history". Research Synthesis Methods. 6 (3). September 2015: 221–231. doi:10.1002/jrsm.1133. PMID 26355796.
3. Glass GV. "Primary, secondary, and meta-analysis of research". Educational Researcher. 5 (10). 1976: 3–8. doi:10.3102/0013189X005010003.
4. Hunt, Morton. How science takes stock: the story of meta-analysis (ingilis) (1st). New York, New York, United States of America: Russell Sage Foundation. 1997.
5. "Report on Certain Enteric Fever Inoculation Statistics". British Medical Journal. 2 (2288): 1243–1246. November 1904. doi:10.1136/bmj.2.2288.1243. PMC 2355479. PMID 20761760.
6. Nordmann AJ, Kasenda B, Briel M. "Meta-analyses: what they can and cannot do". Swiss Medical Weekly. 142. 9 March 2012: w13518. doi:10.4414/smw.2012.13518. PMID 22407741.
7. O'Rourke K. "An historical perspective on meta-analysis: dealing quantitatively with varying study results". Journal of the Royal Society of Medicine. 100 (12). December 2007: 579–582. doi:10.1177/0141076807100012020. PMC 2121629. PMID 18065712.
8. Ghiselli, E. E. (1955). The measurement of occupational aptitude. University of California Publications in Psychology, 8, 101–216.
9. Ghiselli, Edwin E. "The Validity of Aptitude Tests in Personnel Selection". Personnel Psychology (ingilis). 26 (4). 1973: 461–477. doi:10.1111/j.1744-6570.1973.tb01150.x. ISSN 0031-5826.
10. Yates, F.; Cochran, W. G. "The analysis of groups of experiments". The Journal of Agricultural Science (ingilis). 28 (4). 1938: 556–580. doi:10.1017/S0021859600050978. ISSN 0021-8596.
11. Smith, Mary L.; Glass, Gene V. "Meta-analysis of psychotherapy outcome studies". American Psychologist (ingilis). 32 (9). 1977: 752–760. doi:10.1037/0003-066X.32.9.752. ISSN 1935-990X. PMID 921048.
12. Eysenck, H. J. "An exercise in mega-silliness". American Psychologist (ingilis). 33 (5). 1978: 517. doi:10.1037/0003-066X.33.5.517.a. ISSN 1935-990X.
13. Sharpe, Donald; Poets, Sarena. "Meta-analysis as a response to the replication crisis". Canadian Psychology / Psychologie Canadienne (ingilis). 61 (4). 2020: 377–387. doi:10.1037/cap0000215. ISSN 1878-7304.
14. Eysenck, H.J. "Meta-analysis or best-evidence synthesis?". Journal of Evaluation in Clinical Practice (ingilis). 1 (1). 1995: 29–36. doi:10.1111/j.1365-2753.1995.tb00005.x. ISSN 1356-1294. PMID 9238555.
15. Ioannidis, John P.A. "The Mass Production of Redundant, Misleading, and Conflicted Systematic Reviews and Meta-analyses". The Milbank Quarterly (ingilis). 94 (3). 2016: 485–514. doi:10.1111/1468-0009.12210. ISSN 0887-378X. PMC 5020151. PMID 27620683.
16. Vandvik PO, Brandt L. "Future of Evidence Ecosystem Series: Evidence ecosystems and learning health systems: why bother?". Journal of Clinical Epidemiology. 123. July 2020: 166–170. doi:10.1016/j.jclinepi.2020.02.008. PMID 32145365 (#bad_pmid).
17. Cartabellotta A, Tilson JK. "The ecosystem of evidence cannot thrive without efficiency of knowledge generation, synthesis, and translation". Journal of Clinical Epidemiology. 110. June 2019: 90–95. doi:10.1016/j.jclinepi.2019.01.008. PMID 30708174.
18. Haddaway NR, Bannach-Brown A, Grainger MJ, Hamilton WK, Hennessy EA, Keenan C, və b. "The evidence synthesis and meta-analysis in R conference (ESMARConf): levelling the playing field of conference accessibility and equitability". Systematic Reviews. 11 (1). June 2022: 113. doi:10.1186/s13643-022-01985-6. PMC 9164457 (#bad_pmc). PMID 35659294 (#bad_pmid).
19. Horsley, Tanya; Dingwall, Orvie; Sampson, Margaret. Cochrane Methodology Review Group (redaktor). "Checking reference lists to find additional studies for systematic reviews". Cochrane Database of Systematic Reviews (ingilis). 2011 (8). 2011-08-10: MR000026. doi:10.1002/14651858.MR000026.pub2. PMC 7388740 (#bad_pmc). PMID 21833989.
20. Grames, Eliza M.; Stillman, Andrew N.; Tingley, Morgan W.; Elphick, Chris S. Freckleton, Robert (redaktor). "An automated approach to identifying search terms for systematic reviews using keyword co-occurrence networks". Methods in Ecology and Evolution (ingilis). 10 (10). 2019: 1645–1654. Bibcode:2019MEcEv..10.1645G. doi:10.1111/2041-210X.13268. ISSN 2041-210X.
21. Sood, Amit; Erwin, Patricia J.; Ebbert, Jon O. "Using Advanced Search Tools on PubMed for Citation Retrieval". Mayo Clinic Proceedings (ingilis). 79 (10). 2004: 1295–1300. doi:10.4065/79.10.1295. PMID 15473412.
22. Vincent, Beatriz; Vincent, Maurice; Ferreira, Carlos Gil. "Making PubMed Searching Simple: Learning to Retrieve Medical Literature Through Interactive Problem Solving". The Oncologist (ingilis). 11 (3). 2006-03-01: 243–251. doi:10.1634/theoncologist.11-3-243. ISSN 1083-7159. PMID 16549808.
23. Quintana, Daniel S. "From pre-registration to publication: a non-technical primer for conducting a meta-analysis to synthesize correlational data". Frontiers in Psychology. 6. 2015-10-08: 1549. doi:10.3389/fpsyg.2015.01549. ISSN 1664-1078. PMC 4597034. PMID 26500598.
24. Bramer, Wichor M.; Giustini, Dean; de Jonge, Gerdien B.; Holland, Leslie; Bekhuis, Tanja. "De-duplication of database search results for systematic reviews in EndNote". Journal of the Medical Library Association. 104 (3). 2016: 240–243. doi:10.3163/1536-5050.104.3.014. ISSN 1536-5050. PMC 4915647. PMID 27366130.
25. Bramer, Wichor M.; De Jonge, Gerdien B.; Rethlefsen, Melissa L.; Mast, Frans; Kleijnen, Jos. "A systematic approach to searching: an efficient and complete method to develop literature searches". Journal of the Medical Library Association. 106 (4). 2018-10-04: 531–541. doi:10.5195/jmla.2018.283. ISSN 1558-9439. PMC 6148622. PMID 30271302.
26. Moher, David; Tetzlaff, Jennifer; Tricco, Andrea C; Sampson, Margaret; Altman, Douglas G. Clarke, Mike (redaktor). "Epidemiology and Reporting Characteristics of Systematic Reviews". PLOS Medicine (ingilis). 4 (3). 2007-03-27: e78. doi:10.1371/journal.pmed.0040078. ISSN 1549-1676. PMC 1831728. PMID 17388659.
27. Lakens, Daniël; Hilgard, Joe; Staaks, Janneke. "On the reproducibility of meta-analyses: six practical recommendations". BMC Psychology (ingilis). 4 (1). 2016: 24. doi:10.1186/s40359-016-0126-3. ISSN 2050-7283. PMC 4886411. PMID 27241618.
28. Nguyen, Phi-Yen; McKenzie, Joanne E.; Hamilton, Daniel G.; Moher, David; Tugwell, Peter; Fidler, Fiona M.; Haddaway, Neal R.; Higgins, Julian P. T.; Kanukula, Raju; Karunananthan, Sathya; Maxwell, Lara J.; McDonald, Steve; Nakagawa, Shinichi; Nunan, David; Welch, Vivian A. "Systematic reviewers' perspectives on sharing review data, analytic code, and other materials: A survey". Cochrane Evidence Synthesis and Methods (ingilis). 1 (2). 2023. doi:10.1002/cesm.12008. ISSN 2832-9023. PMC 11795976 (#bad_pmc).
29. Page, Matthew J.; Altman, Douglas G.; Shamseer, Larissa; McKenzie, Joanne E.; Ahmadzai, Nadera; Wolfe, Dianna; Yazdi, Fatemeh; Catalá-López, Ferrán; Tricco, Andrea C.; Moher, David. "Reproducible research practices are underused in systematic reviews of biomedical interventions". Journal of Clinical Epidemiology (ingilis). 94. 2018: 8–18. doi:10.1016/j.jclinepi.2017.10.017. PMID 29113936.
30. Aloe, Ariel M. "An Empirical Investigation of Partial Effect Sizes in Meta-Analysis of Correlational Data". The Journal of General Psychology (ingilis). 141 (1). 2014: 47–64. doi:10.1080/00221309.2013.853021. ISSN 0022-1309. PMID 24838020.
31. Tracz, Susan M.; Elmore, Patricia B.; Pohlmann, John T. "Correlational Meta-Analysis: Independent and Nonindependent Cases". Educational and Psychological Measurement (ingilis). 52 (4). 1992: 879–888. doi:10.1177/0013164492052004007. ISSN 0013-1644.
32. Gross, Arnd; Schirm, Sibylle; Scholz, Markus. "Ycasd– a tool for capturing and scaling data from graphical representations". BMC Bioinformatics (ingilis). 15 (1). 2014: 219. doi:10.1186/1471-2105-15-219. ISSN 1471-2105. PMC 4085079. PMID 24965054.
33. Cliche, Mathieu; Rosenberg, David; Madeka, Dhruv; Yee, Connie, Ceci, Michelangelo; Hollmén, Jaakko; Todorovski, Ljupčo; Vens, Celine (redaktorlar ), "Scatteract: Automated Extraction of Data from Scatter Plots", Machine Learning and Knowledge Discovery in Databases (ingilis), Cham: Springer International Publishing, 10534, 2017, 135–150, arXiv:1704.06687, doi:10.1007/978-3-319-71249-9_9, ISBN , İstifadə tarixi: 2023-12-26
34. Cramer, Duncan. "A Cautionary Tale of Two Statistics: Partial Correlation and Standardized Partial Regression". The Journal of Psychology (ingilis). 137 (5). 2003: 507–511. doi:10.1080/00223980309600632. ISSN 0022-3980. PMID 14629080.
35. Moreau, David; Gamble, Beau. "Conducting a meta-analysis in the age of open science: Tools, tips, and practical recommendations". Psychological Methods (ingilis). 27 (3). 2022: 426–432. doi:10.1037/met0000351. ISSN 1939-1463. PMID 32914999 (#bad_pmid).
36. McGuinness, Luke A.; Higgins, Julian P. T. "Risk-of-bias VISualization (robvis): An R package and Shiny web app for visualizing risk-of-bias assessments". Research Synthesis Methods (ingilis). 12 (1). 2021: 55–61. doi:10.1002/jrsm.1411. hdl:1983/e59b578e-1534-43d9-a438-8bc27b363a9a. ISSN 1759-2879. PMID 32336025 (#bad_pmid).
37. Sanderson, S.; Tatt, I. D; Higgins, J. P. "Tools for assessing quality and susceptibility to bias in observational studies in epidemiology: a systematic review and annotated bibliography". International Journal of Epidemiology (ingilis). 36 (3). 2007-06-01: 666–676. doi:10.1093/ije/dym018. ISSN 0300-5771. PMID 17470488.
38. Haddaway, Neal R.; Macura, Biljana; Whaley, Paul; Pullin, Andrew S. "ROSES RepOrting standards for Systematic Evidence Syntheses: pro forma, flow-diagram and descriptive summary of the plan and conduct of environmental systematic reviews and systematic maps". Environmental Evidence (ingilis). 7 (1). 2018. Bibcode:2018EnvEv...7....7H. doi:10.1186/s13750-018-0121-7. ISSN 2047-2382.
39. Paez, Arsenio. "Gray literature: An important resource in systematic reviews". Journal of Evidence-Based Medicine (ingilis). 10 (3). 2017: 233–240. doi:10.1111/jebm.12266. ISSN 1756-5383. PMID 28857505.
40. Conn, Vicki S.; Valentine, Jeffrey C.; Cooper, Harris M.; Rantz, Marilyn J. "Grey Literature in Meta-Analyses". Nursing Research (ingilis). 52 (4). 2003: 256–261. doi:10.1097/00006199-200307000-00008. ISSN 0029-6562. PMID 12867783.
41. Hartling, Lisa; Featherstone, Robin; Nuspl, Megan; Shave, Kassi; Dryden, Donna M.; Vandermeer, Ben. "Grey literature in systematic reviews: a cross-sectional study of the contribution of non-English reports, unpublished studies and dissertations to the results of meta-analyses in child-relevant reviews". BMC Medical Research Methodology (ingilis). 17 (1). 2017: 64. doi:10.1186/s12874-017-0347-z. ISSN 1471-2288. PMC 5395863. PMID 28420349.
42. Haddaway, N.R.; Woodcock, P.; Macura, B.; Collins, A. "Making literature reviews more reliable through application of lessons from systematic reviews". Conservation Biology. 29 (6). 2015: 1596–1605. Bibcode:2015ConBi..29.1596H. doi:10.1111/cobi.12541. ISSN 0888-8892. JSTOR 24761072. PMID 26032263.
43. Egger, M; Jüni, P; Bartlett, C; Holenstein, F; Sterne, J. "How important are comprehensive literature searches and the assessment of trial quality in systematic reviews? Empirical study". Health Technology Assessment. 7 (1). 2003: 1–82. doi:10.3310/hta7010. ISSN 1366-5278. PMID 12583822.
44. Lefebvre, Carol; Glanville, Julie; Briscoe, Simon; Littlewood, Anne; Marshall, Chris; Metzendorf, Maria-Inti; Noel-Storr, Anna; Rader, Tamara; Shokraneh, Farhad, Higgins, Julian P.T.; Thomas, James; Chandler, Jacqueline; Cumpston, Miranda (redaktorlar ), "Searching for and selecting studies", Cochrane Handbook for Systematic Reviews of Interventions (ingilis) (1), Wiley, 2019-09-23, 67–107, doi:10.1002/9781119536604.ch4, ISBN , İstifadə tarixi: 2023-12-26