Azərbaycanca
Deutsch
日本語
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
United State
Tolerantlıq qanunu — Orqanizmin hər-hansı ekoloji amilin dəyişkənliyinə münasibətdə dözümlülüyüdür.
Ümumi məlumat
Mühitin limitləşdirici amilləri növün arealını müəyyən edir. Əgər qarşılıqlı təsirdə olan amillər məcmusundan ibarət mühitdə kəmiyyətcə müəyyən minimumdan az və ya maksimumdan çox olan ekoloji amil varsa belə mühitdə orqanizmin fəal həyat fəaliyyəti mümkün deyil. Bu amilin minimal və maksimal qiymətləri məhdudlaşdırıcı (limitləyici) rol oynayır. İki pessimum arasındakı məsafə-tolerantlıq zonası adlanır. Orqanizmin hər-hansı ekoloji amilin dəyişkənliyinə münasibətdə dözümlülüyü tolerantlıq adlandırılır. Əlverişsiz mühit şəraitinə dayanıqlı olan növlər tolerant növlərdir. Növün verilmiş coğrafi ərazidə mövcud olma imkanını müəyyən etmək üçün mühit amillərinin hər-hansı birinin ekoloji valentlik həddini aşıb-aşmamasını öyrənmək çox vacibdir. İlk dəfə bu qanunauyğunluğu amerikan alimi V. E. Şelford irəli sürmüşdür. 1913-cü ildə V. E. Şelford "tolerantlıq qanununu" formalaşdırmışdır. Bu qanuna görə, istənilən kənar amilin həm çatışmazlığı, həm də izafiliyi bioloji obyekt üçün zərərli hesab edilir.
Y. Odumun izahı
Tolerantlıq qanunu 1975-ci ildə Y. Odum tərəfindən daha tam izah olunmuşdur: Belə ki, orqanizmlər bir amilə münasibətdə daha geniş, digər amilə münasibətdə isə daha dar tolerantlıq diapazonuna malik ola bilərlər. Bütün ekoloji amillərə münasibətdə geniş diapozonda tolerantlığa malik növlər adətən daha çox yayılanlardır. Əgər, bir ekoloji amil üzrə şərait qeyri-optimaldırsa, onda digər ekoloji amillərə görə də tolerantlıq diapozonu daralır. Həmçinin ayrı-ayrı amillərə və onların kombinasiyasına tolerantlıq diapazonu müxtəlif olur. Xüsusən də onu deyə bilərik ki, bütün orqanizmlər üçün artıb-törəmə dövrü böhranlı olduğuna görə, məhz bu ərəfədə limitləyici amillərin sayı da artmaqdadır.
Müasir ekoloji ədəbiyyatlarda (Odum,1975,1986; Fyodorov, Gelmanov,1980; Leviç və b.,1997) Şelfordun "tolerantlıq qanununa" Libix prinsipinin davamı və genişlənməsi kimi baxılır.
Digər
1913-cü ildə isveçrəli botanik V. E. Şelford kəşf etmişdir ki, müəyyən yerdə hər hansı canlının ləng inkişaf etməsinə səbəb ətraf mühit faktorlarının təkcə çatışmazlığı deyil, həm də artıqlığıdır. Ona görə də orqanizmin ətraf mühitdən tələbi iki şərtlə ölçülür: a)minimal ekoloji tələb, b) maksimal ekoloji tələb. Bu iki tələb arasındakı şərait orqanizmin dözümlülük həddi adlanır. Hər bir faktorun təsirinə qarşı orqanizimdə müəyyən dözümlülük həddi əmələ gəlir. Deməli faktorun orqanizmə təsiri nə az, nə də çox deyil optimal olmalıdır.
Dözümlülük həddi konsepsiyası biosferlə insanın əlaqəsini optimallaşdırmaq üçün vacibdir. Ona görə ki, bu işdə həlledici rol oynayan çox vaxt antropogen faktor olur. Canlıların dözümlülük həddi ilə əlaqədar bir neçə ekoloji qanunauyğunluq müəyyən edilmişdir:
- Canlıların dözümlülük həddi bir faktora qarşı geniş, başqa faktora qarşı məhdud ola bilər.
- Arealı geniş olan növlər bir neçə faktora qarşı dözümlü olur.
- Ətraf mühitdən canlıya təsir edən hər hansı ekoloji faktor optimal olmayanda, onun digər ekoloji faktorlara da dözümlülük həddi məhdudlaşır.
- Laboratoriya şəraitində əsas rol oynayan ekoloji faktor (məsələn, işıq) təbiətdə rəqabətin, yırtıcıların, parazitlərin və başqa faktorların təsiri altına düşüb ikinci dərəcəli ola bilər. Deməli təbiətdə faktorların təsiri bir-birindən asılıdır.
- Orqanizmin dözümlülük həddi onun inkişaf mərhələsindən və yaşından asılı olaraq dəyişə bilər. Subay fərdlərin dözümlülük həddi nəsil verənlərə nisbətən geniş olur. Konkret növ canlının dözümlülük həddini bildirmək üçün steno (dar) və evri (geniş) sözlərindən istifadə edilir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Ümumi Ekologiya — Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
- Mustafayev Q. T. Ekologiyadan konspekt. Bakı, Şərq-Qərb, 1993
Xarici keçidlər
- TOLERANTLIQ NƏDİR? [ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tolerantliq qanunu Orqanizmin her hansi ekoloji amilin deyiskenliyine munasibetde dozumluluyudur Umumi melumatMuhitin limitlesdirici amilleri novun arealini mueyyen edir Eger qarsiliqli tesirde olan amiller mecmusundan ibaret muhitde kemiyyetce mueyyen minimumdan az ve ya maksimumdan cox olan ekoloji amil varsa bele muhitde orqanizmin feal heyat fealiyyeti mumkun deyil Bu amilin minimal ve maksimal qiymetleri mehdudlasdirici limitleyici rol oynayir Iki pessimum arasindaki mesafe tolerantliq zonasi adlanir Orqanizmin her hansi ekoloji amilin deyiskenliyine munasibetde dozumluluyu tolerantliq adlandirilir Elverissiz muhit seraitine dayaniqli olan novler tolerant novlerdir Novun verilmis cografi erazide movcud olma imkanini mueyyen etmek ucun muhit amillerinin her hansi birinin ekoloji valentlik heddini asib asmamasini oyrenmek cox vacibdir Ilk defe bu qanunauygunlugu amerikan alimi V E Selford ireli surmusdur 1913 cu ilde V E Selford tolerantliq qanununu formalasdirmisdir Bu qanuna gore istenilen kenar amilin hem catismazligi hem de izafiliyi bioloji obyekt ucun zererli hesab edilir Y Odumun izahiTolerantliq qanunu 1975 ci ilde Y Odum terefinden daha tam izah olunmusdur Bele ki orqanizmler bir amile munasibetde daha genis diger amile munasibetde ise daha dar tolerantliq diapazonuna malik ola bilerler Butun ekoloji amillere munasibetde genis diapozonda tolerantliga malik novler adeten daha cox yayilanlardir Eger bir ekoloji amil uzre serait qeyri optimaldirsa onda diger ekoloji amillere gore de tolerantliq diapozonu daralir Hemcinin ayri ayri amillere ve onlarin kombinasiyasina tolerantliq diapazonu muxtelif olur Xususen de onu deye bilerik ki butun orqanizmler ucun artib toreme dovru bohranli olduguna gore mehz bu erefede limitleyici amillerin sayi da artmaqdadir Muasir ekoloji edebiyyatlarda Odum 1975 1986 Fyodorov Gelmanov 1980 Levic ve b 1997 Selfordun tolerantliq qanununa Libix prinsipinin davami ve genislenmesi kimi baxilir Diger1913 cu ilde isvecreli botanik V E Selford kesf etmisdir ki mueyyen yerde her hansi canlinin leng inkisaf etmesine sebeb etraf muhit faktorlarinin tekce catismazligi deyil hem de artiqligidir Ona gore de orqanizmin etraf muhitden telebi iki sertle olculur a minimal ekoloji teleb b maksimal ekoloji teleb Bu iki teleb arasindaki serait orqanizmin dozumluluk heddi adlanir Her bir faktorun tesirine qarsi orqanizimde mueyyen dozumluluk heddi emele gelir Demeli faktorun orqanizme tesiri ne az ne de cox deyil optimal olmalidir Dozumluluk heddi konsepsiyasi biosferle insanin elaqesini optimallasdirmaq ucun vacibdir Ona gore ki bu isde helledici rol oynayan cox vaxt antropogen faktor olur Canlilarin dozumluluk heddi ile elaqedar bir nece ekoloji qanunauygunluq mueyyen edilmisdir Canlilarin dozumluluk heddi bir faktora qarsi genis basqa faktora qarsi mehdud ola biler Areali genis olan novler bir nece faktora qarsi dozumlu olur Etraf muhitden canliya tesir eden her hansi ekoloji faktor optimal olmayanda onun diger ekoloji faktorlara da dozumluluk heddi mehdudlasir Laboratoriya seraitinde esas rol oynayan ekoloji faktor meselen isiq tebietde reqabetin yirticilarin parazitlerin ve basqa faktorlarin tesiri altina dusub ikinci dereceli ola biler Demeli tebietde faktorlarin tesiri bir birinden asilidir Orqanizmin dozumluluk heddi onun inkisaf merhelesinden ve yasindan asili olaraq deyise biler Subay ferdlerin dozumluluk heddi nesil verenlere nisbeten genis olur Konkret nov canlinin dozumluluk heddini bildirmek ucun steno dar ve evri genis sozlerinden istifade edilir Hemcinin baxEtraf muhitIstinadlar Umumi Ekologiya Azerbaycan Cografiya Cemiyyeti Mustafayev Q T Ekologiyadan konspekt Baki Serq Qerb 1993Xarici kecidlerTOLERANTLIQ NEDIR olu kecid