fbpx
Wikipedia

Naxçıvantəpə

Aprel 26, 2022

Naxçıvantəpə — Naxçıvan Muxtar Respublikasında e.ə. 5-ci minilliyin birinci yarısına aid Eneolit dövrü abidəsidir.

Naxçıvantəpə
Naxçıvantəpə yaşayış yerində birinci mövsüm qazıntıları
Ölkə  Azərbaycan
Yerləşir Naxçıvan
Aidiyyatı Naxçıvan şəhəri
Üslubu Arxeoloji abidələr
KateqoriyaQədim yaşayış məskəni
ƏhəmiyyətiDünya əhəmiyyətli
Naxçıvantəpə

Coğrafi mövqeyi

Naxçıvan təpə yaşayış yeri Naxçıvançayın sağ sahilində, dəniz səviyyəsindən 853 m yüksəklikdə yerləşir. Yaşayış yeri Naxçıvançay sularının açdığı yarğanın üzərində salınıb. Ehtimal ki, çay vaxtilə yaşayış yerinin yaxınlığından keçirmiş, hazırda isə ondan 200 m aralıdadır.

Naxçıvanda Neolit və Eneolit ​​dövrü ilə bağlı tədqiqatlar

Naxçıvanda 2000-2019-cu illərdə aparılan araşdırmalar zamanı Neolit və Eneolit dövrünə aid xeyli arxeoloji abidə aşkar olunmuşdur. Bu abidələr Neolit və Eneolit dövrünün müxtəlif mərhələlərini, həmçinin Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələri öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir. Araşdırmalar göstərir ki, Yaxın Şərqlə Cənubi Qafqaz arasındakı iqtisadi-mədəni əlaqələr qarşılıqlı olmuşdur. Lakin bəzən arxeoloji ədəbiyyatda birtətəfli şəkildə Yaxın Şərq mədəniyyətlərinin Cənubi Qafqaza təsirindən bəhs edilmişdir. Lakin araşdırmalar göstərir ki, qədim dünyanın mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Cənubi Qafqaz da öz növbəsində Yaxın Şərq ölkələrinə təsir etmişdir. Bu baxımdan e.ə. 6 minilliyin ikinci yarısında Mil düzü və Qarabağın Neolit mədəniyyətləri bənzər xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, bu dövrdə Mil düzü və Qarabağın mədəniyyətinə aid keramika məmulatının bir qismi basmanaxışlı ornamentlə xarakterizə edilir. Bu tip keramika həmçinin Naxçıvantəpənin Neolit təbəqəsi üçün də xarakterikdir. Məlum olduğu kimi, basmanaxışlı keramika Şimal-Qərbi İranda yayılan Dalma Təpə mədəniyyəti üçün də xarakterikdir. Şübhəsiz ki, Şimal-Qərbi İranın boyalı keramikasının inkişafına Zaqros və Mesopotamiyanın mədəni mərkəzlərinin müəyyən təsiri olmuşdur . Lakin tədqiqatçıların fikrinə görə Mesopotamiya mədəniyyətlərinin təsirini əks etdirən Dalma Təpə mədəniyyətinin boyalı keramikası özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə Şimali Mesopotamiya və Mərkəzi İranın boyalı keramikasından fərqlənir . Ehtimal ki, bu Dalma Təpə mədəniyyətinin yerli inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Tədqiqatçıların yekdil fikrinə görə Dalma Təpənin basmanaxışlı keramikasının mənşəyi Şimali Mesopotamiya və Mərkəzi İranla bağlı deyil . Bu baxımdan basmanaxışlı keramika ilə xarakterizə edilən Naxçıvantəpənin Neolit təbəqəsi, Mil düzü və Qarabağ abidələri diqqəti cəlb edir. Fikrimizə görə Dalma Təpənin basmanaxışlı keramikasının mənşəyi Mil düzü, Qarabağ və Naxçıvantəpə abidəsi ilə bağlıdır.

Naxçıvantəpənin Eneolit dövrü təbəqəsi

Naxçıvantəpə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar 2017-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsi komandası tərəfindən Vəli Baxşəliyevin rəhbərliyi altında başlamışdır. Tədqiqatlar zamanı Cənubi Qafqazda indiyədək məlum olmayan yeni bir arxeoloji mədəniyyət aşkar olunmuşdur. Bu mədəniyyət Azərbaycanın cənub bölgələrini də əhatə edən "Dalmatəpə mədəniyyəti"dir. R.M. Munçayev,O. H. Həbibullayev (rus.)az.,İ.H.Nərimanov,T.D.Axundov kimi tədqiqatçılar uzun illər tək-tək tapıntılara əsaslanaraq Yaxın Şərqlə Cənubi Qafqaz mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqələrindən bəhs etmişlər. Lakin Naxçıvantəpə yaşayış yerindən arxeoloji materialların bütöv kompleksi aşkar olunmuşdur. Araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, yaşayış yerinin salamat qalan hissəsinin sahəsi 2 hektara yaxındır. Yaşayış yerinin bir hissəsi əkin sahələrinin altında qalmış, bir hissəsi isə Naxçıvançay üzərindən körpü çəkilərkən dağıdılmışdır. 2017-ci ildə yaşayış yerində ölçüsü 3x1,5 m olan üç şurf qoyulmuşdur. Şurfların qazıntıları zamanı alınan nəticələr qənaətbəxş olmadığından, həmin ildə ölçüsü 10x10 m olan iki sahədə (A, B) qazıntı aparılmışdır. 2018-ci ildə həmin sahələrdə qazıntılar davam etdirilmişdir. 2019-cu ildə həmin sahələrin tədqiqi davam etdirilmiş və yeni ölçüsü 10x10 m olan yeni sahədə (E) qazıntılar başlanmışdır. Beləliklə, 2017-2019-cu illərdə Naxçıvantəpədə təqribən 300 kv.m sahədə arxeoloji qazıntı aparılmışdır. Tədqiqat zamanı dörd tikinti qatı aşkar olunmuşdur. Tikinti qatlarının üçü Dalma Təpə mədəniyyətinə , dördüncü isə Neolit dövrünə aiddir. Birinci tikinti qatı abidənin üzərindən 0,8 m dərinlikdə aşkar olunmuşdur. Bu tikinti qatı üçün dördkünc formalı arxitektura xarakterikdir. Kömür analizi olmadığından bu tikinti qatının tarxi arxeoloji materialların müqayisəli araşdırılması ilə müəyyənləşdirilmiş və e.ə. 4600-4400-cü illərə aid edilmişdir. İkinci nikinti qatı, 0,78-2,10 m dərinlikdə aşkar edilmişdir. Bu tikinti qatı dördkünc formalı arxitektura ilə xarakterizə olunur. Bu tikintilər başlıca olaraq A sahəsində aşkar olunmuşdur. Karbon analizlər əsasında bu tikinti qatı e.ə. 4720-4529-cu illər ilə tarixləndirilmişdir. Üçüncü tikinti qatı 2,10-2,50 m dərinlikdə aşkar edilmişdir. Bu tikinti qatı üçün yarımqazma tipli dördkünc və dairəvi evlər xarakterik olmuşdur. Bu tikintilər əsasən B sahəsində tədqiq edilmişdir. Bu tikinti qatından götürülən karbon nümunələrin analizi e.ə. 4945-4722 – ci illəri göstərmişdir .

Naxçıvantəpənin Neolit dövrü təbəqəsi

2019-cu ilin qazıntıları zamanı aşkar olunan dördüncü tikinti qatı Neolit dövrünə aiddir. Neolit dövrünə aid təbəqə A və B sahələrində aşkar olunmuşdur. A sahəsində yarımqazma tipli iki yaşayış otağın qalığı aşkar olunmuşdur. Dördkünc formalı otaqların divarları xam torpaqda qazılmışdır. Yarımqazmaların dərinliyi q m-dir. Otaqlardan birinin uzunluğu 3,9 m, salamat qalan hissəsinin eni 2,3 m-dir. İkinci otağın uzunluğu 3,3 m, salamat qalan hissəsinin eni 1,3 m-dir. Otaqların içərisində diametri 0,6 m olan ocaq yeri aşkar olunmuşdur. Ocaqlardan obsidian parçaları, keramika və heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. . Birinci otağın içərisindəki ocağın içərisindən götürülən kömürün analizi e.ə. 5209-4930-cu illəri göstərmişdir. Ehtimal ki, bu otaqlar kiçik ailələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Tədqiqat zamanı B sahəsində böyük yarımqazmanın qalığı aşkar olunmuşdur. Araşdırma zamanı müəyyən edilmişdir ki, bu yarımqazma həm Neolit, həm də Erkən Eneolit dövründə istifadə olunmuşdur. Bu yarımqazmanın uzunluğu 4,6 m, eni 3,5-3,7 m arasındadır. Otağın içərisində dörd ocağın qalığı, obsidian parçaları, keramika və heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. Ocaqlardan birindən götürülən kömürün analizi e.ə. 5038-4799-cu illəri, digərindən götürülən kömürün analizi isə e.ə. 4941-4722-ci illəri göstərmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu otaq müxtəlif dövrlərdə məskunlaşdırılmışdır. Ehtimal ki, aşağı hissəsi torpaqda qazılan evlərin yuxarı hissəsi ağac, qamış və digər materiallarla tamlananmış və gillə suvanmışdır. Arxeoloji araşdırmalara əsasən demək olar ki, əvvəlcə Naxçıvantəpə yaşayış yerinin cənub hissəsi məskunlaşdırılmış, e.ə. 5 minilliyin əvvəlində isə yaşayış yeri daha da genişlənmişdir.

Tədqiqi

Araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, yaşayış yerinin salamat qalan hissəsinin sahəsi 2 hektara yaxındır. Yaşayış yerinin bir hissəsi əkin sahələrinin altında qalmış, bir hissəsi isə Naxçıvançay üzərindən körpü çəkilərkən dağıdılmışdır. 2017-ci ildə yaşayış yerində ölçüsü 3x1,5 m olan üç şurf qoyulmuşdur. Şurfların qazıntıları zamanı alınan nəticələr qənaətbəxş olmadığından, həmin ildə ölçüsü 10x10 m olan iki sahədə (A, B) qazıntı aparılmışdır. 2018-ci ildə həmin sahələrdə qazıntılar davam etdirilmişdir. 2019-cu ildə həmin sahələrin tədqiqi davam etdirilmiş və yeni ölçüsü 10x10 m olan yeni sahədə (E) qazıntılar başlanmışdır. Beləliklə, 2017-2019-cu illərdə Naxçıvantəpədə təqribən 300 kv.m sahədə arxeoloji qazıntı aparılmışdır. Tədqiqat zamanı dörd tikinti qatı aşkar olunmuşdur. Tikinti qatlarının üçü Dalma Təpə mədəniyyətinə , dördüncü isə Neolit dövrünə aiddir. Birinci tikinti qatı abidənin üzərindən 0,8m dərinlikdə aşkar olunmuşdur. Bu tikinti qatı üçün dördkünc formalı arxitektura xarakterikdir. Kömür analizi olmadığından bu tikinti qatının tarxi arxeoloji materialların müqayisəli araşdırılması ilə müəyyənləşdirilmiş və e.ə. 4600-4400-cü illərə aid edilmişdir. İkinci nikinti qatı, 0,78-2,10 m dərinlikdə aşkar edilmişdir. Bu tikinti qatı dördkünc formalı arxitektura ilə xarakterizə olunur. Bu tikintilər başlıca olaraq A sahəsində aşkar olunmuşdur. Karbon analizlər əsasında bu tikinti qatı e.ə. 4720-4529-cu illər ilə tarixləndirilmişdir. Üçüncü tikinti qatı 2,10-2,50 m dərinlikdə aşkar edilmişdir. Bu tikinti qatı üçün yarımqazma tipli dördkünc və dairəvi evlər xarakterik olmuşdur. Bu tikintilər əsasən B sahəsində tədqiq edilmişdir. Bu tikinti qatından götürülən karbon nümunələrin analizi e.ə. 4945-4722 – ci illəri göstərmişdir . Bu yaşayış yerinin, həmçinin Sirabçay hövzəsində yerləşən digər abidələrin tədqiqi Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın eneolit mədəniyyətini dövrləşdirməyə imkan verir. Naxçıvantəpə yaşayış yerindən Dalmatəpə keramika məmulatının aşkar olunması olduqca diqqətəlayiqdir. Dalmatəpə tipli boyalı keramika məmulatı Naxçıvanda hələlik Uzun oba və Uçan ağıl yaşayış yerindən tək-tək nümunələrlə məlumdur. Barmaq basqılı keramika isə hələlik Uçan ağılda bir nümunə ilə təmsil olunur. Digər yaşayış yerlərində bu tip keramika hələlik yoxdur. Bu tip keramika tək-tək nümunələrlə Qarabağ abidələrindən məlumdur. Araşdırmalar Urmiya hövzəsinin yaşayış yerlərində başlıca olaraq Sünik obsidianından istifadə olunduğunu göstərir. Naxçıvan abidələrində isə əsasən Göyçə obsidianından istifadə olunmuşdur. Sünik obsidianı faiz etibarı ilə azdır və ikinci yerdədir. Ehtimal ki, Urmiya hövzəsində yaşayan insanlar Zəngəzur dağlarındakı xammal mənbələri ilə Naxçıvançay vadisində yaşayan insanlar vasitəsi ilə əlaqə saxlamışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yaxınlarda Naxçıvançay vadisindən üzərində mis filizinin izləri olan mədən alətinin tapılması bu əlaqələrin yalnız obsidianla deyil, həm də mis yataqları ilə bağlı olduğunu göstərir.

Dalma tipli keramika

Dalmatəpə tipli keramika 1959-cu ildə Çarlz Barni və 1961-ci ildə Kaylr Yanq tərəfindən tədqiq edilən Dalmatəpə yaşayış yerindən aşkar olunmuşdur. Bu tip keramikanın həmçinin Həsənlitəpə, Hacı Firuztəpə, Sevantəpə yaşayış yerlərində mövcudluğu araşdırmalarla müəyyən olunmuşdur. Dalmatəpə keramikasına İran və İraqın yaşayış yerlərində tipik Xalaf və Ubeyd keramikası ilə birlikdə rast gəlinmişdir. Bu tip keramika Zaqros dağlarında kəşfiyyat xarakterli araşdırmalarla da aşkar olunmuşdur. Kəngavər vadisində Seh-Qabi və Qodintəpə yaşayış yerlərində Dalma təpə təbəqəsi qazılmış, Mahidaştda isə 16 yaşayış yerinin səthində zəngin Dalmatəpə tipli keramika aşkar olunmuşdur. Bu yaşayış yerlərindən Siahbidtəpə və Çoqa Maran şurf qazıntısı ilə öyrənilmiş, Kuhtəpədə isə yerüstü materiallar arasında Dalmatəpə keramikası üstünlük təşkil etmişdir. Bu tip keramika İraqda Cəbəl yaşayış yerində, Kərkükdə Tell Abad, Keit Qasım və Yorqantəpədə rastlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Kəngavər vadisində bu tip keramika 68 %, Mahidaştda isə 24 % olmuşdur. Araşdırmalar bu tip keramikanın cənuba doğru irəlilədikcə azaldığını göstərir. Öncə Urmiya gölünün cənubunda və qərbində yayıldığı güman edilən bu keramika Urmiyanın şimalında, hazırda isə Naxçıvanda aşkar olunmuşdur. İran Azərbaycanında bu mədəniyyət Culfa kültəpəsi, Ahranjantəpə, Lavintəpə, Qoşatəpə, İdirtəpə və Barujtəpə (fars.)az. yaşayış yerlərinin qazıntısı zamanı aşkar edilmişdir. Hazırda bu tip keramika Cənubi Azərbaycanda 100-dən artıq yaşayış yerindən məlumdur. Yaşayış yerlərinin bir qismi oturaq əhaliyə, bir qismi isə köçmə maldarlıqla məşğul olan insanlara məxsusdur. Tədqiqatçıların fikrinə görə, bu mədəniyyət şimal-qərbi İranda çiçəklənmiş və Urmiya gölünün cənubuna yayılmışdır. Dalmatəpə keramikasının kimyəvi analizi onun yerli istehsalın məhsulu olduğunu göstərmişdir. Belə hesab edilir ki, Dalmatəpə mədəniyyətinin yayılma arealı Naxçıvanı da əhatə etmişdir. Daha doğrusu Naxçıvan bu mədəniyyətin formalaşdığı areala daxil olmuşdur. Qeyd etdiyimiz kimi, basmanaxışlı keramika Dalma Təpə mədəniyyəti üçün xarakterikdir. Bu tip keramika Şimal-Qərbi İran və İraqın bir sıra abidələrindən məlumdur. Arxeoloji ədəbiyyatda Dalma Təpə mədəniyyətinin tarixləndirilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər söylənmişdir. Hacı Firuz yaşayış yerində Dalma Təpə tipli keramika Hacı Firuztəpə və Pisdəli təbəqələrinin arasında , Həsənli yaşayış yerində isə Dalma mədəniyyətinə aid Həsənli 9 təbəqəsində aşkar olunmuşdur. Buna əsasən Hamlin Dalma Təpə mədəniyyətini e.ə. 5000-4000-ci illər arasında tarixləmişdir. Lakin Dalma Təpə yaşayış yerindən götürülən kömür analizi e.ə. 4215-84-cü ili göstərdiyindən tədqiqatçıların böyük bir qrupu bu mədəniyyəti e.ə. 5 minilliyin ikinci yarısına aid etmişlər . A.Abedi Dəvə Göz və Culfa kültəpəsində apardığı araşdırmalara əsasən Dalma Təpə mədəniyyətini e.ə. 5 minilliyin birinci yarısına aid etmişdir . Lakin belə tarixləmə üçün kifayət qədər əsas yoxdur. Belə ki, Dəvə Göz yaşayış yerində Dalma Təpə mədəniyyətinə aid təbəqə aşkar olunmamış, Culfa Kültəpəsindən götürülən kömür analizləri isə e.ə. 460-4350-ci illəri göstərmişdir. Digər tərəfdən Culfa Kültəpəsində yalnız Dalma Təpə tipli boyalı keramika aşkar olunmuşdur. Bu yaşayış yerində basmanaxışlı keramika nümunələri tapılmamışdır . Tədqiqatçılar Dalma Təpənin boyalı keramikasının Mesopotamiya və İranın boyalı keramikasından fərqləndiyini qeyd etmişlər. Lakin Dalma Təpənin boyalı keramikasına Xalaf və Ubeyd keramikasının təsir etdiyi də qeyd edilmişdir . C.Mellart (ing.)az. və R.Munçayev Dalma Təpə mədəniyyətinin basmanaxışlı keramikasını Mil düzünün İlanlıtəpə, Şahtəpə və Kamiltəpə abidələri ilə müqayisə etmişlər . R.Munçayev belə nəticəyə gəlmişdir ki, Mil düzü abidələrinin və Dalma Təpənin basmanaxışlı keramikası arasındakı bənzərlik təsadüfi ola bilməz . Basmanaxışlı keramika Şimali Mesopotamiya və Mərkəzi İranın Neolit abidələrində aşkar olunmadığından bu tip keramikanın mənşəyi ilə bağlı müəyyən bir fikir formalaşmamışdır. Araşdırmalar göstərir ki, Cənubi Qafqazın zəngin xammal mənbələri Cənubi Qafqazla Şimal-Qərbi İran arasında iqtisadi mədəni əlaqələrin inkişafını stimullaşdırmışdır. Bu zaman Şimal-Qərbi İranın Mədəniyyətləri Cənubi Qafqaza Cənubi Qafqaz mədəniyyətləri isə Şimal-Qərbi İrana təsir etmişdir. Tədqiqatlara əsasən demək olar ki, Mil düzü və Qarabağın basmanaxışlı keramika ilə xarakterizə olunan mədəniyyəti Dalma Təpə mədəniyyətinin formalaşmasına təsir etmişdir. Deyə bilərik ki, Dalma Təpə mədəniyyətinin yayılma arealı Naxçıvanı və Urmiya hövzəsini əhatə etmişdir. Beləliklə deyə bilərik ki, Yaxın Şərq və Cənubi Qafqazın qovşağında yaranan Dalma Təpə mədəniyyəti bu iki regionun mədəni ənənələrini özündə əks etdirmişdir. Bu mədəniyyət əsas mərkəzdən Urmiya gölünün cənubuna, İran, İraq və Şərqi Anadoluya yayılmışdır.

İstinadlar

  1. ↑ Baxşəliyev V, Quliyeva Z, Həşimova T, Mehbalıyev K, Baxşəliyev E. Naxçıvantəpə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar (az.). Naxçıvan: "Əcəmi". 2018. 266s.
  2. ↑ Мунчаев Р.М. Кавказ на заре бронзового века, Москва: Наука, 1975. 416 с.
  3. ↑ Mellart J. The Neolithic of the Near East. London: Thames and Hudson Limited, 1975. 300 p.
  4. ↑ Voigt M.M. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. Philadelphia: University of Pennsylvania, 1983. 396 p.
  5. ↑ Henrickson. E. F. and Vitali. V. The Dalma Tradition: Prehistoric Inter-Regional Cultural Integration Highland Western Iran // Paleorient. Vol. 13. № 2. 1987. P. 37-45.
  6. Mellart, J. Earliest Civilizations of the Near East. London: Thames and Hudson Limited, 1965. 144 р.
  7. Мунчаев Р.М., Амиров Ш.Н. Взаимосвязи Кавказа и Месопотамии в VI-IV тыс. до н.э. Международная научная конференция, 11-12 сентября 2008, Баку: Чашыоглы, 2009, с.41-52.
  8. Абибуллаев О.А. (rus.)az. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку: Элм, 1982, c. 72.
  9. Нариманов И.Г.Обеидские племена Месопотамии в Азербайджане. Тезисы Всесоюзной археологической конференции. Баку, 1985, c. 271-277.
  10. Achundov T. Sites des migrants venus du Proche-Orient en Transcaucasie, in Les cultures du Caucase (VIe - IIIe millénaires avant notre ère). Leurs relations avec le Proche Orient, B. Lyonnet ed., Éditions Re-cherche sur les Civilisations, CNRS Éditions: Paris, 2007, p. 95-122.
  11. ↑ 10. Бахшалиев В.Б. Археологические исследования поселения Нахчыван Тепе // РА. №2. 2019. С.114-128.
  12. This work was supported by the Science Development Foundation under the President of the Republic of Azerbaijan - Grant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/47/5.
  13. Alməmmədov X. 2018. Cənubi Qafqaz Neolitində yeni social-mədəni məkanın-Qarabağın erkən oturaq əkinçi mədəniyyətinin təşəkkülü // AA. 2018. № 21/1. S. 152-176
  14. Baxşəliyev V., Quliyeva Z., Baxşəliyev E., Həşimova T., Mehbalıyev K. Naxçıvantəpədə 2018-ci ilin arxeoloji araşdırmaları. Naxçıvan: Əcəmi. 2019. 136 s.
  15. Alməmmədov X. 2018. Cənubi Qafqaz Neolitində yeni social-mədəni məkanın-Qarabağın erkən oturaq əkinçi mədəniyyətinin təşəkkülü // AA. 2018. № 21/1. S. 152-176.
  16. Бахшалиев В.Б новые энеолитические памятники на территории нахчывана// Российская археология, 2014, № 2, c. 88-95; Бахшалиев В.Б. Новые материалы эпохи неолита и энеолита на территории Нахчывана // Российская археология, 2015, № 2, с. 136-145
  17. Khademi N., F., Abedi A., Glascock M. D., Eskandari N. and Khazaee M. Provenance of prehistoric obsidian artifacts from Kul Tepe, Northwestern Iran using X-ray fluorescence (XRF) analysis // Journal of Archaeological Science, 2013, 40. p. 1956-1965.
  18. Hamlin C. Dalma Tepe, Iran, 13, 1975, pp. 111–127.
  19. Voigt M.M. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. Philadelphia: University of Pennsylvania, 1983, p. 20.
  20. Solecki R. L. and Solecki R. S. Tepe Sevan: A Dalma period site in the Margavar valley, Azerbaijan, Iran, Bulletin of the Asia Institute of Pahlavi University, 3, 1973, pp. 98–117.
  21. Henrickson. E. F. and Vitali. V. The Dalma Tradition: Prehistoric Inter-Regional Cultural Integration Highland Western Iran, Paleorient, Vol. 13, № 2, 1987, pp. 37-45.
  22. Abedi A. Iranian Azerbaijan Pathway From The Zagros To The Caucasus, Anatolia And Northern Mesopotamia: Dava Göz, A New Neolithic And Chalcolithic Site In NW Iran. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 17, № 1 (2017) pp. 69-87.
  23. Hamlin C. Dalma Tepe // Iran. № 13. 1975. P. 111–127.
  24. Zeynivand, M., Hariryan, H., Heydarian M. The Dalma Settlements of Songhor and Koliyaei Plains, Central Zagros // IJAS. № 3. 2013. Р. 39-4
  25. Abedi A., Omrani, B., Karimifar A. Fifth and fourth millennium BC in north-western Iran:Dalma and Pisdeli revisited // DP. XLII. 2015. Р. 321-338.
  26. ↑ Abedi, Khatib, Shahidi H., Chataigner , Ch., Niknami, K., Eskandari, N., Kazempour, M., Pirmohammadi, A., Hoseinzadeh, J. And Ebrahimi Gh. Excavation at Kul Tepe of (Jolfa), North-Western Iran, 2010: First Preliminary Report // ANES. 2014. № 51. P. 33-167.

Həmçinin bax

Aprel 26, 2022
naxçıvantəpə, naxçıvan, muxtar, respublikasında, minilliyin, birinci, yarısına, eneolit, dövrü, abidəsidir, yaşayış, yerində, birinci, mövsüm, qazıntılarıölkə, azərbaycanyerləşir, naxçıvanaidiyyatı, naxçıvan, şəhəriüslubu, arxeoloji, abidələrkateqoriyaqədim, y. Naxcivantepe Naxcivan Muxtar Respublikasinda e e 5 ci minilliyin birinci yarisina aid Eneolit dovru abidesidir 1 NaxcivantepeNaxcivantepe yasayis yerinde birinci movsum qazintilariOlke AzerbaycanYerlesir NaxcivanAidiyyati Naxcivan seheriUslubu Arxeoloji abidelerKateqoriyaQedim yasayis meskeniAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiEhemiyyetiDunya ehemiyyetliNaxcivantepe Mundericat 1 Cografi movqeyi 2 Naxcivanda Neolit ve Eneolit dovru ile bagli tedqiqatlar 3 Naxcivantepenin Eneolit dovru tebeqesi 4 Naxcivantepenin Neolit dovru tebeqesi 5 Tedqiqi 6 Dalma tipli keramika 7 Istinadlar 8 Hemcinin baxCografi movqeyi RedakteNaxcivan tepe yasayis yeri Naxcivancayin sag sahilinde deniz seviyyesinden 853 m yukseklikde yerlesir Yasayis yeri Naxcivancay sularinin acdigi yarganin uzerinde salinib Ehtimal ki cay vaxtile yasayis yerinin yaxinligindan kecirmis hazirda ise ondan 200 m aralidadir 1 Naxcivanda Neolit ve Eneolit dovru ile bagli tedqiqatlar RedakteNaxcivanda 2000 2019 cu illerde aparilan arasdirmalar zamani Neolit ve Eneolit dovrune aid xeyli arxeoloji abide askar olunmusdur Bu abideler Neolit ve Eneolit dovrunun muxtelif merhelelerini hemcinin Yaxin Serq olkeleri ile iqtisadi medeni elaqeleri oyrenmek baximindan ehemiyyetlidir Arasdirmalar gosterir ki Yaxin Serqle Cenubi Qafqaz arasindaki iqtisadi medeni elaqeler qarsiliqli olmusdur Lakin bezen arxeoloji edebiyyatda birtetefli sekilde Yaxin Serq medeniyyetlerinin Cenubi Qafqaza tesirinden behs edilmisdir Lakin arasdirmalar gosterir ki qedim dunyanin muhum medeniyyet merkezlerinden biri olan Cenubi Qafqaz da oz novbesinde Yaxin Serq olkelerine tesir etmisdir Bu baximdan e e 6 minilliyin ikinci yarisinda Mil duzu ve Qarabagin Neolit medeniyyetleri benzer xususiyyetleri ile diqqeti celb edir Bele ki bu dovrde Mil duzu ve Qarabagin medeniyyetine aid keramika memulatinin bir qismi basmanaxisli ornamentle xarakterize edilir Bu tip keramika hemcinin Naxcivantepenin Neolit tebeqesi ucun de xarakterikdir Melum oldugu kimi basmanaxisli keramika Simal Qerbi Iranda yayilan Dalma Tepe medeniyyeti ucun de xarakterikdir Subhesiz ki Simal Qerbi Iranin boyali keramikasinin inkisafina Zaqros ve Mesopotamiyanin medeni merkezlerinin mueyyen tesiri olmusdur 2 3 4 Lakin tedqiqatcilarin fikrine gore Mesopotamiya medeniyyetlerinin tesirini eks etdiren Dalma Tepe medeniyyetinin boyali keramikasi ozunemexsus xususiyyetleri ile Simali Mesopotamiya ve Merkezi Iranin boyali keramikasindan ferqlenir 3 5 Ehtimal ki bu Dalma Tepe medeniyyetinin yerli inkisafi ile bagli olmusdur Tedqiqatcilarin yekdil fikrine gore Dalma Tepenin basmanaxisli keramikasinin menseyi Simali Mesopotamiya ve Merkezi Iranla bagli deyil 5 6 Bu baximdan basmanaxisli keramika ile xarakterize edilen Naxcivantepenin Neolit tebeqesi Mil duzu ve Qarabag abideleri diqqeti celb edir Fikrimize gore Dalma Tepenin basmanaxisli keramikasinin menseyi Mil duzu Qarabag ve Naxcivantepe abidesi ile baglidir Naxcivantepenin Eneolit dovru tebeqesi RedakteNaxcivantepe yasayis yerinde arxeoloji tedqiqatlar 2017 ci ilde Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin Naxcivan Bolmesi komandasi terefinden Veli Baxseliyevin rehberliyi altinda baslamisdir Tedqiqatlar zamani Cenubi Qafqazda indiyedek melum olmayan yeni bir arxeoloji medeniyyet askar olunmusdur Bu medeniyyet Azerbaycanin cenub bolgelerini de ehate eden Dalmatepe medeniyyeti dir R M Muncayev 7 O H Hebibullayev rus az 8 I H Nerimanov 9 T D Axundov 10 kimi tedqiqatcilar uzun iller tek tek tapintilara esaslanaraq Yaxin Serqle Cenubi Qafqaz medeniyyetlerinin qarsiliqli elaqelerinden behs etmisler Lakin Naxcivantepe yasayis yerinden arxeoloji materiallarin butov kompleksi askar olunmusdur Arasdirmalar zamani melum olmusdur ki yasayis yerinin salamat qalan hissesinin sahesi 2 hektara yaxindir Yasayis yerinin bir hissesi ekin sahelerinin altinda qalmis bir hissesi ise Naxcivancay uzerinden korpu cekilerken dagidilmisdir 2017 ci ilde yasayis yerinde olcusu 3x1 5 m olan uc surf qoyulmusdur Surflarin qazintilari zamani alinan neticeler qenaetbexs olmadigindan hemin ilde olcusu 10x10 m olan iki sahede A B qazinti aparilmisdir 2018 ci ilde hemin sahelerde qazintilar davam etdirilmisdir 2019 cu ilde hemin sahelerin tedqiqi davam etdirilmis ve yeni olcusu 10x10 m olan yeni sahede E qazintilar baslanmisdir Belelikle 2017 2019 cu illerde Naxcivantepede teqriben 300 kv m sahede arxeoloji qazinti aparilmisdir Tedqiqat zamani dord tikinti qati askar olunmusdur Tikinti qatlarinin ucu Dalma Tepe medeniyyetine 11 dorduncu ise Neolit dovrune aiddir Birinci tikinti qati abidenin uzerinden 0 8 m derinlikde askar olunmusdur Bu tikinti qati ucun dordkunc formali arxitektura xarakterikdir Komur analizi olmadigindan bu tikinti qatinin tarxi arxeoloji materiallarin muqayiseli arasdirilmasi ile mueyyenlesdirilmis ve e e 4600 4400 cu illere aid edilmisdir Ikinci nikinti qati 0 78 2 10 m derinlikde askar edilmisdir Bu tikinti qati dordkunc formali arxitektura ile xarakterize olunur Bu tikintiler baslica olaraq A sahesinde askar olunmusdur Karbon analizler esasinda bu tikinti qati e e 4720 4529 cu iller ile tarixlendirilmisdir Ucuncu tikinti qati 2 10 2 50 m derinlikde askar edilmisdir Bu tikinti qati ucun yarimqazma tipli dordkunc ve dairevi evler xarakterik olmusdur Bu tikintiler esasen B sahesinde tedqiq edilmisdir Bu tikinti qatindan goturulen karbon 12 numunelerin analizi e e 4945 4722 ci illeri gostermisdir 13 Naxcivantepenin Neolit dovru tebeqesi Redakte2019 cu ilin qazintilari zamani askar olunan dorduncu tikinti qati Neolit dovrune aiddir Neolit dovrune aid tebeqe A ve B sahelerinde askar olunmusdur A sahesinde yarimqazma tipli iki yasayis otagin qaligi askar olunmusdur Dordkunc formali otaqlarin divarlari xam torpaqda qazilmisdir Yarimqazmalarin derinliyi q m dir Otaqlardan birinin uzunlugu 3 9 m salamat qalan hissesinin eni 2 3 m dir Ikinci otagin uzunlugu 3 3 m salamat qalan hissesinin eni 1 3 m dir Otaqlarin icerisinde diametri 0 6 m olan ocaq yeri askar olunmusdur Ocaqlardan obsidian parcalari keramika ve heyvan sumukleri askar olunmusdur Birinci otagin icerisindeki ocagin icerisinden goturulen komurun analizi e e 5209 4930 cu illeri gostermisdir Ehtimal ki bu otaqlar kicik aileler ucun nezerde tutulmusdur 1 Tedqiqat zamani B sahesinde boyuk yarimqazmanin qaligi askar olunmusdur Arasdirma zamani mueyyen edilmisdir ki bu yarimqazma hem Neolit hem de Erken Eneolit dovrunde istifade olunmusdur Bu yarimqazmanin uzunlugu 4 6 m eni 3 5 3 7 m arasindadir Otagin icerisinde dord ocagin qaligi obsidian parcalari keramika ve heyvan sumukleri askar olunmusdur Ocaqlardan birinden goturulen komurun analizi e e 5038 4799 cu illeri digerinden goturulen komurun analizi ise e e 4941 4722 ci illeri gostermisdir Qeyd etdiyimiz kimi bu otaq muxtelif dovrlerde meskunlasdirilmisdir Ehtimal ki asagi hissesi torpaqda qazilan evlerin yuxari hissesi agac qamis ve diger materiallarla tamlananmis ve gille suvanmisdir Arxeoloji arasdirmalara esasen demek olar ki evvelce Naxcivantepe yasayis yerinin cenub hissesi meskunlasdirilmis e e 5 minilliyin evvelinde ise yasayis yeri daha da genislenmisdir 1 Tedqiqi RedakteArasdirmalar zamani melum olmusdur ki yasayis yerinin salamat qalan hissesinin sahesi 2 hektara yaxindir Yasayis yerinin bir hissesi ekin sahelerinin altinda qalmis bir hissesi ise Naxcivancay uzerinden korpu cekilerken dagidilmisdir 2017 ci ilde yasayis yerinde olcusu 3x1 5 m olan uc surf qoyulmusdur Surflarin qazintilari zamani alinan neticeler qenaetbexs olmadigindan hemin ilde olcusu 10x10 m olan iki sahede A B qazinti aparilmisdir 2018 ci ilde hemin sahelerde qazintilar davam etdirilmisdir 2019 cu ilde hemin sahelerin tedqiqi davam etdirilmis ve yeni olcusu 10x10 m olan yeni sahede E qazintilar baslanmisdir Belelikle 2017 2019 cu illerde Naxcivantepede teqriben 300 kv m sahede arxeoloji qazinti aparilmisdir Tedqiqat zamani dord tikinti qati askar olunmusdur Tikinti qatlarinin ucu Dalma Tepe medeniyyetine 11 14 dorduncu ise Neolit dovrune aiddir Birinci tikinti qati abidenin uzerinden 0 8m derinlikde askar olunmusdur Bu tikinti qati ucun dordkunc formali arxitektura xarakterikdir Komur analizi olmadigindan bu tikinti qatinin tarxi arxeoloji materiallarin muqayiseli arasdirilmasi ile mueyyenlesdirilmis ve e e 4600 4400 cu illere aid edilmisdir Ikinci nikinti qati 0 78 2 10 m derinlikde askar edilmisdir Bu tikinti qati dordkunc formali arxitektura ile xarakterize olunur Bu tikintiler baslica olaraq A sahesinde askar olunmusdur Karbon analizler esasinda bu tikinti qati e e 4720 4529 cu iller ile tarixlendirilmisdir Ucuncu tikinti qati 2 10 2 50 m derinlikde askar edilmisdir Bu tikinti qati ucun yarimqazma tipli dordkunc ve dairevi evler xarakterik olmusdur Bu tikintiler esasen B sahesinde tedqiq edilmisdir Bu tikinti qatindan goturulen karbon numunelerin analizi e e 4945 4722 ci illeri gostermisdir 15 Bu yasayis yerinin hemcinin Sirabcay hovzesinde yerlesen diger abidelerin tedqiqi Cenubi Qafqazin o cumleden Azerbaycanin eneolit medeniyyetini dovrlesdirmeye imkan verir 16 Naxcivantepe yasayis yerinden Dalmatepe keramika memulatinin askar olunmasi olduqca diqqetelayiqdir Dalmatepe tipli boyali keramika memulati Naxcivanda helelik Uzun oba ve Ucan agil yasayis yerinden tek tek numunelerle melumdur Barmaq basqili keramika ise helelik Ucan agilda bir numune ile temsil olunur Diger yasayis yerlerinde bu tip keramika helelik yoxdur Bu tip keramika tek tek numunelerle Qarabag abidelerinden melumdur Arasdirmalar Urmiya hovzesinin yasayis yerlerinde baslica olaraq Sunik obsidianindan istifade olundugunu gosterir 17 Naxcivan abidelerinde ise esasen Goyce obsidianindan istifade olunmusdur Sunik obsidiani faiz etibari ile azdir ve ikinci yerdedir Ehtimal ki Urmiya hovzesinde yasayan insanlar Zengezur daglarindaki xammal menbeleri ile Naxcivancay vadisinde yasayan insanlar vasitesi ile elaqe saxlamislar Qeyd etmek lazimdir ki bu yaxinlarda Naxcivancay vadisinden uzerinde mis filizinin izleri olan meden aletinin tapilmasi bu elaqelerin yalniz obsidianla deyil hem de mis yataqlari ile bagli oldugunu gosterir 1 Dalma tipli keramika RedakteDalmatepe tipli keramika 1959 cu ilde Carlz Barni ve 1961 ci ilde Kaylr Yanq terefinden tedqiq edilen Dalmatepe yasayis yerinden askar olunmusdur 18 Bu tip keramikanin hemcinin Hesenlitepe Haci Firuztepe 19 Sevantepe 20 yasayis yerlerinde movcudlugu arasdirmalarla mueyyen olunmusdur Dalmatepe keramikasina Iran ve Iraqin yasayis yerlerinde tipik Xalaf ve Ubeyd keramikasi ile birlikde rast gelinmisdir Bu tip keramika Zaqros daglarinda kesfiyyat xarakterli arasdirmalarla da askar olunmusdur Kengaver vadisinde Seh Qabi ve Qodintepe yasayis yerlerinde Dalma tepe tebeqesi qazilmis Mahidastda ise 16 yasayis yerinin sethinde zengin Dalmatepe tipli keramika askar olunmusdur Bu yasayis yerlerinden Siahbidtepe ve Coqa Maran surf qazintisi ile oyrenilmis Kuhtepede ise yerustu materiallar arasinda Dalmatepe keramikasi ustunluk teskil etmisdir Bu tip keramika Iraqda Cebel yasayis yerinde Kerkukde Tell Abad Keit Qasim ve Yorqantepede rastlanmisdir Qeyd etmek lazimdir ki Kengaver vadisinde bu tip keramika 68 Mahidastda ise 24 21 olmusdur Arasdirmalar bu tip keramikanin cenuba dogru ireliledikce azaldigini gosterir Once Urmiya golunun cenubunda ve qerbinde yayildigi guman edilen bu keramika Urmiyanin simalinda hazirda ise Naxcivanda askar olunmusdur Iran Azerbaycaninda bu medeniyyet Culfa kultepesi Ahranjantepe Lavintepe Qosatepe Idirtepe ve Barujtepe fars az yasayis yerlerinin qazintisi zamani askar edilmisdir Hazirda bu tip keramika Cenubi Azerbaycanda 100 den artiq yasayis yerinden melumdur Yasayis yerlerinin bir qismi oturaq ehaliye bir qismi ise kocme maldarliqla mesgul olan insanlara mexsusdur 22 Tedqiqatcilarin fikrine gore bu medeniyyet simal qerbi Iranda ciceklenmis ve Urmiya golunun cenubuna yayilmisdir Dalmatepe keramikasinin kimyevi analizi onun yerli istehsalin mehsulu oldugunu gostermisdir Bele hesab edilir ki Dalmatepe medeniyyetinin yayilma areali Naxcivani da ehate etmisdir Daha dogrusu Naxcivan bu medeniyyetin formalasdigi areala daxil olmusdur Qeyd etdiyimiz kimi basmanaxisli keramika Dalma Tepe medeniyyeti ucun xarakterikdir Bu tip keramika Simal Qerbi Iran ve Iraqin bir sira abidelerinden melumdur Arxeoloji edebiyyatda Dalma Tepe medeniyyetinin tarixlendirilmesi ile bagli muxtelif fikirler soylenmisdir Haci Firuz yasayis yerinde Dalma Tepe tipli keramika Haci Firuztepe ve Pisdeli tebeqelerinin arasinda 4 Hesenli yasayis yerinde ise Dalma medeniyyetine aid Hesenli 9 tebeqesinde askar olunmusdur Buna esasen Hamlin 23 Dalma Tepe medeniyyetini e e 5000 4000 ci iller arasinda tarixlemisdir Lakin Dalma Tepe yasayis yerinden goturulen komur analizi e e 4215 84 cu ili gosterdiyinden tedqiqatcilarin boyuk bir qrupu bu medeniyyeti e e 5 minilliyin ikinci yarisina aid etmisler 24 A Abedi Deve Goz ve Culfa kultepesinde apardigi arasdirmalara esasen Dalma Tepe medeniyyetini e e 5 minilliyin birinci yarisina aid etmisdir 25 Lakin bele tarixleme ucun kifayet qeder esas yoxdur Bele ki Deve Goz yasayis yerinde Dalma Tepe medeniyyetine aid tebeqe askar olunmamis Culfa Kultepesinden goturulen komur analizleri ise e e 460 4350 ci illeri gostermisdir Diger terefden Culfa Kultepesinde yalniz Dalma Tepe tipli boyali keramika askar olunmusdur Bu yasayis yerinde basmanaxisli keramika numuneleri tapilmamisdir 26 Tedqiqatcilar Dalma Tepenin boyali keramikasinin Mesopotamiya ve Iranin boyali keramikasindan ferqlendiyini qeyd etmisler Lakin Dalma Tepenin boyali keramikasina Xalaf ve Ubeyd keramikasinin tesir etdiyi de qeyd edilmisdir 26 C Mellart ing az ve R Muncayev Dalma Tepe medeniyyetinin basmanaxisli keramikasini Mil duzunun Ilanlitepe Sahtepe ve Kamiltepe abideleri ile muqayise etmisler 2 3 R Muncayev bele neticeye gelmisdir ki Mil duzu abidelerinin ve Dalma Tepenin basmanaxisli keramikasi arasindaki benzerlik tesadufi ola bilmez 2 Basmanaxisli keramika Simali Mesopotamiya ve Merkezi Iranin Neolit abidelerinde askar olunmadigindan bu tip keramikanin menseyi ile bagli mueyyen bir fikir formalasmamisdir Arasdirmalar gosterir ki Cenubi Qafqazin zengin xammal menbeleri Cenubi Qafqazla Simal Qerbi Iran arasinda iqtisadi medeni elaqelerin inkisafini stimullasdirmisdir Bu zaman Simal Qerbi Iranin Medeniyyetleri Cenubi Qafqaza Cenubi Qafqaz medeniyyetleri ise Simal Qerbi Irana tesir etmisdir Tedqiqatlara esasen demek olar ki Mil duzu ve Qarabagin basmanaxisli keramika ile xarakterize olunan medeniyyeti Dalma Tepe medeniyyetinin formalasmasina tesir etmisdir Deye bilerik ki Dalma Tepe medeniyyetinin yayilma areali Naxcivani ve Urmiya hovzesini ehate etmisdir Belelikle deye bilerik ki Yaxin Serq ve Cenubi Qafqazin qovsaginda yaranan Dalma Tepe medeniyyeti bu iki regionun medeni enenelerini ozunde eks etdirmisdir Bu medeniyyet esas merkezden Urmiya golunun cenubuna Iran Iraq ve Serqi Anadoluya yayilmisdir Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 Baxseliyev V Quliyeva Z Hesimova T Mehbaliyev K Baxseliyev E Naxcivantepe yasayis yerinde arxeoloji tedqiqatlar az Naxcivan Ecemi 2018 266s 1 2 3 Munchaev R M Kavkaz na zare bronzovogo veka Moskva Nauka 1975 416 s 1 2 3 Mellart J The Neolithic of the Near East London Thames and Hudson Limited 1975 300 p 1 2 Voigt M M Hajji Firuz Tepe Iran The Neolithic Settlement Philadelphia University of Pennsylvania 1983 396 p 1 2 Henrickson E F and Vitali V The Dalma Tradition Prehistoric Inter Regional Cultural Integration Highland Western Iran Paleorient Vol 13 2 1987 P 37 45 Mellart J Earliest Civilizations of the Near East London Thames and Hudson Limited 1965 144 r Munchaev R M Amirov Sh N Vzaimosvyazi Kavkaza i Mesopotamii v VI IV tys do n e Mezhdunarodnaya nauchnaya konferenciya 11 12 sentyabrya 2008 Baku Chashyogly 2009 s 41 52 Abibullaev O A rus az Eneolit i bronza na territorii Nahichevanskoj ASSR Baku Elm 1982 c 72 Narimanov I G Obeidskie plemena Mesopotamii v Azerbajdzhane Tezisy Vsesoyuznoj arheologicheskoj konferencii Baku 1985 c 271 277 Achundov T Sites des migrants venus du Proche Orient en Transcaucasie in Les cultures du Caucase VIe IIIe millenaires avant notre ere Leurs relations avec le Proche Orient B Lyonnet ed Editions Re cherche sur les Civilisations CNRS Editions Paris 2007 p 95 122 1 2 10 Bahshaliev V B Arheologicheskie issledovaniya poseleniya Nahchyvan Tepe RA 2 2019 S 114 128 This work was supported by the Science Development Foundation under the President of the Republic of Azerbaijan Grant EIF KETPL 2 2015 1 25 56 47 5 Almemmedov X 2018 Cenubi Qafqaz Neolitinde yeni social medeni mekanin Qarabagin erken oturaq ekinci medeniyyetinin tesekkulu AA 2018 21 1 S 152 176 Baxseliyev V Quliyeva Z Baxseliyev E Hesimova T Mehbaliyev K Naxcivantepede 2018 ci ilin arxeoloji arasdirmalari Naxcivan Ecemi 2019 136 s Almemmedov X 2018 Cenubi Qafqaz Neolitinde yeni social medeni mekanin Qarabagin erken oturaq ekinci medeniyyetinin tesekkulu AA 2018 21 1 S 152 176 Bahshaliev V B novye eneoliticheskie pamyatniki na territorii nahchyvana Rossijskaya arheologiya 2014 2 c 88 95 Bahshaliev V B Novye materialy epohi neolita i eneolita na territorii Nahchyvana Rossijskaya arheologiya 2015 2 s 136 145 Khademi N F Abedi A Glascock M D Eskandari N and Khazaee M Provenance of prehistoric obsidian artifacts from Kul Tepe Northwestern Iran using X ray fluorescence XRF analysis Journal of Archaeological Science 2013 40 p 1956 1965 Hamlin C Dalma Tepe Iran 13 1975 pp 111 127 Voigt M M Hajji Firuz Tepe Iran The Neolithic Settlement Philadelphia University of Pennsylvania 1983 p 20 Solecki R L and Solecki R S Tepe Sevan A Dalma period site in the Margavar valley Azerbaijan Iran Bulletin of the Asia Institute of Pahlavi University 3 1973 pp 98 117 Henrickson E F and Vitali V The Dalma Tradition Prehistoric Inter Regional Cultural Integration Highland Western Iran Paleorient Vol 13 2 1987 pp 37 45 Abedi A Iranian Azerbaijan Pathway From The Zagros To The Caucasus Anatolia And Northern Mesopotamia Dava Goz A New Neolithic And Chalcolithic Site In NW Iran Mediterranean Archaeology and Archaeometry Vol 17 1 2017 pp 69 87 Hamlin C Dalma Tepe Iran 13 1975 P 111 127 Zeynivand M Hariryan H Heydarian M The Dalma Settlements of Songhor and Koliyaei Plains Central Zagros IJAS 3 2013 R 39 4 Abedi A Omrani B Karimifar A Fifth and fourth millennium BC in north western Iran Dalma and Pisdeli revisited DP XLII 2015 R 321 338 1 2 Abedi Khatib Shahidi H Chataigner Ch Niknami K Eskandari N Kazempour M Pirmohammadi A Hoseinzadeh J And Ebrahimi Gh Excavation at Kul Tepe of Jolfa North Western Iran 2010 First Preliminary Report ANES 2014 51 P 33 167 Hemcinin bax Redakte Menbe https az wikipedia org w index php title Naxcivantepe amp oldid 6345093, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.