Qrammatika
Qrammatika- dili bütün sahələri ilə ələ alıb, araşdıran elmin adıdır. Ərəb dilində sərf və məhv olaraq tanınan bu elm, qərb dillərində qrammatika olaraq adlandırılır. Bir dili səslərdən cümlələrə qədər, ehtiva etdiyi bütün komponentləri ilə, geniş bir şəkildə araşdıran elmə qrammatika deyilir. Qrammatika, digər bir çox qaydanın əksinə müəyyən bir qrup tərəfindən hazırlanmayıb, o dili istifadə edən insanların zaman keçdikcə lazımlı qaydaları yaratmalarından və ya mövcud olan qaydaları dilin inkişafına dəyişdirmələrindən meydana gəlib.
Qrammatika—sözlərin dəyişməsi və onların cümlədə birləşməsi qaydalarının məcmusudur. Qrammatika bizə nitqimizi düzgün qurmaq, fikrimizi səlis və aydın ifadə edə bilmək, sözləri cümlədə necə dəyişdirmək və işlətmək, onları bir-biri ilə necə əlaqələndirmək, hansı ardıcıllıqla düzmək və s. qayda-qanunlarını öyrədir.
Haqqında
Qrammatika araşdırdığı dil ünsürlərinə görə öz içində hissələrə ayrılar. Dilin səslərini araşdıran qisminə səsməlumatı (fonetika), quruluş cəhətdən söz və şəkilləri mövzu əldə edən qisminə şəkil məlumatı (morfologiya və ya sərf), söz və şəkillərin çıxış yerlərini, yəni mənşələrini araşdıran qisminə mənşə və ya törəmə məlumatı (etimologiya), söz və şəkillərin aralarındakı münasibətlər ilə cümlələri araşdıran budağına isə sintaksis və ya nahv, dilin məna meydana gətirmə mexanizmlərini araşdıran semantika deyilir. Dil ancaq bu saydığı ünsürlərlə tamamlandığı kimi, qrammatika da bu ünsürlərdən təşəkkül etməkdədir. Bu hissələrin dərhal hamısı qrammatika içində ayrı-ayrı araşdırılmalarına baxmayaraq, bir-birlərindən qatı xəttlərlə ayrılmazlar və daim bir-birlərinə qarışarlar. Beləliklə, qrammatika bir dili bütün cəbhələriylə bir bütün olaraq ələ alıb araşdıran elmin adıdır.
Bəşəriyyət tarixi axış içində, zamanla yığılan məlumatlar sayəsində dərhal hər şeyi araşdırma və araşdırma mövzus(n)u etmiş, dillərin sirrini həll etməyə çalışmış və beləcə yeni bir elm budağı ortaya çıxarmışdır. Dillərin araşdırılması, Köhnə Yunan və Hindlilərdən başlayaraq dillərin bağlı olduğu qaidələr təsbit edilməyə çalışılmış və bu qaidələrin ortaya çıxardığı məlumata da qrammatika məlumatı deyilmişdir. Buna paralel olaraq hər dilin söz xəzinəsi toplanmış nəticədə lüğətlər ortaya çıxmışdır. Qrammatika sayəsində dillərin doğru oxunub yazılması reallaşmışdır.
Qrammatika çox köhnə elmlərdəndir. Yunan dilindən latın dilinə, latın dilindən isə digər dillərə yayılmışdır. Ən köhnə qrammatikaçıların hindlilər olduğu bilinər. E.ə. I əsrdə qərbdə qrammatikanın qurucusu Aristotel qəbul edilir. Aristotel qrammatikanı məntiqin aynası halına gətirmişdir. Dionis e.ə. I əsrdə "Qrammatika sənəti" adlı ilk qrammatika kitabını yazmışdır. IV əsrdə Romalı Donatusun yazdığı qrammatika kitabı, qərbdə illərcə oxudulmuşdur. Bunların xaricində İskəndəriyə dil məktəbinin qrammatika və lüğət mövzularında mühüm yer tutduğu görülər. İslami dövrdə görülən qrammatika işləri daha çox bu məktəbi təqlid etmişdir. Əməvilər dövründən etibarən İslam aləmində xeyli çox qrammatika və lüğət yazılmışdır. Türkiyədə 1858-ci ildə rüşdiyelerin açılması ilə oxudulmağa başlanar. On səkkizinci əsrə qədər filosofların əlində qalan dil, onlar tərəfindən şəkilçi məntiqin sözdəki şəkli olaraq mütaliə edildiyi kimi, düşüncənin də dəyişməz qanunlarına bağlılığı şəklində qiymətləndirilmişdir. Beləcə qrammatika tək qrammatikanın deyil, ağılın da nümayəndəsi olmuşdur. Lakin 19. əsrdən sonra dilin tamam ayrı bir müəssisə olduğu, öz qanunlarına bağlı, canlılığa sahib olduğu fikri ortaya çıxmışdır. Yenə bu əsrdə dillər arasındakı qohumluqlar təsbit edilərkən, dillərin ayrı ailələr meydana gətirdiyi kəşf edilmişdir. Beləcə dilləri araşdıran, müqayisə etməli qrammatika ortaya çıxmışdır. Ayrıca qrammatikanın; bir dilin tarixini və zaman içindəki dəyişmə və inkişafını araşdıran tarixi qrammatikanın yanında, bir dilin və ya ləhcənin müəyyən bir zamandakı vəziyyətini mövzu əldə edən təsviri qrammatika kimi növləri vardır. Bunun yanında bütün dilləri müqayisə edərək, təsnif edərə ayıran, onların iç və xarici qanunlarını araşdıran elm sahəsinə də genellengüistik deyilməkdədir. Ayrıca dillərlə məşğul olan və bir dil üzərində araşdırmalar edən dil məlumatına da dilçi]] adı verilməkdədir.
Türkcə ilk qrammatika kitabı, bu gün əldə olmayan Kaşğarlı Mahmudun 11. əsrdə yazdığı Cevahirü'n-Nahv adlı əsəridir. Əbu Hayyanın Ərəb diliylə, Ərəbcə qrammatika metoduna görə təşkil edilmiş əsəri Kitabu'l-İdrak li Lisani'l Etrak (yazılışı 1312 nəşrli 1931) ilk Türk qrammatikadır. Osmanlı Türkcəsində yazılmış ilk qrammatika kitabı isə; Bergamalı Qədrinin Müyessiret-ül-Ulum (1530) adlı əsəridir.
Hər bir dilin özünəməxsus fonetik sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu olur. Bu sistemlər bir-biri ilə rabitəli, qanunauyğun şəkildə əlaqələnməklə dilin mövcudluğunu şərtləndirir. Dilin ən kiçik vahidi olan səslər birləşərək sözü əmələ gətirdiyi kimi, sözlərin də məna və qrammatik cəhətdən birləşməsi daha mürəkkəb dil vahidləri olan söz birləşmələrini və cümlələri yaradır. Dildə mövcud olan hər bir vahid ayrıca bir dilçilik şöbəsində araşdırılır, öyrənilir. Fonetika səsləri, leksikologiya sözləri tədqiq edirdisə, sözlərin birləşməsi nəticəsində yaranan daha mürəkkəb dil vahidləri olan söz birləşmələri və cümlələr, həmçinin bu vahidlərin yaranması üçün sözlərin uğradığı dəyişikliklər dilçiliyin ayrıca bir sahəsi olan qrammatikanın tədqiqat obyektini təşkil edir. Qrammatika sözü iki mənada: dilin qrammatik quruluşu və dilin qrammatik quruluşundan bəhs edən elm mənasında başa düşülür. Dilin qrammatik quruluşu dedikdə bütün qrammatik formaların, qrammatik kateqoriyaların məcmuyu başa düşülür. Başqa sözlə, dilin qrammatik quruluşu cümlədə sözlərin dəyişməsi və birləşməsi qaydalarının məcmuyudur. Dilin qrammatik quruluşu üçün xarakterik olan aşağıdakı cəhətləri qeyd etmək olar:
- Dilin qrammatik quruluşu fikri maddi dil cildinə salan əsas vasitədir.
- Dildə olan bütün proseslər qrammatik quruluş vasitəsi ilə tənzimlənir.
- Qrammatik quruluş sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir, zənginləşir.
- Başqa sahələrlə müqayisədə dilin qrammatik quruluşu sabit olur, çox az dəyişikliyə uğrayır.
- Qrammatik quruluş dilin milliliyinin, orijinallığının qorunub saxlanmasında əvəzsiz rol oynayır.
Məlumdur ki, dilin lüğət tərkibində olan sözlər leksik və qrammatik mənaya malik olur. Sözün leksik mənası dedikdə onun təklikdə ifadə etdiyi məna, yəni müəyyən məfhum, anlayış ifadə etməsi başa düşülür. Qrammatik məna isə leksik məna ilə müqayisədə ümumiləşmiş, mücərrəd məna olub, tək bir söz üçün yox, söz qrupları üçün xarakterikdir. İltisaqi dillərdən olan Azərbaycan dilində qrammatik mənanın əsas göstəricisi şəkilçilərdir. Lakin bununla yanaşı, bir sıra köməkçi vasitələrin: intonasiya, qoşma, ədat, modal sözlərin də qrammatik mənanın ifadə olunmasında müəyyən rolu vardır. Qrammatik mənanın ifadə olunması üçün sözlər müəyyən qrammatik formaya düşür. Məsələn, anam,anan, anası, anamız, ananız, anaları və s. Sözün düşdüyü bu cür qrammatik formalar söz-forma adlanır. “Məzmun və forma planında bir-birinə qarşı duran qrammatik mənaların birliyi qrammatik kateqoriyaları yaradır”.Qrammatik kateqoriya birüzvlü ola bilmir, həmişə bir-birinə qarşı duran tərəflərdən ibarət olur. Məsələn, isimlərdə kəmiyyət kateqoriyası ikiüzvlü (tək və cəm isimlər), hal kateqoriyası altıüzvlü (ismin altı halı), fellərdə inkar və təsir kateqoriyası ikiüzvlü (təsdiq və inkar; təsirli və təsirsiz), zaman kateqoriyası üçüzvlüdür (keçmiş, indiki, gələcək zamanlar). Qrammatik kateqoriyalar ayrı-ayrı nitq hissələri üçün xarakterik olub, onları bir-birindən fərqləndirir. Dilimizdəki nitq hissələrinə xas olan qrammatik kateqoriyalar əhatəsinə görə iki qrupa ayrılır:
- Ümumi qrammatik kateqoriyalar;
- Xüsusi qrammatik kateqoriyalar.
Ümumi qrammatik kateqoriyalar dedikdə iki və daha çox nitq hissəsi üçün xarakterik olan kateqoriyalar başa düşülür.Dilimizdə hal, kəmiyyət, mənsubiyyət, xəbərlik kateqoriyaları ismə məxsus olmaqla bərabər, isimləşə bilən digər nitq hissələrinə də aid olduğundan ümumi qrammatik kateqoriyalar adlanır. Xüsusi qrammatik kateqoriyalar isə yalnız bir nitq hissəsi üçün xarakterik olur. Sifətin dərəcə kateqoriyası, eləcədə felə məxsus bütün qrammatik kateqoriyalar təkcə həmin nitq hissəsinə aid olduğundan xüsusi qrammatik kateqoriyalar adlanır. Qrammatikanın köməyi ilə dilin qrammatik quruluşu, onun fonunda bütün qrammatik kateqoriyalar öyrənilir.
Növləri
Qarşıya qoyduğu məqsəddən asılı olaraq qrammatikanın aşağıdakı növləri var:
- Tarixi qrammatika- sözlərin, söz birləşmələri və cümlələrin quruluşu, dəyişmə və inkişafını tarixi aspektdə öyrənir.
- Müqayisəli qrammatika- bir dilin dialekt və şivələri ilə ədəbi dil formasını müqayisəli şəkildə öyrənir.
- Tarixi-müqayisəli qrammatikada- qohum dillərin qrammatik duruluşu tarixi aspektdə və müqayisəli şəkildə öyrənilir.
- Təsviri-elmi qrammatikada- dilin hazırkı inkişaf vəziyyəti, müasir səviyyədə dilin qrammatik quruluşu elmi şəkildə öyrənilir.
Dilin qrammatik quruluşunda iki əsas proses müşahidə olunur:
1. Sözlərin cümlədə dəyişməsi, müxtəlif şəklə düşməsi prosesi.
2. Sözlərin cümlədə, cümlələrin mətndə əlaqələnməsi, birləşməsi prosesi.
Bunlardan birincisi, yəni sözlərin dəyişməsi morfologiyanın, sözlərin söz birləşməsi və cümlə, cümlələrin mətn şəklində birləşməsi prosesi isə sintaksisin tədqiqat obyektini təşkil edir. Beləliklə, qrammatika özündə bir-biri ilə sıx əlaqədə olan iki dilçilik şöbəsini: morfologiya və sintaksisi birləşdirir.
Ədəbiyyat
- Gülarə Abdullayeva, Müasir Azərbaycan dili II hissə (Morfologiya, sintaksis), "Elm və təhsil", Bakı-2013, səh.3-6