Pişikotu
Pişikotu (lat. Valeriana) - pişikotukimilər fəsiləsinə aid çoxillik ot bitkisi cinsi.
| Pişikotu | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Valeriana | |||||||||||||
| Dərman pişikotu (lat. Valeriana officinalis) Çiçək açmış bikinin ümumi görünüşü | |||||||||||||
| Elmi təsnifat | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Elmi adı | |||||||||||||
| Valeriana L. (1753) | |||||||||||||
200-ə yaxın bioloji növü özündə cəmləşdirir. Latın dilində adı valere - "sağlam olmaq" sözündən götürülüb. Azərbaycanda 8 növünə rast gəlinir.
Valeriana officinalis L. Dərman pişikotu (Maun, pişik kökü, pişikotu, dərman valerianı, aptek valerianı, valerian, yer ladanı, çibanotu, qızdırma kökü, aromatlı kök)
Botaniki xarakteristikası:
Çoxillik ot bitkisi olub, hündürlüyü 2m-ə qədərdər. Kökümsovu qısa, şaquli, çoxsaylı əlavə kökləri olmaqla, uzunluğu 20sm-dir. Birinci il kökətrafı uzun yarpaqları çətir əmələ gətirir. İkinci il çiçəkəmələgətirən gövdə əmələ gətirir. Gövdəsi düzqalxan, sadə, yuxarı hissədən budaqlanan, içiboş, silindrik, şırımlı, çılpaq və ya aşağı hissəsi tükcüklüdür. Yarpaqları qarşı-qarşıya, cüt olmayan, xətti-neştərşəkilli və ya yumurtavari, iridişcikli seqmentdən ibarətdir. Aşağı yarpaqları saplaqlı, yuxarı yarpaqları isə oturaqdır. Çiçəkləri kiçik, tutqun çəhrayıdan, bənövşəyi rəngə qədər dəyişir. Zirvədə geniş qalxanvari süpürgəşəkilli gövdələri toplanılır. Bu bitkinin müxtəlif növləri – adi valerian (V. officinalis L.), bataqlıq valerianı (V. palustris Kqеуеq), parlaq valerian (V. nitida Kqеуеq), rus valerianı (V. rossica Sm.) vardır.
Valerian sahilboyu ərazilərdə, sucaq kolluqlarda, yarğanlarda, bozqırlarda, çəmənliklərdə, müxtəlifotluqlarda və rütublətli yerlərdə bitir.
Erkən yazdan vegetasiya başlayana qədər toplanıla bilər. Kökümsov və kökləri və yerüstü hissələri toplanıldıqdan sonra 20 dəqiqə ərzində yuyulmalıdır. Sonra 3-5 sm qalınlığında sərilməlidir. Kökümsov və kökləri quruducu şkafda 35°С temperaturda qurudulmalıdır. Qurudulma zamanı bükülməməli və qatlanmamalıdır.
Bütöv və doğranmış kökümsovlarının uzunluğu 4 sm, qalınlığı 3 sm, yumşaq, ürəkvari, içiboş, oyuqlu və köndələn istiqamlətli arakəsmədən ibarətdir. Kökümsovunun bütün tərəflərində çoxsaylı nazik əlavə kökləri vardır. Bəzən yeraltı gövdəsi stolonlardan ibarət olur. Kökümsovları hamar, düz, müxtəlif uzunluqlu olub, qalınlığı 3 mm-ə bərabərir. Kökümsov və köklərinin rəngi xaricdən sarımtıl-qəhvəyi, sınmış halda sarımtıldan tünd qəhvəyiyə qədər dəyişir. Güclü aromat iylidir. Ədviyyəli və şirin-açıtəhər dadlıdır.
Efir yağli xammal olduğundan saxlanılmasına düzgün riayət etmək lazımdır. Belə ki, quru yerdə kisə və taylarda saxlanılmalıdır. Saxlanılma müddəti 3 ildir.
Tərkibi və təsiri:
Xammalın meyvələrinin tərkibində 1,4% efir yağı, əsas komponent olan linalool (50-80%) pinen, heranilol və 20% qədər yağlı piy vardır.
Kökündə efir yağı (valerian borneol efiri), izovalerian turşusu vardır. Bitkinin tərkibində alkoloidlər (valerin, xatinin), valerid qlükozidi, saponinlər, aşı maddələri və üzvi maddələr vardır. Aptekdə bir neçə formada satılır.
Nevroz, sinir sistemi ilə bağlı halsızlıqlarda daha çox istifadə edilir. Hipotenziv və spazmolitik xüsusiyyətinə görə hipertoniya xəstəliyində, kardionevroz və stenokardiya zamanı istifadə edilir. Valerian spastik kolitlərdə, xroniki ishal, mədə-bağırsaq nevrozunda da müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir. Qalxanvari vəzinin hiperfunksiyası, bədənin əsməsi (xoreya), epilepsiya və erkən klimakterik şikayətlər zamanı valerianı qəbul etmək olduqca yaxşı təsir edir. Eyni zamanda iştahsızlıq, orqanizmin möhkəmləndirilməsində öd, mədə və mədəaltı vəzi sisteminin xəstəliklərində də tətbiqi çox yaxşı səmərə verir. Köklərində 2%-ə qədər efir yağı, borneol, izovalerian turşusu, kamfen, pinen və digər terpenlər vardır. Köklərində bolluca efir yağları, valerian turşusu, xatinin alkaloidi, valerin qlükozidi, aşı maddələr, üzvi turşular və şəkər vardır. Sinir sistemini sakitləşdirir və spazmolotik təsir göstərir. Sinir mənşəli halsızlıqlarda, ürək-damar nevrozunda, ürəkdöyünmədə, ekstrasistolada, meteorizm və qəbizliklərdə tətbiq edilir. Termosda 1 xörək qaşığı köklərindən 1 stəkan qaynanmış suda gündə 3-4 dəfə, hər dəfə 1/3 stəkan qəbul edilir. Toz şəklində kökləri 1-2 q olmaqla, gündə 3-4 dəfə yeməkdən əvvəl qəbul edilə bilər. Tinktura valerianı (T-ae Valeriane) yeniyetmə və gənclər gündə 2-3 dəfə 20-30 damcı, uşaqlar isə yaşdan asılı olaraq qəbul edə bilərlər. Efirli valerian məhlulunu 15-30 damcı gündə 2-3 dəfə, quru valerian ekstraktı 1-3 həb gündə 2-3 dəfə, inciçiçəyi – valerian – adonizid damcısı 15-20 damcı gündə 2-3 dəfə, möhkəmləndirici çayı (1 hissə valerian kökü, 2 hissə yarpız yarpaqları, 2 hissə üçyarpaq yonca və 1 hissə mayaotu) qəbul etmək çox faydalıdır. Digər qarışıqların tərkibində də karvolol (valokardin), zelenin damcısı, mədə çayı və s. vardir.
1 xörək qaşığı 2 stəkan qaynanmış suda dəmləyib, gündə 2-3 dəfə qəbul edilir.
Bu preparatın uzunmüddətli qəbul edilməsi həssaslıq və adətetmə halı törədir. Enterkolitin kəskinləşməsi, qlomerulonefrit zamanı preparatı qəbul etmək məsləhət görülmür. Preparatı 1,5-2 ay qəbul etmək insanda diskomfort hallar, baş ağrısı, halsızlıq, mədə-bağırsaq traktında xoşagəlməz duyğular törənir.
Növləri
- Valeriana adscendens Turcz.
- Valeriana aequiloba Clos
- Valeriana agrimonifolia Killip
- Valeriana albonervata B.L. Rob.
- Valeriana altaica Sumner
- Valeriana alternifolia Bunge
- Valeriana alternifolia f. angustifolia (Kom.) Kitag.
- Valeriana alypifolia Kunth
- Valeriana amurensis P. Smirn. ex Kom.
- Valeriana apiifolia A. Gray
- Valeriana asplenifolia Killip
- Valeriana asterothrix Killip
- Valeriana atacamensis Bors.
- Valeriana baltana Graebn.
- Valeriana bambusicaulis Killip
- Valeriana barbareifolia M. Martens & Galeotti
- Valeriana barbulata Diels
- Valeriana boliviana Britton
- Valeriana bornmuelleri Pilg.
- Valeriana bracteata Benth.
- Valeriana bracteosa Phil.
- Valeriana bractescens (Hook.) Höck
- Valeriana bridgesii Hook. & Arn.
- Valeriana bryophila Barrie
- Valeriana buxifolia F.G. Mey.
- Valeriana calvescens Briq.
- Valeriana carnosa Sm.
- Valeriana catharinensis Graebn.
- Valeriana cephalantha Schltdl.
- Valeriana ceratophylla Kunth
- Valeriana cernua B. Eriksen
- Valeriana cerosifolia Xena
- Valeriana chamaedryfolia Cham. & Schltdl.
- Valeriana chiapensis Barrie
- Valeriana chilensis Bors.
- Valeriana clarionifolia Phil.
- Valeriana clematitis Kunth
- Valeriana coarctata Ruiz & Pav.
- Valeriana coleophylla Diels
- Valeriana collina Wallr.
- Valeriana comosa Eriksen
- Valeriana condamoana Graebn.
- Valeriana connata Ruiz & Pav.
- Valeriana convallarioides (Schmale) B.B. Larsen
- Valeriana corymbulosa (Wedd.) Cabrera
- Valeriana costata Schmale
- Valeriana crassifolia Kunth
- Valeriana crispa Ruiz & Pav.
- Valeriana cucurbitifolia Standl.
- Valeriana cumbemayensis B. Eriksen
- Valeriana daphniflora Hand.-Mazz.
- Valeriana decussata Ruiz & Pav.
- Valeriana densa (Wedd.) Höck
- Valeriana densiflora Benth.
- Valeriana dinorrhiza Graebn.
- Valeriana dipsacoides Graebn.
- Valeriana dubia Bunge
- Valeriana edulis Nutt.
- Valeriana edulis subsp. ciliata (Torr. & A. Gray) F.G. Mey.
- Valeriana edulis subsp. edulis
- Valeriana edulis subsp. procera (Kunth) F.G. Mey.
- Valeriana effusa Griseb.
- Valeriana eichleriana Graebn.
- Valeriana emmanuelii Rzed. & Calderón
- Valeriana eupatoria Sobral
- Valeriana fauriei Briq.
- Valeriana fedtschenkoi Coincy
- Valeriana ferax Hoeck
- Valeriana flaccidissima Maxim.
- Valeriana fonkii Phil.
- Valeriana fragilis Clos
- Valeriana glechomifolia F.G. Mey.
- Valeriana globiflora Ruiz & Pav.
- Valeriana globularioides Graebn.
- Valeriana globularis A. Gray
- Valeriana graciliceps Clos
- Valeriana granataea Xena
- Valeriana grandifolia Phil.
- Valeriana grisiana Wedd.
- Valeriana grossheimii Vorosch.
- Valeriana hadros Graebn.
- Valeriana hardwickii Wall.
- Valeriana hebecarpa DC.
- Valeriana hengduanensis D.Y. Hong
- Valeriana henrici (Graebn.) B. Eriksen
- Valeriana herrerae Killip
- Valeriana hirtella Kunth
- Valeriana hirticalyx L.C. Chiu
- Valeriana hornschuchiana Walp.
- Valeriana humboldtii Hook. & Arn.
- Valeriana hyalinorrhiza Ruiz & Pav.
- Valeriana interrupta Ruiz & Pav.
- Valeriana interrupta var. elatior (Graebn.) Killip
- Valeriana interrupta var. interrupta
- Valeriana isoetifolia Killip
- Valeriana jasminoides Briq.
- Valeriana jatamansi Jones
- Valeriana kawakamii Hayata
- Valeriana laciniosa M. Martens & Galeotti
- Valeriana lapathifolia Vahl
- Valeriana laurifolia Kunth
- Valeriana laxiflora DC.
- Valeriana ledoides Graebn.
- Valeriana lepidota Clos
- Valeriana leucocarpa DC.
- Valeriana macbridei Killip
- Valeriana macrorhiza Poepp. ex DC.
- Valeriana magellanica Hombr. & Jacq. ex Decne.
- Valeriana malvacea Graebn.
- Valeriana mandoniana (Wedd.) Höck
- Valeriana mandonii Britton
- Valeriana mapirensis (Britton) Weberl.
- Valeriana meonantha C.Y. Cheng & H.B. Chen
- Valeriana merxmuelleri Seitz
- Valeriana microphylla Kunth
- Valeriana micropterina Wedd.
- Valeriana minutiflora Hand.-Mazz.
- Valeriana moorei Barrie
- Valeriana naidae Barrie
- Valeriana nelsonii Greenm.
- Valeriana nigricans Graebn.
- Valeriana niphobia Briq.
- Valeriana oaxacana Barrie
- Valeriana oblongifolia Ruiz & Pav.
- Valeriana obovata (Nutt.) Roem. & Schult.
- Valeriana obtusifolia DC.
- Valeriana officinalis L.
- Valeriana officinalis var. officinalis
- Valeriana oreocharis Phil.
- Valeriana otomiana Barrie
- Valeriana palmeri A. Gray
- Valeriana paniculata Ruiz & Pav.
- Valeriana papilla Bertero ex DC.
- Valeriana pardoana Graebn.
- Valeriana parviflora (Trevir.) V.M. Badillo
- Valeriana parvula Killip
- Valeriana peltata Clos
- Valeriana pennellii Killip
- Valeriana petersenii Weberl. & Reese-Krug
- Valeriana philippiana Briq.
- Valeriana phylicoides (Turcz.) Briq.
- Valeriana pilosa Ruiz & Pav.
- Valeriana pinnatifida Ruiz & Pav.
- Valeriana plantaginea Kunth
- Valeriana plectritoides Graebn.
- Valeriana plectritoides var. plectritoides Graebn.
- Valeriana polemonifolia Phil.
- Valeriana polybotrya Hoeck
- Valeriana polystachya Sm.
- Valeriana potopensis Briq.
- Valeriana pratensis (Benth.) Steud.
- Valeriana pricnophylla Standl.
- Valeriana prionophylla Standl.
- Valeriana protenta B. Eriksen
- Valeriana pseudofficinalis C.Y. Cheng & H.B. Chen
- Valeriana punctata F.G. Mey.
- Valeriana pycnantha A. Gray
- Valeriana pyramidalis Kunth
- Valeriana pyricarpa Borsini
- Valeriana quadrangularis Kunth
- Valeriana quiroana Xena
- Valeriana radicalis Clos
- Valeriana radicata Graebn.
- Valeriana reitziana Borsini
- Valeriana renifolia Killip
- Valeriana rhodoleuca H.B. Chen & C.Y. Cheng
- Valeriana robertianifolia Briq.
- Valeriana rosaliana F.G.Mey.
- Valeriana rossica P. Smirn.
- Valeriana rufescens Killip
- Valeriana rumicoides Wedd.
- Valeriana rzedowskiorum Barrie
- Valeriana salicariifolia Vahl
- Valeriana sambucifolia Mikan f.
- Valeriana sambucifolia f. dageletiana (Nakaj. ex Maekawa) Hara
- Valeriana samolifolia Bert.
- Valeriana scandens L.
- Valeriana scandens var. candolleana (Gardner) C.A.Mull.
- Valeriana scandens var. scandens
- Valeriana secunda B. Eriksen
- Valeriana sedifolia d'Urv.
- Valeriana selerorum Graebner & Loesener
- Valeriana senecioides Phil.
- Valeriana serrata Ruiz & Pav.
- Valeriana sichuanica D.Y. Hong
- Valeriana simplicifolia Kabath
- Valeriana sisymbriifolia Vahl
- Valeriana sorbifolia Kunth
- Valeriana sorbifolia var. mexicana (DC.) F.G. Mey.
- Valeriana sorbifolia var. sorbifolia
- Valeriana sphaerocarpa Phil.
- Valeriana sphaerocephala Graebn.
- Valeriana sphaerophora Graebn.
- Valeriana spicata (Turcz.) Briq.
- Valeriana stenoptera Diels
- Valeriana stricta Clos
- Valeriana stuckertii Briq.
- Valeriana tachirensis Xena
- Valeriana tafiensis Borsini
- Valeriana tajuvensis Sobral
- Valeriana tangutica Batalin
- Valeriana tatamana Killip
- Valeriana tessendorffiana Graebn.
- Valeriana tiliifolia Troitzk.
- Valeriana tomentosa Kunth
- Valeriana transjenisensis Kreyer
- Valeriana trichomanes Graebn.
- Valeriana triphylla Kunth
- Valeriana triplinervis (Turcz.) Briq.
- Valeriana tuberosa L.
- Valeriana tzotzilana Barrie
- Valeriana ulei Graebn.
- Valeriana uliginosa (Torr. & A.Gray) Rydb.
- Valeriana urbanii Phil.
- Valeriana urticaefolia Kunth
- Valeriana vaga Clos
- Valeriana vaginata Kunth
- Valeriana valdiviana Phil.
- Valeriana velutina Clos
- Valeriana venezuelana Briq.
- Valeriana venusta Lien C. Chiu
- Valeriana verrucosa Schmale
- Valeriana verticillata Clos
- Valeriana virescens Clos
- Valeriana virgata Ruiz & Pav.
- Valeriana warburgii Graebn.
- Valeriana weberbaueri Graebn.
- Valeriana wolgensis Kazak.
- Valeriana xiaheensis Lien C. Chiu
- Valeriana zamoranensis Rzed. & Calderón
İstinadlar
- Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
- Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
Pişikotu:The Plant List saytında takson barədə məlumat. (ing.)
