Azərbaycanca
Deutsch
日本語
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
United State
Xəta – müşahidə edilən və ya ölçülən nəticələrlə həqiqətdə olacaqlar arasında uyuşmazlıq. Riyaziyyatda və hesablama texnikasında “ERROR” ilə “MISTAKE” heç də eyni şey deyildir. Riyaziyyatda xəta (error), alınmış qiymət ilə verilmiş standart kəmiyyət arasındakı fərqdir; məsələn, statistikada xətalar qaçılmazdir və statistik verilənlər, adətən, “Seçmə yolu ilə aparılmış araşdırmanın xətası: ±5%” kimi qeydlərlə müşayiət olunur. Kompüterlərin aparat və proqram təminatında xəta, ya hadisələrin gözlənilməz gedişinin nəticəsi, ya da mümkün olmayan və ya yolverilməz hərəkətləri həyata keçirmək cəhdinin nəticəsidir. Belə ki, veriliş xətası bir və ya bir neçə bitin təhrif olunmasını, “sıfıra bölmə” xətası isə proqramın sıfıra bölməni həyata keçirməyə cəhd etməsini göstərə bilər. Xətalar çox kiçik ola bilər, məsələn, disksürənin kilidi bağlı olmadıqda proqram diskdən istifadə edə bilmir; çox ciddi problemlər də ola bilər, məsələn, aparat təminatındakı nasazlıq və ya ciddi proqram xətası sistemin sıradan çıxmasına səbəb ola bilir.
Xəta anlayışı
| ]Praktik məsələlərin həllində bəzi hallarda kəmiyyətin dəqiq qiyməti ilə yanaşı onun təqribi qiymətindən də istifadə olunur. Tutaq ki, hər hansı kəmiyyətin dəqiq qiyməti , kəmiyyətin dəqiq qiymətə uyğun təqribi qiyməti isə ilə işarə olunmuşdur. Kəmiyyətin təqribi qiyməti onun dəqiq qiymətindən az fərqlənir və hesablama proseslərində ondan olunur. Bundan sonra dəqiq və təqribi ədəd uyğun olaraq və ilə işarə edəcəyik. Hesablama prosesini sadələşdirmək məqsədi ilə dəqiq qiymətin təqribi qiymətlə olunmasından, real proseslə onu təsvir edən riyazi model arasında fərqlərdən, məsələnin həlli prosesində istifadə olunan metodun təqribiliyindən, ədədlər üzərində yuvarlaqlaşdırmadan müəyyən xətalar əmələ gəlir. Bu göstərilən xətaların hər biri böyük olmasa da müəyyən əməliyyatlar aparıldıqdan sonra bu xətalar cəmlənib böyüməsinə səbəb ola bilər. Ona görə də məsələnin həllində xətanın az olmasına çalışmaqla bərabər bu xətalar qiymətləndirilməlidir. Hesablama riyaziyyatında xətaların qiymətləndirilməsində mütləq və nisbi xəta anlayışlarından istifadə olunur.
Mütləq xəta
| ]Ədədin dəqiq qiyməti ilə təqribi qiymətinin fərqinin təqribi ədədin xətası deyilir. Bu müsbət yaxud mənfi ola bilər. Fərqin mütləq qiymətinə təqribi ədədin mütləq xətası və aşağıdakı kimi işarə olunur:
dəqiq ədədi məlum olduqda deyilən qayda ilə mütləq xətanı hesablamaq mümkündür. Əgər məlum deyilsə, mütləq xəta hesablanmır və mütləq xətanın hüdud qiyməti (bəzi ədəbiyyatlarda limit mütləq xəta, hüdud mütləq xəta və ya mütləq xətanın limit qiyməti ) anlayışından istifadə olunur. Bu halda hesablama prosesinin hansı dəqiqliklə aparıldığı barədə (məsələn hesabat dəqiqliklə aparılıb, ədəd yuvarlaqlaşdırılaraq qiyməti alınmışdır) məlumat verilir. Bu məlumat mütləq xətanın hüdud qiymətini xarakterizə edir və mütləq xəta bu qiymətdən ola bilməz.
Bu münasibətdən dəqiq ədədinin daxil olduğu aralığı tapmaq mümkündür.
Bu halda dəqiq ədədinin qiyməti asağıdakı kimi yazılır.
Nisbi xəta
| ]Mütləq xəta və mütləq xətanın hüdud qiymətinə görə hesablamanın dəqiqliyini xarakterizə etmək həmişə kifayət deyil. Ona görə yeni anlayış-nisbi xəta anlayışından istifadə edilir və o aşağıdakı kimi hesablanır;
Mütləq xətanın hüdud qiymətində olduğu kimi nisbi xətanın hüdud qiyməti- anlayışındanda istifadə olunur.
olduğunu nəzərə alsaq qəbul edə bilərik. Dəqiq ədədi məlum olmadığından və ədədi qəbul edilə bilindiyini nəzərə alsaq münasibətini alarıq. Qeyd etmək lazımdır ki, nisbi xəta və nisbi xətanın hüdud qiyməti kəmiyyətin ölçü vahidindən asılı deyil və çox vaxt faizlərlə ifadə olunur. Verilən düsturların köməyi ilə mütləq və nisbi xətanı, mütləq və nisbi xətanın hüdud qiymətlərini müəyyən etmək olar.
Misal
| ],. Mütləq və nisbi xətanı tapaq:
Həlli:
Praktik məsələlərin həllində xətaları müxtəlif olan təqribi ədədlər üzərində müəyyən əməliyyatlar apanlır və alınmış nəticənin xətasını qiymətləndirmək lazım gəlir. Məsələn; düzbucaqlının tərəflərinin təqribi qiymətləri və xətaları məlum olduqda perimetrinin və sahəsinin xətasını qiymətləndirmək üçün təqribi ədədlər üzerində toplama və vurma əməlləri zamanı xətanın qiymətləndirilməsini bilmək lazımdır.
Ədəbiyyat
| ]1. M.Mərdanov, S.Mirzəyev, Ş. Sadıqov Məktəblinin riyaziyyatdan izahlı lüğəti. Bakı 2016, "Radius nəşriyyatı", 296 səh.
2. "Azərbaycan Sovet Ensklopediyası" I-X cild, Bakı 1976-1987.
3. Бахвалов Н.С. Численные методы (анализ, алгебра, обыкновенные дифференциальные уравнения). М.: Наука, 1975
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediya azad ensiklopediya Xeta musahide edilen ve ya olculen neticelerle heqiqetde olacaqlar arasinda uyusmazliq Riyaziyyatda ve hesablama texnikasinda ERROR ile MISTAKE hec de eyni sey deyildir Riyaziyyatda xeta error alinmis qiymet ile verilmis standart kemiyyet arasindaki ferqdir meselen statistikada xetalar qacilmazdir ve statistik verilenler adeten Secme yolu ile aparilmis arasdirmanin xetasi 5 kimi qeydlerle musayiet olunur Komputerlerin aparat ve proqram teminatinda xeta ya hadiselerin gozlenilmez gedisinin neticesi ya da mumkun olmayan ve ya yolverilmez hereketleri heyata kecirmek cehdinin neticesidir Bele ki verilis xetasi bir ve ya bir nece bitin tehrif olunmasini sifira bolme xetasi ise proqramin sifira bolmeni heyata kecirmeye cehd etmesini gostere biler Xetalar cox kicik ola biler meselen disksurenin kilidi bagli olmadiqda proqram diskden istifade ede bilmir cox ciddi problemler de ola biler meselen aparat teminatindaki nasazliq ve ya ciddi proqram xetasi sistemin siradan cixmasina sebeb ola bilir Xeta anlayisi span Praktik meselelerin hellinde bezi hallarda kemiyyetin deqiq qiymeti ile yanasi onun teqribi qiymetinden de istifade olunur Tutaq ki her hansi kemiyyetin deqiq qiymeti A displaystyle A kemiyyetin A displaystyle A deqiq qiymete uygun teqribi qiymeti ise a displaystyle a ile isare olunmusdur Kemiyyetin teqribi qiymeti onun deqiq qiymetinden az ferqlenir ve hesablama proseslerinde ondan olunur Bundan sonra deqiq ve teqribi eded uygun olaraq A displaystyle A ve a displaystyle a ile isare edeceyik Hesablama prosesini sadelesdirmek meqsedi ile deqiq qiymetin teqribi qiymetle olunmasindan real prosesle onu tesvir eden riyazi model arasinda ferqlerden meselenin helli prosesinde istifade olunan metodun teqribiliyinden ededler uzerinde yuvarlaqlasdirmadan mueyyen xetalar emele gelir Bu gosterilen xetalarin her biri boyuk olmasa da mueyyen emeliyyatlar aparildiqdan sonra bu xetalar cemlenib boyumesine sebeb ola biler Ona gore de meselenin hellinde xetanin az olmasina calismaqla beraber bu xetalar qiymetlendirilmelidir Hesablama riyaziyyatinda xetalarin qiymetlendirilmesinde mutleq ve nisbi xeta anlayislarindan istifade olunur Mutleq xeta span Ededin deqiq qiymeti ile teqribi qiymetinin ferqinin teqribi ededin xetasi deyilir Bu musbet yaxud menfi ola biler Ferqin mutleq qiymetine teqribi ededin mutleq xetasi ve asagidaki kimi isare olunur Da A a displaystyle Delta a A a A displaystyle A deqiq ededi melum olduqda deyilen qayda ile mutleq xetani hesablamaq mumkundur Eger A displaystyle A melum deyilse mutleq xeta hesablanmir ve mutleq xetanin hudud qiymeti bezi edebiyyatlarda limit mutleq xeta hudud mutleq xeta ve ya mutleq xetanin limit qiymeti D a displaystyle Delta a anlayisindan istifade olunur Bu halda hesablama prosesinin hansi deqiqlikle aparildigi barede meselen hesabat 0 01 displaystyle 0 01 deqiqlikle aparilib eded yuvarlaqlasdirilaraq 24 45 displaystyle 24 45 qiymeti alinmisdir melumat verilir Bu melumat mutleq xetanin hudud qiymetini xarakterize edir ve mutleq xeta bu qiymetden ola bilmez Da A a D a displaystyle Delta a A a leq Delta a Bu munasibetden deqiq A displaystyle A ededinin daxil oldugu araligi tapmaq mumkundur a D a A a D a displaystyle a Delta a A leq a Delta a Bu halda deqiq A displaystyle A ededinin qiymeti asagidaki kimi yazilir A a D a displaystyle A a pm Delta a Nisbi xeta span Mutleq xeta ve mutleq xetanin hudud qiymetine gore hesablamanin deqiqliyini xarakterize etmek hemise kifayet deyil Ona gore yeni anlayis nisbi xeta anlayisindan istifade edilir ve o asagidaki kimi hesablanir da Da A displaystyle delta a frac Delta a A Mutleq xetanin hudud qiymetinde oldugu kimi nisbi xetanin hudud qiymeti da displaystyle delta a anlayisindanda istifade olunur da da da DA A Da A da displaystyle delta a geq delta a Rightarrow delta a geq frac Delta A A Rightarrow Delta a leq A delta a oldugunu nezere alsaq D a A da displaystyle Delta a A delta a qebul ede bilerik Deqiq A displaystyle A ededi melum olmadigindan ve A a displaystyle A approx a ededi qebul edile bilindiyini nezere alsaq D a A da displaystyle Delta a A delta a munasibetini alariq Qeyd etmek lazimdir ki nisbi xeta ve nisbi xetanin hudud qiymeti kemiyyetin olcu vahidinden asili deyil ve cox vaxt faizlerle ifade olunur Verilen dusturlarin komeyi ile mutleq ve nisbi xetani mutleq ve nisbi xetanin hudud qiymetlerini mueyyen etmek olar Misal span A 184 27 displaystyle A 184 27 a 184 264 displaystyle a 184 264 Mutleq ve nisbi xetani tapaq Helli Da A a 184 27 184 264 0 006 0 006 displaystyle Delta a A a 184 27 184 264 0 006 0 006 da Da A 0 006184 27 0 0000326 displaystyle delta a frac Delta a A frac 0 006 184 27 0 0000326 Praktik meselelerin hellinde xetalari muxtelif olan teqribi ededler uzerinde mueyyen emeliyyatlar apanlir ve alinmis neticenin xetasini qiymetlendirmek lazim gelir Meselen duzbucaqlinin tereflerinin teqribi qiymetleri ve xetalari melum olduqda perimetrinin ve sahesinin xetasini qiymetlendirmek ucun teqribi ededler uzerinde toplama ve vurma emelleri zamani xetanin qiymetlendirilmesini bilmek lazimdir Edebiyyat span 1 M Merdanov S Mirzeyev S Sadiqov Mekteblinin riyaziyyatdan izahli lugeti Baki 2016 Radius nesriyyati 296 seh 2 Azerbaycan Sovet Ensklopediyasi I X cild Baki 1976 1987 3 Bahvalov N S Chislennye metody analiz algebra obyknovennye differencialnye uravneniya M Nauka 1975 Kateqoriyalar RiyaziyyatRiyazi analiz