Uca andız
Uca andız (lat. Inula helenium) — andız cinsinə aid bitki növü.
| Uca andız | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Inula helenium | |||||||||||||||||
| Elmi təsnifat | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Elmi adı | |||||||||||||||||
| Inula helenium L. | |||||||||||||||||
| Sinonimlər | |||||||||||||||||
| Aster helenium (L.) Scop.
| |||||||||||||||||
Inula helenium L.
Hündürlüyü (60) 80-150 sm və daha hündür olan, gövdəsi düzduran, qalın, şırımlı, qısa tüklü,yuxarı hissədə qalxanşəkilli və ya uzun ensiz salxımşəkilli süpürgə şəklində süpürgəvari budaqlanan çoxillik iri ot bitkisidir.
Yarpaq
Yarpaqları iridir, uzunluğu 40-50 sm, üst tərəfdən zəif tüklü və ya çılpaq, alt tərəfdən sıx yumşaq məxmər tüklüdür, aşağı yarpaqları saplaq üzərindədir, uzunsov-elliptik, xırda dişli və ya mişarlı, yuxarı yarpaqları oturaqdır, uzunsov-yumurtaşəkilli, sivriləşmiş, qaidəsi ürəkşəkilli, yarımgövdə həcmini artırandır.
Çiçək
Səbətləri çoxsaylı deyil, iridir, eni 20–35 mm olub, qismən uzun saplaq üzərindədir. Qının bayır yarpaqcıqları otşəkilli, çoxsaylı, demək olar ki, qalın dərilidir, yumurtaşəkilli, boz keçə tüklü, uzunluğu 1-2 (2,5) sm-dir, ortadakılar enli tünd törəməlidir, daxili yarpaqcıqları daha ensiz, kürəkşəkilli və kütdür. Dilcikşəkilli çiçəkləri sarı rəngli, çoxsaylı, ensiz xətvaridir, təpə hissədə sivriikidişlidir, qından uzundur.
Meyvə
Toxumlarının uzunluğu 4–5 mm, prizmaşəkillidir, çılpaqdır; kəkili qəhvəyi rəngli, 2-2,5 dəfə toxumdan uzundur.
Çiçəkləməsi
İyun-Sentyabr
Meyvə verməsi
Avqust-Oktyabr
Azərbaycanda yayılması
Samur-Şabran oval., BQ (Quba), BQ şərq, BQ qərb, KQ mərkəzi, KQ şimal, KQ cənub, Nax. dağ. Aşağı dağ qurşağından subalp qurşağına qədər. Meşə talalarında və kənarlarında, kolların arasında, çay və göllərin sahilində, bağlarda və tarlalarda bitir.
Yaşayış mühiti
Meşə talalarında, meşə kənarında, kollar arasında, çay və göllərin sahilində, bağ və tarlalarda rast gəlinir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti
Dərman məqsədilə istifadə olunur, quru köklərindən göy rəngli boyaq almaq olar.
Mənşəyi və yayılması
Uca andız boreal coğrafi tipinin avropa sinfinə aiddir. Atlantik, Orta və Cənubi Avropa, İran, Əfqanıstan, Monqolustan, Şimali Amerika, Yaponiya, Rusiya və Qafqazda yayılmışdır. Azərbaycanda uca andız Böyük və Kiçik Qafqazın bütün rayonlarında, Samur-Dəvəçi ovalığında və Naxçıvanın dağlıq hissəsində yayılmışdır. Aşağı dağ qurşağından subalp qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 500–2600 m qədər) rast gəlir.
Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər
Kseromezofitdir, meşə, meşə-kol və alaq bitkilik tiplərində rast gəlir. Əsasən meşələrdə, kolluqlarda, çay kənarlarında və bağçalarda tək-tək, çox vaxt kiçik qruplar əmələ gətirir.
Kimyəvi tərkibi
Saponin, seskviterpenoid, kumarin, flavonoid, efir yağları, C və E vitaminləri, steroid, karotin, acı maddələri, qətran və digər bioloji aktiv maddələrlə zəngindir.
Təsiri və tətbiqi
Uca andız farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, praktiki, eksperimental və xalq təbabətində, eləcə də homeopatiya və farmakologiyada geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə-bağırsaq, nəfəs yolları, öd və sidik kisəsi, qaraciyər, ağciyər vərəmi, şəkərli diabet, bronxit və bronxial astma, allergiya, dəri, revmatizm, epilepsiya, artrit, ateroskleroz, malyariya, qadın xəstəlikləri, eləcə də irinli yara və xoralar, işləmə, podaqra və çibana qarşı istifadə olunur. Antihelmint, antibakterial, antifunqal, antiprotozoy, gistamin, hərarəti salan, bəlğəmgətirici, tərlədici, hemostatik, sedativ, iltihab proseslərinə qarşı və sidikqovucu təsirə malikdir.
Əkstəsirləri
Böyrək xəstəliklərində və hamiləlik zamanı istifadəsi məsləhət deyildir.
İstifadə olunan hissələri
Müalıcə məqsədi ilə bitkinin yerüstü hissəsi, yarpaqları, çiçəkləri, kökü və kökümsovu istifadə edilir.
İstifadə formaları
Cövhər, dəmləmə və mazlar.
Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi
Dekorativ, boyaq və bal verən bitkidir.
Təbabətdə
Məhəmməd Mömin (vəfatı 1697 il) qеyd еdir ki, andızın yarpaqlarının cövhəri bağırsaqlarda yеlin (qazın) yığılmasında xеyirlidir, mədəni möhkəmləndirir, həzm orqanlarında ağrının qarşısını alır. 12 q andız opopanaksla güclü işlətmə dərmanıdır. Soyuqdan baş vеrmiş mədə spazmalarını aradan qaldırmaq üçün 4,5 q andızı 0,05 q opopanaksla qarışdırıb qəbul еtmək lazımdır. Andızdan, rəvənd cövhərindən və acı badam yağından buruna tökmək üçün damcılar hazırlayırlar. Bu damcılar kənziki (burun-udlağı) təmizləyir, unutqanlıqda, əzginlik və zökəmdə çox xеyirlidir. Andız otunun tozu xarici (bədənin üzərində olan) yaraları birləşdirərək sağaldır. Bununla, bеlə andızın bağırsağa ziyanı var. Onu ərəb qatranı tarazlaşdırılır. Andızı mərzə ilə əvəz еdirlər. Andız cövhərinin dozası – 23, 5 q təzə yarpaqların isə – 9 q-dır.
İbn Sina qеyd еdir ki, andız oturaq sinirinin iltihabında, oynaq ağrılarında, soyuqdəymədə və əzələ qırılmalarında kömək еdir. Andızın həlimi bəlğəmgətirici təsirə malikdir. Gövdəsinin həlimi, xüsusilə şərbəti, sidikqovucu və aybaşıqovucu kimi istifadə olunur.
Ənənəvi Tibеt təbabətində andız mədə həzmеtməməsində, iştaha azlığında, kostusla və boz mirobalanla bərabər isə ürək xəstəliklərində, dalaq və qabırğaarası sancılarda istifadə еdilir.
Andızın başqa növü monqol xalq təbabətində işlədilir. Çiçəklərini şişlərdə və sinqa xəstəliyində (C vitamininin çatışmazlığı) istifadə еdirlər. Andız mürəkkəb qarışığın tərkibində olaraq monqol və Tibеt təbabətində sıxıcı pеysər ağrılarında, mütamadi əsnəməkdə, baş ağrılarında, ruh düşkünlüyündə, unutqanlıqda və həddindən artıq yorğunluqda müalicə üçün istifadə еdilir.
Azərbaycan xalq təbabətində andız çiçəklərinin dəmləməsi (çayı) bəlğəmgətirici vasitə kimi işlədilir. Kökü və gülünün sulu cövhəri və həlimi mədə-bağırsaq traktının xəstəliklərində yumşaldıcı vasitə kimi və qarın ağrılarında istifadə еdilir. Yarpaq və çiçəklərinin dəmi ələş xəstəliyinə (hidropos, bədən boşluqlarına suyun dolması) qarşı vasitədir. Quru kökünün tozu yaranın üzərinə səpilərək trofik xoraların, məlhəmi (mazı) isə çibanların müalicəsində tətbiq еdilir.
Bolqar alimləri məsləhətinə görə, 2 çay qaşığı xırdalanmış xammalın üzərinə 2100 mm su tökülməli və kənarda 10 saat saxlanmamı (soyuq ayırma). Sonra bu tərkibi filtrdən kеçirərək 1 gün ərzində içmək lazımdır. Başqa bir vasitə (isti ayırma): 5-10 q xammalı (toz halına salınmış kökü) həlimin yarısı buxarlanıb uçana qədər 400 ml suda qaynatmaq həlimi soyutmaq filtеrdən kеçirmək və hər iki saatdan bir 1 xörək qaşığı qədərində qəbul еtmək.
Müasir tibb elmində andızın əsas müalicə xüsusiyyətləri: iltihaba qarşı, bəlğəmgətirici və qurtqovucu. O, həzm traktının sığallı əzələsinə spazmagötürücü təsir göstərir. Andız kökünün həlimindən öskürəkdə, bronxitdə və soyuqdəymədə istifadə еdirlər. Andızın kökündən mədə xorası və onikibarmaq barğırsağın müalicəsi üçün nəzərə tutulmuş allanton adlı prеparat alınıb.
Mənbə
- Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
- Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
- Eldar Şükürov.İsmayıllı rayonu meşə bitkilərinin bələdçi kitabı,Bakı 2016
- Validə M. Əlizadə, Naibə P. Mehdiyeva,Vüqar N. Kərimov, Aidə Q. İbrahimova BÖYÜK QAFQAZIN BİTKİLƏRİ (Azərbaycan) Bakı 2019
- Mehdiyeva N.P. «Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi», Bakı,2011
| İkiləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
