Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Təbriz üsyanı — 1571–1573-cü ildə Təbrizdə Səfəvi hakimiyyətinə qarşı baş verən üsyan.
Arxaplan
XVI əsr ərzində Səfəvi dövlətində feodal istismarına qarşı dəfələrlə xalq üsyanı baş vermişdi. Ehtiyacın və ağır vergilərin təsiri altında əzilən kəndlilərin hərəkatı çox zaman şəhər yoxsulları və sənətkarların üsyanları ilə birləşirdi. Hərəkatın kütləviliyi, eyni zamanda kortəbiiliyi, dərvişlərin, təsadüfı şəxslərin üsyanlara rəhbərlik cəhdləri bu dövr kəndli üsyanlarının səciyyəvi cəhətləri olmuşdur. Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk dövründə zəhmətkeşlərin vəziyyəti bir qədər yaxşılaşmışdı. Lakin XVI əsrin 70-ci illərinin sonlarına doğru onların yaşayış şəraiti xeyli ağırlaşdı. Xalq kütlələrinin I Şah Təhmasibin siyasətindən və qızılbaş feodallarının zülmündən narazılığı 1571–1573-cü illərdə Təbrizdə şəhər yoxsullarının, sənətkarların baş vermiş üsyanında özünün parlaq ifadəsini tapdı. Həsən bəy Rumlu hərəkatın rəhbərləri sırasında sənətkarların və xırda tacirlərin (Mahudhazırlayan, Çəkməçi, Şalhazırlayanın oğlu, Dəvəçi və b.) adlarını xatırlatmışdır. 1571–1573-cü illərdə Təbriz üsyanına pəhləvanların rəhbərlik etməsi, üsyanın iştirakçılarının əsasən xırda sənətkar və alverçilərdən ibarət olması, iki ildən artıq bir müddətdə hər bir məhəllənin idarəsinin bir pəhləvana tapşırılması sübut edir ki, bu üsyan Təbriz cəvanmərd və pəhləvanlarının başçılığı ilə Heydəri və Neməti adı altında varlılarla-yoxsulların sinfi mübarizəsi olmuşdur. Məlum olduğu kimi, Ustaclu Şahqulu Sultanın oğlu Allahqulu bəy İrəvan hakimi idi. Şah Təhmasib onu Təbrizə darğa təyin etmişdi . Allahqulu və onun mülazimləri Təbriz əhalisinə həddən artıq zülm edir, onlardan "Dəstur əl-əməl"də qeyd olunmuş miqdardan artıq vergi və mükəlləfiyyət alırdılar. Buna görə də şəhər sənətkarları, xırda alverçiləri və yoxsulları onun mülazimini döyüb, işgəncə verirlər.
Üsyanın gedişatı
Darğanın mühafızəçiləri əzişdirildi, Allahqulu bəy isə qaçmaqla öz həyatını xilas ola bildi. Qəzəblənmiş xalq kütlələri nəinki darğanın, habelə bir çox nəcabətli şəhər sakinlərinin, seyidlərin, ruhanilərin və varlı şəxslərin evlərinə hücum etdilər. Evlər talan olundu, dövlətli şəxslərin ailələri isə zorakılığa məruz qaldılar. Həsən bəy Rumlu yazır: "Hər bir küçədə sadə xalq içərisindən olan adamlar öz hakimiyyət bayraqlarını ucaltdılar: Pəhləvan Yari Sincar məhəlləsində, Nəcmi Vicuyə məhəlləsində, Topal Mustafanın oğlu Şərəf Sərv məhəlləsində, Şaltikənin oğlu Məhad Məhində, Ağa Məhəmməd Nübar məhəlləsində, Pəhləvan Əvəz Meydanda, Aslan Dərbi-Əlada, Mirzə Məlikani Göyçə ilə Dəvəçilər məhəlləsində, Əla Həsəncan Şeşgilarında". Təbrizdə bütün hakimiyyət üsyan 219 rəhbərlərinin əlinə keçdi. Mərkəzi hökumət nümayəndələri və ali feodal əyanları dəfələrlə I Şah Təhmasibə "qara camaatın qiyamının" yatırılması üçü n Təbrizə qoşun göndərilməsi zərurətini anlatmağa çalışdılar. Lakin Şah Təhmasib həmin məsləhətlərə diqqət yetirmədi. Şah zənn edirdi ki, üsyançılara qarşı qoşun yeridilməsi ağır nəticələr verə bilər, abad vilayət viran qalar, üsyanda iştirak etməyənlər həlak olarlar.Şah Təhmasib habelə ümid edirdi ki, təbrizlilərin üsyanı tədricən zəifləyər. Güman etmək olar ki, şahın qətiyyətsizliyinin başlıca səbəbi Səfəvi dövlətinin ağır vəziyyəti idi. Əsgərlər uzun illər ərzində məvacib almırdılar və buna görə də orduya etibar olunmurdu. Gilan vilayətini isə üsyan bürümüşdü. Buna görə də Şah Təhmasib Allahqulu bəyin yerinə Yusif bəy Ustaclını Təbriz hakimi təyin etdi. Yeni Təbriz hakimi şahın göstərişinə əsasən üsyançılarla danışıqlara başladı. Yusif bəy Ustaclı şəhərin kübarlarına qarşı mübarizəni dayandırmaq haqqında məhəllə rəhbərlərinin (kətxudaların) razılığını almağa müvəffəq oldu. Razılıq andla əsaslandırıldı və üsyanda iştirak etmiş şəxslərin cəzalandırılmayacağına təminat verildi. Lakin şəhərin ən yoxsul sakinləri əldə olunmuş sazişdən narazı qaldılar. Tezliklə Yusif bəyin hərbi xidmətçiləri ilə Pəhləvan Yarinin tərəfdarları arasında toqquşma baş verdi, bir neçə adam həlak oldu. Bu hadisədən sonra şəhərin bir çox məhəllələrində yenidən üsyan başlandı. Yusif bəy şahdan hərbi yardım istədi. Şiə üləmaları da üsyançılarla mübarizəyə cəlb olundular. Onların tərtib etdikləri fitva bəyan edilirdi ki, itaət etməyən qara camaatın qətlə yetirilməsi qanunidir, Allahın tələb etdiyi əməldir. Qaradağın irsi hakiminin oğlu Söhrab bəy şahın əmrinə əsasə hərbi hissələrlə Təbrizə daxil oldu və Sahibabad meydanını əl keçirdi. Onlar Yusif bəyin mülazimləri ilə birlikdə üsyana cəlb olunmuş məhəllələri mühasirəyə aldılar. Üsyanın rəhbərləri və fəal iştirakçıları müqavimətin davam etdirilməsini mənasız sayaraq gizləndilər. Yusif bəy üsyançılardan bir çoxunu girov kimi ələ keçirdi evlərdə axtarış apardı və üsyançıların əksəriyyəti həbs edildi. Həsən bəy Rumlu qeyd edir ki, "qara camaatın" bir çox rəhbərləri - Göyçə, Nəcmi, Şərəf, Şunci Mahudbasan, Çəkməçi Həsən, Diraz, Hacı, Çərtək Şahqulu, Mirzə Babaqulu, Göysatan Hüseyn edam olundular. Üsyan rəhbərlərindən olan Pəhləvan Yari, Pəhləvan Əvəz və Əla Həsəncan Söhrab bəy tərəfindən ələ keçirildilər. Söhrab bəy həmin şəxslərə aman vermək istədi. Lakin Yusif bəy israrla həbs olunmuş üsyan rəhbərlərini qətlə yetirməyi tələb etdi.
Üsyanın nəticəsi
Hər üç üsyan rəhbəri Təbriz meydanında dar ağacından asıldı. Təbriz üsyanı başlanandan yalnız 2 il sonra – 1573-cü ildə yatırıldı. Üsyanın miqyası I Şah Təhmasibi elə vahiməyə salmışdı ki, o, üsyanın yalnız rəhbərlərini və 150 ən fəal iştirakçısını edam etməklə kifayətləndi. Şah 220 şəhərin talan edilməsinə və kütləvi cəza tədbirlərinə imkan vermədi. Təhmasib təbrizlilərin azadlıq istəklərinə bələd idi, dövlətin ağır vəziyyətdə olduğunu anlayırdı və buna görə də Təbriz kimi bir vilayətin əhalisinin güzəranını daha da pisləşdirmək istəmirdi. Şah hökuməti təbrizlilərə hətta bir sıra güzəştlərə getməyə məcbur oldu. I Şah Təhmasib şəhərin sənətkarlarından alınmalı olan verginin (malimühtərifə) məbləğini şəhər əhalisinə "bağışladı". Sonra isə Təbrizi bütün divan vergilərindən azad etdi. Beləliklə, şəhər vergi toxunulmazlığı (immuniteti) qazandı. Təbriz üsyanı xalq hərəkatının qüdrətini və miqyasını aşkara çıxardı. Üsyan yatırıldı, lakin müəyyən uğurlar əldə edildi, şəhər sakinlərinin güzəranı bir qədər yüngülləşdi.
Təbriz üsyanı tarixşünaslıqda
1571–1573-cü illərdə Təbrizdə baş vermiş silahlı üsyan haqqında məlumat verən dövrün ilk müəllifi Həsənbəy Rumlu olmuşdur. Qazi Əhməd Qumi, Fəzli İsfahani, İsgəndər Münşi qısa da olsa bu üsyan haqqında məlumat vermişlər. Ə. Ə. Rəhmani yazır ki, Həsənbəy Rumlu ilə İsgəndər Münşinin bu hadisəyə aid verdiyi məlumatlar arasında xüsusi fərq yoxdur.
Lakin İsgəndər Münşinin verdiyi məlumatı diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, "bir-birinə qarşı olan iki dəstə vuruşmuşdur". O yazır: "bu qiyam və iğtişaşda hər bir məhəllənin əclafı və hər bir küçənin ovbaşının başına özbaşınalıq sevdası düşmüşdü. Onlar qiyam və iğtişaşa başladılar. Şəhər əhalisi arasındakı iki dəstəlik artıq yenidən şiddətlənərək bir-birinin qanlarını tökməyə başladılar". İsgəndər Münşinin bu məlumatı özlüyündə yoxsullar yaşayan küçə və məhəllə sakinlərinin şəhəri idarə etmək üstündə varlılara qarşı mübarizəsini əks etdirir. Digər tərəfdən, 1571-ci ildə Təbrizdə olmuş Alessandrinin yazdığı ilə İsgəndər Münşinin yazdığında uyğunluq vardır. Alessandri Heydəri və nemətilərin vuruşmasını, İsgəndər Münşi isə şəhərdə iki dəstənin vuruşması olduğunu qeyd etmişdir. Alessandri yazır ki, Heydəri və Neməti adı altında Təbrizin doqquz böyük məhəllə sakinləri arasında həmişə düşmənçilik var idi. Bu düşmənçilik 1541-ci ildən başlayaraq uzun müddət davam edirdi. Bir-birinə qarşı olan bu iki qüvvənin mübarizəsi yüksələrək 1571-ci ildə silahlı üsyan səviyyəsinə çatdı. Mübarizə din pərdəsi altında gedən bir-birinə zidd olan iki dəstənin (sinfin), varlılarla-yoxsulların mübarizəsi idi.
1571–1573-cü illərdə Təbriz üsyanına pəhləvanların rəhbərlik etməsi, üsyanın iştirakçılarının əsasən xırda sənətkar və alverçilərdən ibarət olması, iki ildən artıq bir müddətdə hər bir məhəllənin idarəsinin bir pəhləvana tapşırılması sübut edir ki, bu üsyan Təbriz cəvanmərd və pəhləvanlarının başçılığı ilə Heydəri və Neməti adı altında varlılarla-yoxsulların sinfi mübarizəsi olmuşdur. Məlum olduğu kimi, Ustaclu Şahqulu Sultanın oğlu Allahqulu bəy İrəvan hakimi idi. Şah Təhmasib onu Təbrizə darğa təyin etmişdi. Allahqulu və onun mülazimləri Təbriz əhalisinə həddən artıq zülm edir, onlardan "Dəstur əl-əməl"də qeyd olunmuş miqdardan artıq vergi və mükəlləfiyyət alırdılar. Buna görə də şəhər sənətkarları, xırda alverçiləri və yoxsulları onun mülazimini döyüb, işgəncə verirlər. Allahqulu bəy yalan vədlərlə öz mülazimini üsyançıların əlindən alır. Bir neçə gün sonra Allahqulu bəy onun mülaziminə işgəncə vermiş adamlardan birini tutub öldürür. Öldürülən adamın qohumları Allahqulu bəydən icazə almadan cənazəni götürüb Gəcil qəbiristanlığına aparırlar. Xeyli sənətkar, tacir toplaşır, dəfn mərasimi Şah Təhmasibin və darğanın zülmünə qarşı nümayişə çevrilir. Allahqulu bəy bu vəziyyəti görür və nümayişçiləri dağıtmaq, dəfn olunmuş şəxsin cəsədini qəbirdən çıxarmaq üçün mülazimlərini qəbiristanlığa göndərir. Qəbiristanlığa toplaşanlarla mülazimlər arasında toqquşma baş verir. Nümayişçilər qabaqcadan özləri ilə qəbiristanlığa gətirdikləri müxtəlif silahlarla mülazimlərə hücum edirlər. Həsən bəy Rumlu yazır ki, "əclaflar" (üsyançılar – S. O.) şəmşirləri qından çıxararaq Allahqulu bəyin bəzi mülazimlərini yaralayıb öldürürlər . Allahqulu bəy qorxuya düşüb evində gizlənir. Onun mülazimlərindən bir neçə nəfəri yaralanır və həlak olur. Üsyançılar darğanın və varlıların evlərinə hücum edib, onların mallarını ələ keçirir, evlərini dağıdırlar. Qazi Əhməd Qumi yazır ki, seyidlər, qazilər, əyan və əşraf elə vahiməyə düşürlər ki, bunu demək və yazmaqla qurtarmaq olmaz. Gəcil qəbiristanındakı bu döyüş silahlı üsyana bir işarə oldu. Üsyançılar hər bir küçə və məhəllədə şəhərin idarəsini ələ keçirdilər. Demək olar ki, şəhərin idarə olunması üsyançıların tam ixtiyarına keçmişdi. Münşi yazır: "Bu qovğa və qiyamda hər məhəllə əclafı və hər küçə ovbaşı özbaşınalıq xəyalına düşüb, qiyam və fəsada başladı. Qazi Əhməd Quminin sözlərilə desək, hər bir küçədə əclaflardan biri istiqlaliyyət bayrağını dalğalandırırdı.İsgəndər Münşi Təbrizdə, Qeysəriyyədə və bazarlarda alverin kəsildiyini, ev və dükanların qapısının bağlı olduğunu, küçələrdə gəliş-gedişin kəsildiyini bildirmişdir. Lakin əslində bu məlumat varlılara aid idi. Xırda tacirlər və sənətkarlar öz gündəlik işlərini davam etdirirdilər. Əks təqdirdə Təbriz kimi böyük və çox əhaliyə malik bu şəhərdə üsyançıların ixtiyarında qaldığı iki ildən artıq bir müddətdə normal vəziyyət yarana bilməzdi. Hər bir məhəllə və küçədə qayda-qanunu qorumaq, şəhərdə sakitlik yaratmaq üçün üsyan başçılarından biri məsuliyyəti öz üzərinə götürürdü: Pəhləvan Nəcmi-Vicuyə məhəlləsində, Topal Mustafanın oğlu Şərəf Sərv darvazasında, Şal tikənin oğlu Mahad-Məhin məhəlləsində, Ağa Məhəmməd Novbər məhəlləsində, Pəhləvan Əvəz Meydanda, Pəhləvan Aslan Dərbi-Əlada (Surxabda yerləşirdi), Məlikani Mustafa Dəvəçilər məhəlləsində, Əla Həsəncan Şeşgilanda asayişin qorunmasına rəhbərlik edirdilər. Şəhərin digər küçə, bazar və meydanlarında üsyan başçılarının təyin etdikləri şəxslər intizamı qoruyurdular Yuxarıdakı məlumatdan aydın olur ki, Təbriz bütünlüklə üsyançıların əlinə keçmişdi. Şəhər iki ilə yaxın bir müddətdə üsyançıların ixtiyarında qalmışdı. Təbrizin bəzi din xadimləri və şəhər əyanları üsyanı yatırmaq üçün Şah Təhmasibdən Təbrizə əlavə qoşun qüvvəsi göndərilməsini xahiş etdilər. Lakin şah onların xahişinə əhəmiyyət vermədi. Fəzli İsfahani bunu Şah Təhmasibin Təbrizdə şiə təriqətinə mənsub adamlara toxunmaq istəməməsi ilə əlaqələndirir. Qərbi Almaniyanın müasir alimi Röhrbörn də bu məsələdən bəhs edərkən eynilə yuxarıda qeyd edilən səbəbi əsas götürmüşdür. Əslində isə Şah Təhmasib üsyanın genişlənməsindən vahiməyə düşmüşdü. bunun səbəbini Şah Təhmasib və Qızılbaş dövlətinin vəziyyətinin ağırlığı və xəzinənin boş olması ilə izah edir. Halbuki həmin dövrdə Alessandrinin yazdığına görə, şahın illik mədaxili üç milyon qızıl sikkəyə bərabər idi. Şah beş min nəfər qoruyucuya muzd verirdi. Üsyan məğlub edildikdən üç il sonra (1576) Şah Təhmasib öldü.
İstinadlar
- Azərbaycan tarixi III cild, 2007
- Əfəndiyev, 2007. səh. 21
- Əfəndiyev, 2007. səh. 274
- Onullahi, 1982. səh. 161
- Onullahi, 1982. səh. 162
- Onullahi, 1982. səh. 164
Mənbə
- Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər)). Bakı: Elm nəşriyyat. Nailə Vəlixanlı. 2007. səh. 592.
- И. П. Петрушевский. Восстание ремесленпиков и городскои бедноты в Тебризе в 1571-1573 гг. Bakı: Elm nəşriyyat. 1949. səh. 214.
- S.M. Onullahi. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi. Bakı. 1982.
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 407. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tebriz usyani 1571 1573 cu ilde Tebrizde Sefevi hakimiyyetine qarsi bas veren usyan ArxaplanXVI esr erzinde Sefevi dovletinde feodal istismarina qarsi defelerle xalq usyani bas vermisdi Ehtiyacin ve agir vergilerin tesiri altinda ezilen kendlilerin herekati cox zaman seher yoxsullari ve senetkarlarin usyanlari ile birlesirdi Herekatin kutleviliyi eyni zamanda kortebiiliyi dervislerin tesadufi sexslerin usyanlara rehberlik cehdleri bu dovr kendli usyanlarinin seciyyevi cehetleri olmusdur Sefevilerin hakimiyyetinin ilk dovrunde zehmetkeslerin veziyyeti bir qeder yaxsilasmisdi Lakin XVI esrin 70 ci illerinin sonlarina dogru onlarin yasayis seraiti xeyli agirlasdi Xalq kutlelerinin I Sah Tehmasibin siyasetinden ve qizilbas feodallarinin zulmunden naraziligi 1571 1573 cu illerde Tebrizde seher yoxsullarinin senetkarlarin bas vermis usyaninda ozunun parlaq ifadesini tapdi Hesen bey Rumlu herekatin rehberleri sirasinda senetkarlarin ve xirda tacirlerin Mahudhazirlayan Cekmeci Salhazirlayanin oglu Deveci ve b adlarini xatirlatmisdir 1571 1573 cu illerde Tebriz usyanina pehlevanlarin rehberlik etmesi usyanin istirakcilarinin esasen xirda senetkar ve alvercilerden ibaret olmasi iki ilden artiq bir muddetde her bir mehellenin idaresinin bir pehlevana tapsirilmasi subut edir ki bu usyan Tebriz cevanmerd ve pehlevanlarinin basciligi ile Heyderi ve Nemeti adi altinda varlilarla yoxsullarin sinfi mubarizesi olmusdur Melum oldugu kimi Ustaclu Sahqulu Sultanin oglu Allahqulu bey Irevan hakimi idi Sah Tehmasib onu Tebrize darga teyin etmisdi Allahqulu ve onun mulazimleri Tebriz ehalisine hedden artiq zulm edir onlardan Destur el emel de qeyd olunmus miqdardan artiq vergi ve mukellefiyyet alirdilar Buna gore de seher senetkarlari xirda alvercileri ve yoxsullari onun mulazimini doyub isgence verirler Usyanin gedisatiDarganin muhafizecileri ezisdirildi Allahqulu bey ise qacmaqla oz heyatini xilas ola bildi Qezeblenmis xalq kutleleri neinki darganin habele bir cox necabetli seher sakinlerinin seyidlerin ruhanilerin ve varli sexslerin evlerine hucum etdiler Evler talan olundu dovletli sexslerin aileleri ise zorakiliga meruz qaldilar Hesen bey Rumlu yazir Her bir kucede sade xalq icerisinden olan adamlar oz hakimiyyet bayraqlarini ucaltdilar Pehlevan Yari Sincar mehellesinde Necmi Vicuye mehellesinde Topal Mustafanin oglu Seref Serv mehellesinde Saltikenin oglu Mehad Mehinde Aga Mehemmed Nubar mehellesinde Pehlevan Evez Meydanda Aslan Derbi Elada Mirze Melikani Goyce ile Deveciler mehellesinde Ela Hesencan Sesgilarinda Tebrizde butun hakimiyyet usyan 219 rehberlerinin eline kecdi Merkezi hokumet numayendeleri ve ali feodal eyanlari defelerle I Sah Tehmasibe qara camaatin qiyaminin yatirilmasi ucu n Tebrize qosun gonderilmesi zeruretini anlatmaga calisdilar Lakin Sah Tehmasib hemin meslehetlere diqqet yetirmedi Sah zenn edirdi ki usyancilara qarsi qosun yeridilmesi agir neticeler vere biler abad vilayet viran qalar usyanda istirak etmeyenler helak olarlar Sah Tehmasib habele umid edirdi ki tebrizlilerin usyani tedricen zeifleyer Guman etmek olar ki sahin qetiyyetsizliyinin baslica sebebi Sefevi dovletinin agir veziyyeti idi Esgerler uzun iller erzinde mevacib almirdilar ve buna gore de orduya etibar olunmurdu Gilan vilayetini ise usyan burumusdu Buna gore de Sah Tehmasib Allahqulu beyin yerine Yusif bey Ustaclini Tebriz hakimi teyin etdi Yeni Tebriz hakimi sahin gosterisine esasen usyancilarla danisiqlara basladi Yusif bey Ustacli seherin kubarlarina qarsi mubarizeni dayandirmaq haqqinda mehelle rehberlerinin ketxudalarin raziligini almaga muveffeq oldu Raziliq andla esaslandirildi ve usyanda istirak etmis sexslerin cezalandirilmayacagina teminat verildi Lakin seherin en yoxsul sakinleri elde olunmus sazisden narazi qaldilar Tezlikle Yusif beyin herbi xidmetcileri ile Pehlevan Yarinin terefdarlari arasinda toqqusma bas verdi bir nece adam helak oldu Bu hadiseden sonra seherin bir cox mehellelerinde yeniden usyan baslandi Yusif bey sahdan herbi yardim istedi Sie ulemalari da usyancilarla mubarizeye celb olundular Onlarin tertib etdikleri fitva beyan edilirdi ki itaet etmeyen qara camaatin qetle yetirilmesi qanunidir Allahin teleb etdiyi emeldir Qaradagin irsi hakiminin oglu Sohrab bey sahin emrine esase herbi hisselerle Tebrize daxil oldu ve Sahibabad meydanini el kecirdi Onlar Yusif beyin mulazimleri ile birlikde usyana celb olunmus mehelleleri muhasireye aldilar Usyanin rehberleri ve feal istirakcilari muqavimetin davam etdirilmesini menasiz sayaraq gizlendiler Yusif bey usyancilardan bir coxunu girov kimi ele kecirdi evlerde axtaris apardi ve usyancilarin ekseriyyeti hebs edildi Hesen bey Rumlu qeyd edir ki qara camaatin bir cox rehberleri Goyce Necmi Seref Sunci Mahudbasan Cekmeci Hesen Diraz Haci Certek Sahqulu Mirze Babaqulu Goysatan Huseyn edam olundular Usyan rehberlerinden olan Pehlevan Yari Pehlevan Evez ve Ela Hesencan Sohrab bey terefinden ele kecirildiler Sohrab bey hemin sexslere aman vermek istedi Lakin Yusif bey israrla hebs olunmus usyan rehberlerini qetle yetirmeyi teleb etdi XVI esr Tebriz seherinin xeritesiUsyanin neticesiHer uc usyan rehberi Tebriz meydaninda dar agacindan asildi Tebriz usyani baslanandan yalniz 2 il sonra 1573 cu ilde yatirildi Usyanin miqyasi I Sah Tehmasibi ele vahimeye salmisdi ki o usyanin yalniz rehberlerini ve 150 en feal istirakcisini edam etmekle kifayetlendi Sah 220 seherin talan edilmesine ve kutlevi ceza tedbirlerine imkan vermedi Tehmasib tebrizlilerin azadliq isteklerine beled idi dovletin agir veziyyetde oldugunu anlayirdi ve buna gore de Tebriz kimi bir vilayetin ehalisinin guzeranini daha da pislesdirmek istemirdi Sah hokumeti tebrizlilere hetta bir sira guzestlere getmeye mecbur oldu I Sah Tehmasib seherin senetkarlarindan alinmali olan verginin malimuhterife meblegini seher ehalisine bagisladi Sonra ise Tebrizi butun divan vergilerinden azad etdi Belelikle seher vergi toxunulmazligi immuniteti qazandi Tebriz usyani xalq herekatinin qudretini ve miqyasini askara cixardi Usyan yatirildi lakin mueyyen ugurlar elde edildi seher sakinlerinin guzerani bir qeder yungullesdi Tebriz usyani tarixsunasliqda1571 1573 cu illerde Tebrizde bas vermis silahli usyan haqqinda melumat veren dovrun ilk muellifi Hesenbey Rumlu olmusdur Qazi Ehmed Qumi Fezli Isfahani Isgender Munsi qisa da olsa bu usyan haqqinda melumat vermisler E E Rehmani yazir ki Hesenbey Rumlu ile Isgender Munsinin bu hadiseye aid verdiyi melumatlar arasinda xususi ferq yoxdur Lakin Isgender Munsinin verdiyi melumati diqqetle nezerden kecirdikde aydin olur ki bir birine qarsi olan iki deste vurusmusdur O yazir bu qiyam ve igtisasda her bir mehellenin eclafi ve her bir kucenin ovbasinin basina ozbasinaliq sevdasi dusmusdu Onlar qiyam ve igtisasa basladilar Seher ehalisi arasindaki iki destelik artiq yeniden siddetlenerek bir birinin qanlarini tokmeye basladilar Isgender Munsinin bu melumati ozluyunde yoxsullar yasayan kuce ve mehelle sakinlerinin seheri idare etmek ustunde varlilara qarsi mubarizesini eks etdirir Diger terefden 1571 ci ilde Tebrizde olmus Alessandrinin yazdigi ile Isgender Munsinin yazdiginda uygunluq vardir Alessandri Heyderi ve nemetilerin vurusmasini Isgender Munsi ise seherde iki destenin vurusmasi oldugunu qeyd etmisdir Alessandri yazir ki Heyderi ve Nemeti adi altinda Tebrizin doqquz boyuk mehelle sakinleri arasinda hemise dusmencilik var idi Bu dusmencilik 1541 ci ilden baslayaraq uzun muddet davam edirdi Bir birine qarsi olan bu iki quvvenin mubarizesi yukselerek 1571 ci ilde silahli usyan seviyyesine catdi Mubarize din perdesi altinda geden bir birine zidd olan iki destenin sinfin varlilarla yoxsullarin mubarizesi idi 1571 1573 cu illerde Tebriz usyanina pehlevanlarin rehberlik etmesi usyanin istirakcilarinin esasen xirda senetkar ve alvercilerden ibaret olmasi iki ilden artiq bir muddetde her bir mehellenin idaresinin bir pehlevana tapsirilmasi subut edir ki bu usyan Tebriz cevanmerd ve pehlevanlarinin basciligi ile Heyderi ve Nemeti adi altinda varlilarla yoxsullarin sinfi mubarizesi olmusdur Melum oldugu kimi Ustaclu Sahqulu Sultanin oglu Allahqulu bey Irevan hakimi idi Sah Tehmasib onu Tebrize darga teyin etmisdi Allahqulu ve onun mulazimleri Tebriz ehalisine hedden artiq zulm edir onlardan Destur el emel de qeyd olunmus miqdardan artiq vergi ve mukellefiyyet alirdilar Buna gore de seher senetkarlari xirda alvercileri ve yoxsullari onun mulazimini doyub isgence verirler Allahqulu bey yalan vedlerle oz mulazimini usyancilarin elinden alir Bir nece gun sonra Allahqulu bey onun mulazimine isgence vermis adamlardan birini tutub oldurur Oldurulen adamin qohumlari Allahqulu beyden icaze almadan cenazeni goturub Gecil qebiristanligina aparirlar Xeyli senetkar tacir toplasir defn merasimi Sah Tehmasibin ve darganin zulmune qarsi numayise cevrilir Allahqulu bey bu veziyyeti gorur ve numayiscileri dagitmaq defn olunmus sexsin cesedini qebirden cixarmaq ucun mulazimlerini qebiristanliga gonderir Qebiristanliga toplasanlarla mulazimler arasinda toqqusma bas verir Numayisciler qabaqcadan ozleri ile qebiristanliga getirdikleri muxtelif silahlarla mulazimlere hucum edirler Hesen bey Rumlu yazir ki eclaflar usyancilar S O semsirleri qindan cixararaq Allahqulu beyin bezi mulazimlerini yaralayib oldururler Allahqulu bey qorxuya dusub evinde gizlenir Onun mulazimlerinden bir nece neferi yaralanir ve helak olur Usyancilar darganin ve varlilarin evlerine hucum edib onlarin mallarini ele kecirir evlerini dagidirlar Qazi Ehmed Qumi yazir ki seyidler qaziler eyan ve esraf ele vahimeye dusurler ki bunu demek ve yazmaqla qurtarmaq olmaz Gecil qebiristanindaki bu doyus silahli usyana bir isare oldu Usyancilar her bir kuce ve mehellede seherin idaresini ele kecirdiler Demek olar ki seherin idare olunmasi usyancilarin tam ixtiyarina kecmisdi Munsi yazir Bu qovga ve qiyamda her mehelle eclafi ve her kuce ovbasi ozbasinaliq xeyalina dusub qiyam ve fesada basladi Qazi Ehmed Quminin sozlerile desek her bir kucede eclaflardan biri istiqlaliyyet bayragini dalgalandirirdi Isgender Munsi Tebrizde Qeyseriyyede ve bazarlarda alverin kesildiyini ev ve dukanlarin qapisinin bagli oldugunu kucelerde gelis gedisin kesildiyini bildirmisdir Lakin eslinde bu melumat varlilara aid idi Xirda tacirler ve senetkarlar oz gundelik islerini davam etdirirdiler Eks teqdirde Tebriz kimi boyuk ve cox ehaliye malik bu seherde usyancilarin ixtiyarinda qaldigi iki ilden artiq bir muddetde normal veziyyet yarana bilmezdi Her bir mehelle ve kucede qayda qanunu qorumaq seherde sakitlik yaratmaq ucun usyan bascilarindan biri mesuliyyeti oz uzerine gotururdu Pehlevan Necmi Vicuye mehellesinde Topal Mustafanin oglu Seref Serv darvazasinda Sal tikenin oglu Mahad Mehin mehellesinde Aga Mehemmed Novber mehellesinde Pehlevan Evez Meydanda Pehlevan Aslan Derbi Elada Surxabda yerlesirdi Melikani Mustafa Deveciler mehellesinde Ela Hesencan Sesgilanda asayisin qorunmasina rehberlik edirdiler Seherin diger kuce bazar ve meydanlarinda usyan bascilarinin teyin etdikleri sexsler intizami qoruyurdular Yuxaridaki melumatdan aydin olur ki Tebriz butunlukle usyancilarin eline kecmisdi Seher iki ile yaxin bir muddetde usyancilarin ixtiyarinda qalmisdi Tebrizin bezi din xadimleri ve seher eyanlari usyani yatirmaq ucun Sah Tehmasibden Tebrize elave qosun quvvesi gonderilmesini xahis etdiler Lakin sah onlarin xahisine ehemiyyet vermedi Fezli Isfahani bunu Sah Tehmasibin Tebrizde sie teriqetine mensub adamlara toxunmaq istememesi ile elaqelendirir Qerbi Almaniyanin muasir alimi Rohrborn de bu meseleden behs ederken eynile yuxarida qeyd edilen sebebi esas goturmusdur Eslinde ise Sah Tehmasib usyanin genislenmesinden vahimeye dusmusdu bunun sebebini Sah Tehmasib ve Qizilbas dovletinin veziyyetinin agirligi ve xezinenin bos olmasi ile izah edir Halbuki hemin dovrde Alessandrinin yazdigina gore sahin illik medaxili uc milyon qizil sikkeye beraber idi Sah bes min nefer qoruyucuya muzd verirdi Usyan meglub edildikden uc il sonra 1576 Sah Tehmasib oldu IstinadlarAzerbaycan tarixi III cild 2007 Efendiyev 2007 seh 21 Efendiyev 2007 seh 274 Onullahi 1982 seh 161 Onullahi 1982 seh 162 Onullahi 1982 seh 164MenbeAzerbaycan tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm nesriyyat Naile Velixanli 2007 seh 592 I P Petrushevskij Vosstanie remeslenpikov i gorodskoi bednoty v Tebrize v 1571 1573 gg Baki Elm nesriyyat 1949 seh 214 S M Onullahi XIII XVII esrlerde Tebriz seherinin tarixi Baki 1982 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 407 ISBN 978 9952 34 101 0