Teymur Müskənli
Teymur Müskənli, Teymur Müskanlı (və ya Yuxarı Müskanlı) — Azərbaycan Respublikasının Qubadlı rayonunun Teymur Müskənli kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.
Teymur Müskənli | |
---|---|
39°25′28″ şm. e. 46°30′25″ ş. u. | |
Ölkə | Azərbaycan |
Tarixi və coğrafiyası | |
Mərkəzin hündürlüyü | 700-800 m |
Saat qurşağı | |
Əhalisi | |
Əhalisi | 281 nəfər (1993) |
Milli tərkibi | azərbaycanlılar |
Rəsmi dili | Azərbaycan dili |
14 mart 1933-cü ildə Teymur Müskanlı kənd Şurasının mərkəzi olmuşdur. Həmin Şuranın tərkibinə Abdalanlı, Balahəsənli, Bəxtiyarlı, Əliquluuşağı, Ləpəheyranlı, Məlikəhmədli, Qundanlı kəndləri daxil idi. Teymur Müskanlı kənd inzibati ərazi dairəsi kimi yarandığı tarix isə 10 yanvar 1957-ci il hesab olunur. Bu inzibati ərazi dairəsi 3 kəndi - Yuxarı Müskanlı, Balahəsənli və Xıdırlını əhatə edir.
1993-ci il 31 avqust tarixində Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilib.
Tarixi
Qubadlı rayonunun Teymur Müskanlı kəndi Səlk dağının ətəyində, Bərgüşad çayının sahilində yerləşir. Kənddə İstisu bulağı, Qaranlıq meşəsi, Şivili dərəsi, Qızıl qaya kimi yerlər var. Teymur Müskanlı kəndi erkən orta əsrlərdə türk boylarının yaşadığı coğrafiyanın tərkib hissəsi olmuşdur. "Kitabi Dədə Qorqud"da, eləcə də Musa Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində Ər oğuzboylarının xanı Qazan xandan bəhs edilir. Qeyd edək ki, Azərbaycanın bir çox yerində olduğu kimi Teymur Müskanlı kandinin yaxınlığında da, Qazan xanın adı ilə bağlı qədim türk oymağının qalıqları vardır. Əsl adı Pir Qazan olan bu kəndin adı zaman keçdikcə Pirəqazyan şəklində işlənmişdir. Bu kənddə XIX əsrədək yaşayış olmuş, sonradan isə əhalisi Teymur Müskanlı kəndinə köçmüşdür.
Teymur Müskanlı kəndi Qarabağı və Zəngəzuru Azərbaycanın qərb bölgəsi ilə birləşdirən mühüm ticarət yolunun üzərində yerləşir. Orta əsrlər dövründə bir çox sərkərdə öz ordusu ilə bu yoldan keçmişdir. IX əsrin 20-ci illərində ərəb əsarətinə qarşı xalq azadlıq hərakatının başçısı Babək Xürrəmi Qarabağı və Zəngəzuru yadelli işğalçılardan azad edərkən bu yolu nəzarət altına almışdır. 837-ci ilin avqustun sonunda Afşin Heydər ibn Kavusun mühasirəyə aldığı Bəzz qalasınn müdafiəsini yarımçıq qoyub Azərbaycanın şimalındakı yerli türk boylarından və Xəzər xaqanlığından kömək almağa ümid edən Babək, Araz çayını keçərək Zəngəzura daxil olur. O, Bərgüşad çayı boyunca irəliləyərək Səki qalasına çatır. Burada xristian məliyi Səhl ibn Sumbat tərəfindən xaincəsinə əsir alınıb xəlifənin kəşfiyyat dəstəsinə təhvil verilir.
X əsrdə məşhur ərəb coğrafiyaşünası ibn Həvqəlin "Yerin təsviri" adı əsərində verilmiş xəritədə Araz və Kür çayları arasında yerləşən Azərbaycanın qərb torpaqları, eləcə də, Qarabağ, Zəngəzur və Göyçə gölü hövzəsi Sabir ölkəsi kimi göstərilmişdir. Alban dövlətinin hakim sülaləsi də Sabir türk boyuna mənsub olmuş və Alban tarixi kitabının tərcüməçisi, Oksford Universitetinin professoru Ç.Dovsetin qeyd etdiyi kimi, xaqan titulu daşımışdır. Daha erkən dövrlərə aid Bizans qaynaqlarında da Sabir türk boyunun Azərbaycan ərazisində yaşaması haqqında geniş məlumatlar vardır.
Teymur Müskanlı kəndinin adı XIV əsrin sonlarında Əmir Teymurun Qarabağda, eləcə də Zəngəzurda ordugah qurub Göyçə yaylaqlarına getməsi ilə bağlı meydana gəlmişdir. "Teymurun Məskəni" mənasını bildirən bu toponim indiyədək demək olar ki, işlənməkdədir.
XIX əsrdə Rusiya İmperiyası tərəfindən ermənilərin Osmanlı dövlətinin şərq vilayətlərindən və Qacarlar dövlətindən Azərbaycanın qərb bölgələrinə, eləcə də, Zəngəzur ərazisinə köçürülməsindən sonra yerli Azərbaycan türklərinin dinc yaşayışı pozuldu. Ermənilər yeni məskunlaşdıqları torpaqlarda Azərbaycan xalqına qarşı ərazi iddiaları etməyə başladılar. XX əsrin əvvəllərində isə bu niyyətlərini həyata keçirmək üçün erməni daşnak dəstələri Azarbaycan türklərinə qarşı soyqırımı tədbirləri həyata keçirdilər. Həmin dövrdə Teymur Müskanlı kəndi Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasının tərkibində kənd ərazi vahidi olub. 1911-ci ildə Tiflisdə nəşr edilmiş "Qafqaz təqvimi"nə görə kənd əhalisinin ümumi sayı 488 nəfər olmuşdur. Həmin ildə bu qəzada Müskanlı adı ilə qeydə alınmış digər bir kənddə isə 212 nəfər sakin yaşayırdı. Teymur Müskanlı kəndinin əhalisinin bir hissəsi sonradan həmin kəndə köçdüyündən, o kənd də Müskanlı adı ilə tanınmışdır. "Qafqaz təqvimi"ndə qeyd edildiyi kimi, kənd sakinlərinin hamısı Azərbaycan türkləri olmuşdur.
Teymur Müskanlı kəndi 1918-1920-ci illərdə Zəngəzurda erməni daşnaklarına qarşı mübarizənin əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur. 1918-ci il yayın sonunda Davudlu kəndinə hücum edən erməni daşnakları 15 nəfər azərbaycanlını qətlə yetirərək, Bərgüşad çayı boyunca qırğınları davam etdirdilər. Noyabr ayında Gorusu yaratdığı "Zəngəzur höküməti"nin paytaxtı elan edən daşnak dəstəsinin başçısı Andranik daha da azğınlaşdı. Bakıda qərargah quran ingilis ordusunun generalı Tomson dekabrın 3-də Andranikə terroru dayandırmaq haqqında ultimatum verdi. 1919-cu il yanvarın 7-də general Tomsonun nümayəndəsi Hibbon Teymur Müskanlı kandinə gəldi. Teymur Müskanlı kəndinin əhalisi ondan erməni quldurlarının doğma yurdlarından qovduğu azərbaycanlı qaçqınların geri qaytarılmasını, onların tahlükəsizliyinə təminat verilməsini, Andranikin daşnak dəstəsinin Zangəzur qəzasından çıxmasını tələb etdilər. Lakin ingilislər ikili oyun oynayrdılar. 1920-ci ilin yanvarında Andranikin 10 min nəfərlik canlı qüvvə, 5 top və 20 pulemyota malik olan daşnak qoşunu Zəngəzura hücuma keçərək xeyli kəndi, o cümlədən Teymur Müskanlı, Qundanlı, Balahəsənli, Xıdırlı, Məlikəhmədli, Göyərcik, Novlu, Eyvazlı, Qədili, Göyqala və Sahverdilər kəndlərini yandırıb əhalisinin bir hissəsini qətlə yetirdilər.
XX əsrin sonlarında Teymur Müskanlı kəndi bir daha erməni işğalına məruz qaldı. 1993-cü ilin 31 avqustunda Qubadlı rayonunun erməni və rus hərbi birləşmələri tərəfindən işğalından sonra Teymur Müskanlı kəndinin əhalisi əsasən Bakı və Sumqayıt şəhərlərinə pənah gətirdilər. Teymur Müskanlı kəndinin 22 nəfər Qarabağ müharibəsi iştirakçısı və veteranı var.
Toponimikası
Yuxarı Müskanlı yaşayış məntəqəsini əvvəllər Aşağı Müskanlı kəndindən ayrılmış ailələr salmışlar. Yeni kəndi əvvəlkindən fərqləndirmək üçün ona Yuxarı əlavə olunmuşdur. Müskanlı sözü "müskəndən olanlar", "müskənlilər" mənasındadır. "Müskən" həm də ərəb dilində iskan, məskən deməkdir. Eləcə də, "müskanlı" sözünün etimologiyasına görə "müskan" "mis olan yer" anlamına gəlir.
Coğrafiyası və iqlimi
Yuxarı Müskanlı kəndi dəniz səviyyəsindən 700-800 metr hündürlükdə, rayon mərkəzindən 15 km şimal-qərbdə yerləşir. Kənd Qundalı, Balahəsənli, Məlikəhmədli və Cılfır kəndləri ilə həmsərhəddir. Kəndlə Həkəri dəmiryol stansiyasına qədər olan məsafə 37 km-dir.
Kəndin yerləşdiyi dağlıq ərazi Mezazoy erasının əhəng daşlarından, şistlərdən, qum daşlarından, düzənlik və dağətəyi zonalar isə kaynazoy dövrü çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Burada qışı quraq keçən mulayim isti iqlim hakimdi. Havanın orta temperaturu 10-14 C, yağıntıların miqdarı isə 300–600 mm-dir. Çaylar əsasən yağış, qismən də yeraltı sularla qidalanırlar. Kənd ərazisindən mənbəyini Qarabağ vulkanik yaylasında 3040 m hündürlükdən götürən Bərgüşad çayı axıb keçir. Bərgüşad çayı yaz aylarında daşır.
Kənd ərazisində dağ-şabalıdı, qəhvəyi dağ-meşə torpaqları səciyyəvidir. Meşələrində palıd, vələs, fıstıq ağacları talalar şəklində qalmışdır. Dağ yamacları kəskin parçalanmış, dərin dərələr əmələ gəlmişdir. Kəndin şimal-qərbində Səlk dağının yamacları sal qayalar üzərində ardıc ağacları talalar şəklində yayılıb.
Əhalisi
Yuxarı Müskanlı kəndinin əhalisi tarixən köçəri həyat tərzi keçiriblər. Yayda yaylağa, qışda Kür qovuşanda qışlaq yerlərinə gedərmişlər. Yaylaq vaxtı ən cox Fərməştəpə, Qannıca, Qaragöl, Tavlaçüxura çıxarmışlar. İşğala qədər evlərin sayı 68, əhalinin sayı 281 nəfər olmuşdur. Hazırda orta məktəb, klub, kitabxana, poçt-teleqraf, tibb məntəqəsi, böyük mağaza işğal altıdadır. Əhali heyvandarlıq və taxılçılıqla məşğul olmuşlar. Son dövrlər əkinçiliklə-bostançılıqla məşğul olurdular.
1918 ci ildə Əsgülüm dağlıq silsiləsinin Səlk dağı sıldırımlarından Şuşa şəhəri aydın görünür və ətəyində yerləşən Teymur-Müskanlı kəndində 1918-ci ildə 70 evi, kənd qəbiristanlığını, məscidi və gümbəzi, 1850-ci ildə Bərgüşad çayı üzərində tikilmiş və Əliquluuşağı kəndinə keçid olan “Laləzar” daş körpüsünü hay silahlıları məhv etmişlər.
Tanınmış şəxsləri
- Qara İlyasov — çekist, ictimai xadim.
- Hüseyn Quliyev — general-mayor, SSRİ Xarici İşlər Nazirliyinin konsulluq şöbəsinin rəisi.
- Ramiz Rövşən — Azərbaycanın xalq şairi.
Şəkillər
Həmçinin bax
Mənbə
- Akif Muradverdiyev. Zəngəzur. Tariximizin yaddaşı. Bakı: Xəzər, 2007, səh. 463.
İstinadlar
- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi (2019). "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı" (PDF) (azərb.). stat.gov.az. 2020-04-16 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-16.
- [1]
Xarici keçidlər
- Azərbaycan Respublikası Qubadlı Rayon İcra Hakimiyyəti