fbpx
Wikipedia

Terpenlər

Avqust 01, 2021

Terpenlər - tərkibində 10 və daha çox karbon atomu olan , təbiətdə çox rast gəlinən doymamış karbohidrogenlərdir. Bunların əksəri C10H16 tərkibli, açıqzəncirli və ya tsiklik birləşmələrdir.

İzoprenin quruluş formulu

Təsnifatı

Terpenlər hidrogen (H) və karbon (C) atomlarından təşkil olunurlar. Onlara aid olan maddələr arasındakı fərq yalnız, kimyəvi standartlara uyğun olaraq H və C atomlarının sayındadır. Terpenlərin ən xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar havanın oksigeni ilə tez birləşirlər, bu proses oksidləşmədə olduğu kimi zəncirvari reaksiya ilə başlayır, bu da təəssüf ki, aromatı (iyi) dəyişir və efir yağının terapevtik xüsusiyyətlərini azaldır. Terpenlərlə zəngin olan efir yağlarının oksidləşməməsi və keyfiyyətinin dəyişməməsinin qarşısını almaq üçün təcili germetik qablaşdırılmalı və ya istifadəyə verilməlidir. Məsələn, limon bitkisinin efir yağı terpenlərlə zəngindir, onu açıq havada saxlamaqla 6-12 ay istifadə etmək olar.

Bitkilərdə terpenlər

Bitkilərdə terpenlər iki formadadır: monoterpenlər və seskviterpenlər. Monoterpenlər xüsusilə tez oksidləşirlər və zəif iy verirlər. Onlar adi formada efir yağlarına narıncı rəng verməklə yanaşı, həm də az rast gəlirlər. Seskviterpenlər nisbətən geniş diapazonda bitkilərdə rast gəlir və kiskin iy yaradırlar. Məsələn, nərgiz gülünün efir yağının əsas komponenti seskviterpenlərə məxsus olan kariofillendir ki, o kəskin, quru ağac iyi verir.

Terpenlərin sinifləri

Terpenləri (C10H16) aşağıdakı siniflərə ayırmaq olar:

  1. Alifatik terpenlər. Üç ikiqat rabitəsi olan açıqzəncirli karbohidrogenlər;
  2. Monotsiklik terpenlər. İki ikiqatrabitəsi olan birhalqalı altıtaqımlı qapalı birləşmələr;
  3. Bitsiklik terpenlər. Bir ikiqatrabitəli ikihalqalı birləşmələr;
  4. Seskviterpenlər. C15H24 tərkibli biryarım terpenlər. Seskviterpenlər dörd ikiqatrabitəli (alifatik) karbohidrogenlər, üç ikiqatrabitəli birhalqalı (monotsiklik) və iki ikiqatrabitəli (bitsiklik) seskviterpenlər şəklində ola bilir;
  5. Politerpenlər (C10H16)n tərkibli diterpenlər C20H32, triterpenlər C30H48, tetraterpenlər C40C64 və daha mürəkkəb terpenlər.
       
Monotsiklik terpenlər Seskviterpenlər Diterpenlər Triterpenlər

Alifatik terpenlər

Alifatik terpenlərə misal olaraq mirsen və osimeni göstərmək olar. Mirsen - bir çox ətir yağlarında, o cümlədən maya sarmaşığı(xmel) yağında tapılan xoşiyli mayedir. Osomen - ətir yağında rast gəlinir, xoşiyli mayedir. Ətir yağlarında rast gəlinən alifatik terpenoidlərdən 10 karbon atomu olan aşağıdakı doymamış spirtləri və doymamış aldehidləri göstərmək olar:

  • Sitronellol - 17mm təzyiqdə, 117-118oS-də qaynayan, qizilgül iyi verən mayedir. Qızılgül yağında onun sol izomeri, limon yağında sağ izomeri rast gəlinir.
  • Geraniol və nerol - iki ikiqatrabitəli doymamış spirtin tsis və trans formalarıdır. Geraniol qızılgül yağının əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Qızılgül iyini verir. Geraniol ətirşah, limon və s. ətir yağlarında da olur. Herol, berqamot yağında və s. ətir yağlarında olan, qızılgül iyinə bənzər iyli mayedir.
  • Linalool - üçlü spirt olmaqla geranioldan fərqlənir. İncigül iyi verir. bir sıra ətir yağlarında olan mühüm ətirli maddələrdən biridir. Şahbuz (Naxçıvan) dağında rast gələn keşniş bitkisinin toxumundan alınır. Linaloolu ətriyyat sənayesində müxtəlif ətirlər hazırlamaq üçün işlədilir.
  • Sitronellal 10 karbonu olan doymamış aldehiddir. Sitronellal xoşiyli, ətriyyat sənayesində işlədilən 202oS-də qaynayan mayedir.
  • Sitral narınc, limon və s. ətir yağlarında çox rast gəlinən limon iyli, sarı rəngli maddədir və ondan başqa ətirli maddələr hazırlamaq məqsədilə ətriyyat sənayesində işlədilir.

Monotsiklik terpenlər

Monotsiklik terpenlərin əsasını mentan və ya parametilizopropiltsikloheksan təşkil edir. Mentandan C10H20 dörd hidrogen qopardıqda monotsiklik terpenlərin C10H16 əhəmiyətli nümayəndələrindən biri olan ∆1,8 – mentadien və ya limonen alına bilər:

 
(R)-Limonen

Limonenin quruluşunu sübut etmək üçün onun geranioldan alınması reaksiyaları və bu reaksiyalar zamanı əmələ gələn terpenoidlər maraqlıdır. Müəyyən şəraitdə geraniola 5% sulfat turşusu ilə təsir etdikdə əvvəlcə ondan bir molekul su ayrılır və qapalı birləşmə əmələ gəlir, sonra bu birləşmə özünə üç molekul su birləşdirib terpinhidrat əmələ gətirir. Terpinhidrat 1170C-də əriyən bərk maddə olub, qızdırıldıqda bir molekul su ayıraraq, tsis terpinə (∆1,8-mentandiola) çevrilir. Tsis-terpin 1040C-də əriyir, 2850C qaynayır və yenidən suyu birləşdirib, terpinhidrata çevrilə bilər. transterpin isə 1570C əriyir, 263-2650C-də qaynayır. Texnikada terpin və terpinhidratı hidratasiya vasitəsi ilə skipidardan alırlar. Onlardan təbabətdə dərman kimi və ətriyyat sənayesində ətirli maddələr almaq üçün istifadə edirlər. Terpini sulu mineral turşularla qaynatmaqla ondan sineol və terpineol almaq olur. Sineol və ekvaliptol 1770C-də aynayan kafuriyli mayedir. O, bir sıra ətir yağlarında, o cümlədən ekvalipt yağında, darmin (sitvar), rozmarin və başqa ətir yağlarında olur. Terpineol, bir neçə izomer ola bilər. Fosfat turşusunun təsiri ilə terpindən yalnız iki terpineol (α və βizomerlər) ∆1-mentanol-8 və ∆8-mentanol-1 alınır. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi və çox rast gələni α-terpineoldur. α-terpineol 350C-də əriyir və 2190C-də qaynayır, bir sıra ətir yağlarında, xüsusən çövüz, hil yağında olur. yasəmən iyi verən bu maddə ətriyyat sənayesində çox işlədilir. α-terpineoldan oksalat turşusu və ya KHSO4 vasitəsi ilə bir molekul su qopardıqda, şəraitdən asılı olaraq, limonen və terpinolen əmələ gəlir.

  • Terpinolen, 185-1870C-də qaynayan mayedir.
  • Limonen, monotsiklik terpenlərin ən əhəmiyyətli nümayəndəsidir. Bu karbohidrogen təbiətdə çox tapılır, sağ, sol və rasemik formalarda bir sıra ətir yağlarında rast gəlir. D-limonen portağalın qabığında limon, cirə, razyana və s. ətir yağlarında, l-limonen küknar ağacı qozalarında rasemik limonen (dipenten) skipidarda olur. dipenten 3000C-yə qədər temperaturda izopreni polimerləşdirməklə də alınır.

D və l-limonen 1760C-də qaynayan limon iyli mayedir. Onlar asanlıqla dörd atom bromu və ya iki molekul HBr-u ikiqat rabitələri olan karbonlara birləşdirir və müvafiq limnenbromidlər əmələ gətirir. Permanqanatın təsirindən limonen oksidləşərək dördatomlu spirt – limoneritrit əmələ gətirir. Limonen ətirli maddə kimi və başqa ətir yağlarında olan xoşiyli maddələr almaq üçün işlədilə bilər. məsələn, limonenə nitrozilxloridlə təsir etdikdə əvvəlcə limonenitrozoxlorid, ondan da karvoksim və karvon alınır.

  • Karvon və (∆6,8(9)-mentadienon – 2 d-izomer şəklində cirə yağının əsas tərkib hissəsini təşkil edir.
  • Cilvestren, monotsiklik terpendir, 175-1760Cdə qaynayır, fiziki və kimyəvi xassələrinə görə limonenə çox oxçayır. Limonendən fərqi burasındır ki, limonen paramentanın, silvestren isə metamentanın törəməsidir. Silvestreni bəzi skipidarlardan HCl vasitəsilə ilə çıxarırlar. Ancaq skipidarlarda silvestrenin olduğu şəbhəlidir, çünki skipidarda olan karenə də HCl ilə təsir etdikdə silvastrn alınır.

Silvastrenin göstərilən quruluşda olduğunu onu hidrogenləşdikdə metametilizopropiltsikloheksanın (metamentanın) alınması ilə sübut edirlər.

Bitsiklik terpenlər

Təbiətdə rast gəldiyimiz əhəmiyyətli bitsiklik terpenlərə mentanın törəmələri kimi baxmaq olar. əgər mentanın qonşu olmayan müvafiq karbonlarından iki hidrogen qoparsaq,aşağıdakı bitsiklik (ikihalqalı) birləşmələri ala bilərik: Bu birləşmələrin heç biri təbiətdə yoxdur. Əgər onların müvafiq qonşu karbonlarından iki hidrogen qoparsaq, onda təbiətdə rast gələn doymamış bitsiklik birləşmələri- bitsiklik terpenləri ala bilərik. Aşağıda bu cür bitsiklik birləşmələrdən və onların törəmələrindən bəhs olunur.

  • Karan qrupu.

Bu qrup bitsiklik terpenlərdən kareni göstərmək olar. Karenlər, olefinl\ərə xas olan reaksiyalara asanlıqla giri. Bundan başqa, karenlərdə olan üçqatlı halqa asan qırılır, bu da onun reaksiyalarda daha artıq aktivliyini təmi edir. Karenlər, bəzi skipidarlarda olur. skipidardan karenləri quru HCl vasitəsi ilə ayırırlar. Bu zaman karen özünə iki molekul Hcl birləşdirir. Alınan dihidroxloriddən karenə keçmək məqsədi ilə HCl-u çıxardıqda xilvestren əmələ gəlir. ∆3-karen 1700C-də qaynayır.

  • Pinan qrupu.
 
Pinenlərin izomerləri

Bu qurpun terpenlərindən α-pinen və β-pineni göstərmək olar. Hər iki pinen skipidarda rast gəlir və onun əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Skipidar və ya terpentin yağı şam cinsinə mənsub ağacların qətranından alınır. Bu qətranı distillə etdikdə ondan maye – skipida ayrılır və bərk kanifol qalır. Skipidar kəskinliyli yağabənzər maye olub, təbabətdə və həlledici maddə kimi işlədilir. Kanifol isə əsasən abiyetin turşusundan (C20H30O2) ibarət olub, kağız hazırlanmasında və sabun istehsalında işlədilir. Skipidarlarda α-pinen daha çox olur. bunların sağ, sol və qeyri-fəal formalarına təsadüf olunur. Α-pinen 155-1560C-də qaynayır. Pinenlər skipidar kimi təzə mişarlanmış taxta iyi verir. Yuxarıdakı formuldan pinenlərdə biri altıtaqımlı, digəri dördtaqımlı iki halqa və bir ikiqat rabitə olduğu görünür. Buna görə də birləşmə və oksidləşmə reaksiyalarına qabildir. Pinenlərin dördtaqımlı halqasında 1-8-ci karbonlar arasındakı rabitə zəif olub, asan qırılır; ona pinesyan rabitəsi deyilir. Bəzən reaksiyalar zamnı birləşmə, yalnız pinesyan rabitəsinin hesabına gedir, ikiqat rabitə isə olduğu kimi qalır. Buna misal olaraq pinenə halogenlərin və asetat turşusunun təsirini göstərərək: pinenə halogenlərlə təsir etdikdə onun ikiqat rabitəsi qırılır və ikiqat rabitəsi olan karbonlar özünə halogen birləşdirir. Asetat turşusu ilə təsir etdikdə isə pinenin pinesyan rabitəsi qırılır və terpineolasetat əmələ gəlir. Terpineolasetatı sabunlaşdırdıqda terpineol alınır. Bu üsulla ətriyyat sənayesində skipidardan terpineol alırlar. α-pinen, rütubətli havada oksigen və su ilə birləşərək, ikiatomlu spirt – cobrerol, permanqanat ilə ona ehtiyyatla təsir etdikdə isə dördatomlu spirt – soberitrit əmələ gətirir. α-pinenə daha kəskin şəraitdə permanqanatla təsir etdikdə parçalanaraq, turşular əmələ gətirir. Bu zaman əvvəlcə α-pinon turşusu, sonra pin turşusu və nəhayət norpin turşusu əmələ gəlir. Bu reaksiya vasitəsi ilə α-pinenin quruluşu sübut olunur. α-pinenə quru hidrogen-xlorid ilə təsir etdikdə, o əvvəlcə ikiqat rabitəli karbonlarına bir molekul hidrogen-xlorid birləşdirir. Sonra ikinci molekul hidrogen-xlorid, pinenin pinesyan rabitəsi ilə birləşmiş karbonlarına birləşir. Alınan α-pinendihidroxlorid öz-özünə bir molekul HCl ayırıb kamfan törəmələrindən olan bornilxlorid və ya xlorkamfana çevrilir. Bu reaksiya skipidardan kamfan törəmələrini (borneol, kafur) almaq üçün əhəmiyyətlidir.

  • Kamfan qrupu.

Kamfan pzü təbiətdə tapılmır. Bu qrupun doymamış karbohidrogenlərindən kamfen, kafur yağında və başqa ətir yağlarında olur. Kamfeninin d, l və qeyri-fəal formaları məlumdur. Onu almaq üçün bornilxloriddən üzvi əsasların (anilin, xinolin) təsiri ilə HCl-u ayırır və ya borneoldan bir molekul su qoparırlar. Kamfen, skipidar və kafur iyi verən, 530C-də əriyən bərk maddədir. 160-1610C-də qaynayır. Kamfen asanlıqla birləşmə, oksidləşmə və başqa reaksiyalara girir. Ancaq bu reaksiyalar, adətən atom qruplaşmaları ilə başa gələrək, adi birləşmə və oksidləşmə məhsulları ilə bərabər izomerləşmə məhsulları da əmələ gətirir. Məsələn kamfenə HCl ilə təsir etdikdə kamfenhidroxloridlə bərabər, bornilxlorid və izobornilxlorid də alınır. Bu kimi atom qruplaşması ilə gedən kamfen reaksiyaları Vaqner-Meyerveyn-Namyotkin qruplaşması adı ilə məşhurdur. Bornilxlorid və izobornilxlorid stereoizomerlər olub aşağıdakı formullarla (şəkil 60) ifadə olunur. l-borneolun da bunlara müvafiq olaraq borneol (endo) və izoborneol (ekzo) stereoizomer formaları məlumdur.

  • Borneol.

Kamfan sırası spirtlərindən olan borneol, Borneo və İndoneziyanın başqa adalarında rast gələn Dupobalanops Camphora ağaclarında d-izomer şəklində saf halda və bəzi ətir yağlarında sağ, sol və qeyri-fəal izomerlər şəklində saf və ya ester halında tapılır. l-borneolun asetat esteri şoxlu miqdarda Sibir pixta (küknar ağaclarının bir növüdür) yağında da olur. borneolu, borneolasetatı sabunlaşdırmaq yolu ilə və ya bornilxloriddən Qrinyar reaksiyası vasitəsi ilə də almaq olar. Borneol 202-2030C-də əriyir, 2140C-də qaynayır. Borneolu oksidləşdirməklə və ya dehidrogenləşdirməklə ondan kafur alınır.

  • Kafur.

Kafur kamfan sırası ketonlarından olub, terpen törəmələrinin praktiki cəhətdən ən əhəmiyyətli birləşməsidir. d-kafur Yaponiyada, Şində və Floridada bitən Eaurus Camphora, Clnnamonum Camphora ağacların qırıntıların su buxarı ilə distillə etməklə kafur yağı və kafur alırlar, sonra kafuru sıxır və sublimasiya etməkl saf kafur əldə edirlər. Texnikada kafur almaq üçün aşağıdakı üsullar tətbiq olunur.

  1. Skipidardan, ondakı pineni əvvəlcə bornilxloridə, onu borneola, borneolu da oksidləşdirmək və ya dehidrogenləşdirməklə kafura çevirmək üsulu
  2. B.J. Tişşenko üsulu ilə pineni gil vasitəsi ilə izomerləşdirib kamfenə, kamfenə asetat anhidridi və ya sirkə turşusu vasitəsilə ilə bornilasetata, bornilasetatı sabunlaşdırıb borneola və onu da kafura çevirmək üsulu.
  3. Kamfeni nitrat turşusu ilə oksidləşdirməklə. Bu zaman kamfen ola bilsin ki, əvvəlcə özünə su birləşdirərək borneola çevrilir, sonra borneol oksidləşərək kafur əmələ gətirir.
  4. Borneola oksalat turşusu ilə təsir edib, onun turş eserini almaq, sonra da esteri okdisləşdirməklə kafur əldə etmək.
  5. Sibir pixtasındakı bornilasetatı sabunlaşdırılıb borneol, borneolu katalitik dehidrogenləşdirmə yolu ilə ondan kafur almaq üsulu.

D-kafur xüsusi kəskin iyi olan bərk ağ maddədir, 1750C-də əriyir və 2090C-qaynayır, adi temperaturda tədricən uçur (sublimasiya olunur). Suya salındıqda kafur parçaları həll olmayaraq su üzərində qaçışır. Kafur, ketonlar üçün xas ola reaksiyaları verir. Kafurun quruluşunu sübut etmək üçün oksidləşdirdikdə əmələ gətirdiyi məhsulları əsas tuturlar. Kafuru nitrat turşusu və ya başqa oksidləşdiricilərlə oksidləşdirməklə aşağıdakı turşuları əldə etmişlər. Kafur texnikada plastik kütlələr (selluloid və s. ) hazırlanmasında, partlayıcı maddələr istehsalında plastikləşdirdirici maddə (plastifikator) kimi və təbabətdə ürək xəstəliklərinin müalicəsi üçün işlədilir. Bir sıra müsəlman ölkələrində kafuru tez iylənməməsi üçün meyitə səpirlər. Təbabətdə kafurun bromlu törəməsi olan bromkafurda işlədilir. Bromkafur, 760C əriyən bərk maddədir.

  • Fenxon.

Kamfan qrupunun ketonlarından quruluşca kafurun izomeri olan fenxonu da göstərmək lazımdır. D və l-fenxon mazı (tuyya) ağacının yağında, razyana yağında və bəzi başqa ətir yağlarında rast gəlir. Fenxon kafur iyi verir. 1920C-də qaynayır. Xassələrinə görə kafura bənzəyir.

Seskviterpenlər

Seskviterpenlər, C15H24 formulu biryarım terpenlərdir. Onların alifatik, monotsiklik, tritsiklik və teratsiklik növləri vardır. Alifatik Seskviterpenlərdə dörd ikiqat rabitə olmalıdır. Onların təbiətdə təsadüf olunan terpenoidlərindən fernezol və nerolodol maraqlıdır. Hər iki birləşmə açıqzəncirli üç ikiqat rabitəli spirtdir. Fernazol(keraniol kimi) birli spert, nerolidol isə (linalool kimi) üçlü spertdir. Fernazol çövüzdə, bəzi akasiya və cökə ağacının çiçəklərində olub, incigülü iyi verən ətirli maddədir. Nerolidol peru qətranında (balzamında) və narınc çiçəyində olan xoşiyli maddədir. Sirkə anhidridi ilə qızdıqda o, Fernazola çevrilir. Fernazol və nerolidolun formullarında izopentan (CH2-C-CH-CH2-) qalıqları arasında rabitəni göstərən cizgilər əvəzinə nöqtələr qoyulmuşdur. Bu həmin formulların asa yadda qalması üçündür. Rujiçkanın (1921-ci il)_ nəzəriyyəsinə görə bütün terpenlərin karbohidrogen skeletləri, o cümlədən də təbii kauçuk, izopren vahidlərindən və çox vaxt onların bir-biri ilə baş ayaq birləşməsindən ibarətdir ( izopren qaydası). Doğrudan da, təbiətdə tapılan bir sıra birləşmələrin quruluşunu öyrəndikdə onlarla izopenten qalıqlarının təkrar olunduğunu görürük. Monotsiklik seskviterterpenlər, C15H24 tərkibli birhalqalı üç ikiqat rabitəli birləşmələrdir. Onlardan bizabolen və sinkiberonu göstərmək olar. Bizabolen limao, hil və başqa ətir yağlarında, sinkiberon isə zəncəfil yağında olur. Bizaboleni farnezola qatı turşularla təsir etməklə almaq olur. Bitsiklik seskviterpenlər, C15H21, tərkibli ikihalqalı iki ikiqat rabitəli birləşməlrdir. Onlara misal olaraq kadineni göstərmək olar. Kadinen, sidr və ardıc yağında olur. kadineni kükürd və ya selen vasitəsi ilə katilitik dehidrogenləşdirdikdə 1,6-dimetil-4-izopropilnaftalinə (kadalin) çevrilir. Bu vasitə ilə kadinenin quruluşu (aşağıdakı verilir) təsdiq olunur. Bitsiklik seskvitertepenlərin əhəmiyyətli terpenoidlərindən biri olan santanin C15H28O3 darmin (sitvar) toxümunda təsadüf olunur. Santonin 1700C-də əriyən (l-santonin) zəhərli maddə olub, təbabətdə qurd dərmanı kimi işlədilir. Tritsiklik seskviterpenlərdən, sandal ağacında rast gələn α-santelen C15H24 üçhalqalı və bir ikiqat rabitəli karbohidrogendir.

Diterpen və triterpenlər

Diterpenlər C20H32 və politerpenlər (C10H16)n az öyrənilmiş birləşmələrdir. Diterpenlərdən olan kamforen kafur yağında vardır. Diterpenlərin əhəmiyyətili törəmələrindən kanifolun əsas tərkib hissəsini təşkil edən abiyetin turşusunu C20H30O2 göstərmək olar. Abiyetin turşusunu kanifolun distillə etməklə alırlar. Triterpenlərdən C30H48 naqqa balıqlarının qara ciyəri yağında tapılmış skvaleni C30H50 və spinatseni C29H48 göstərmək olar. Onlar çoxlu ikiqat rabitəsi olan budaqlı, açıqzəncirli karbohidrogenlərdir. Skvalen üçün Karrer aşğıdakı quruluşu müəyyən etmişdir. Ümumiyyətlə, bitki orqanizmində karbohidrogenlər tez-tez heyvan orqanizmlərində isə nadir hallarda təsadüf olunur.

Politerpenlər və ya polienlər

Bunlardan tetraterpenlər C40H56 qismən öyrənilmişdir. Tetraterpenlərdən çoxlu ikiqat rabitəsi olan açıqzəncirli likopin və qapalı halqalı karotinlər əhəmiyyətlidir.

Karotinoidlər adı ilə məlim olan bu birləşmələr, eləcə də onların törəmələri bitkilərin boyaq maddələrini təşkil edir. Çoxlu ikiqat rabitəsi olduğu üçün onlara polien boyaq maddələri də deyilir.

Likotin 8 izopren qalığının bir-biri ilə açıq zəncir şəklində birləşməsindən ibarət olub, 13 ikiqat rabitəsi vardır. Burada dörd izopren qalığı eyni qayda ilə, sonrakı dörd izopren qalığı isə başqa qayda ilə (əvvəlkilərin əksinə) birləşərək, ckvalendə olduğu kimi, likopinin quruluşunun simmetrik olmasını təmin edir. Likopinin bun cür quruluşu Karrer və Kun tərəfindən təsdiq edilmişdir. Likopin başqa karotinoidlər kimi sarımtıl qırmızı rəngli maddədir. Pomidorun, itburnunun bə bir çox başqa meyvələrin rəngi likopindən asılıdır.

Karotin - bitkilər aləmində daha çox təsadüf olunan və onlara rəng verən daha əhəmiyyətli maddə likopinin izomeri olan karotindir. Karotin xlorofil və ksantofil ilə birlikdə yaşıl yarpaqlarda, habelə bir sıra çiçək və meyvələrin tərkibində olur. Bundan başqa, karotinlərə heyvan orqanizmində (süddə, yağda, qanda və s.) də rast gəlmək olur.

İstinadlar

  1. S.C.İbadullayeva, İ.Ə.Cəfərli - Efir yağları və aromaterapiya, Bakı-"Elm"-2007

İstinadlar

  • M.Mövsümzadə "Üzvi kimya", II hissə, 1966.

Avqust 01, 2021
terpenlər, tərkibində, daha, çox, karbon, atomu, olan, təbiətdə, çox, rast, gəlinən, doymamış, karbohidrogenlərdir, bunların, əksəri, c10h16, tərkibli, açıqzəncirli, tsiklik, birləşmələrdir, izoprenin, quruluş, formulu, mündəricat, təsnifatı, bitkilərdə, terpe. Terpenler terkibinde 10 ve daha cox karbon atomu olan tebietde cox rast gelinen doymamis karbohidrogenlerdir Bunlarin ekseri C10H16 terkibli aciqzencirli ve ya tsiklik birlesmelerdir Izoprenin qurulus formulu Mundericat 1 Tesnifati 2 Bitkilerde terpenler 3 Terpenlerin sinifleri 4 Alifatik terpenler 5 Monotsiklik terpenler 6 Bitsiklik terpenler 7 Seskviterpenler 8 Diterpen ve triterpenler 9 Politerpenler ve ya polienler 10 Istinadlar 11 IstinadlarTesnifati RedakteTerpenler hidrogen H ve karbon C atomlarindan teskil olunurlar Onlara aid olan maddeler arasindaki ferq yalniz kimyevi standartlara uygun olaraq H ve C atomlarinin sayindadir Terpenlerin en xarakterik xususiyyeti ondan ibaretdir ki onlar havanin oksigeni ile tez birlesirler bu proses oksidlesmede oldugu kimi zencirvari reaksiya ile baslayir bu da teessuf ki aromati iyi deyisir ve efir yaginin terapevtik xususiyyetlerini azaldir Terpenlerle zengin olan efir yaglarinin oksidlesmemesi ve keyfiyyetinin deyismemesinin qarsisini almaq ucun tecili germetik qablasdirilmali ve ya istifadeye verilmelidir Meselen limon bitkisinin efir yagi terpenlerle zengindir onu aciq havada saxlamaqla 6 12 ay istifade etmek olar Bitkilerde terpenler RedakteBitkilerde terpenler iki formadadir monoterpenler ve seskviterpenler Monoterpenler xususile tez oksidlesirler ve zeif iy verirler Onlar adi formada efir yaglarina narinci reng vermekle yanasi hem de az rast gelirler Seskviterpenler nisbeten genis diapazonda bitkilerde rast gelir ve kiskin iy yaradirlar Meselen nergiz gulunun efir yaginin esas komponenti seskviterpenlere mexsus olan kariofillendir ki o keskin quru agac iyi verir 1 Terpenlerin sinifleri RedakteTerpenleri C10H16 asagidaki siniflere ayirmaq olar Alifatik terpenler Uc ikiqat rabitesi olan aciqzencirli karbohidrogenler Monotsiklik terpenler Iki ikiqatrabitesi olan birhalqali altitaqimli qapali birlesmeler Bitsiklik terpenler Bir ikiqatrabiteli ikihalqali birlesmeler Seskviterpenler C15H24 terkibli biryarim terpenler Seskviterpenler dord ikiqatrabiteli alifatik karbohidrogenler uc ikiqatrabiteli birhalqali monotsiklik ve iki ikiqatrabiteli bitsiklik seskviterpenler seklinde ola bilir Politerpenler C10H16 n terkibli diterpenler C20H32 triterpenler C30H48 tetraterpenler C40C64 ve daha murekkeb terpenler Monotsiklik terpenler Seskviterpenler Diterpenler TriterpenlerAlifatik terpenler RedakteAlifatik terpenlere misal olaraq mirsen ve osimeni gostermek olar Mirsen bir cox etir yaglarinda o cumleden maya sarmasigi xmel yaginda tapilan xosiyli mayedir Osomen etir yaginda rast gelinir xosiyli mayedir Etir yaglarinda rast gelinen alifatik terpenoidlerden 10 karbon atomu olan asagidaki doymamis spirtleri ve doymamis aldehidleri gostermek olar Sitronellol 17mm tezyiqde 117 118oS de qaynayan qizilgul iyi veren mayedir Qizilgul yaginda onun sol izomeri limon yaginda sag izomeri rast gelinir Geraniol ve nerol iki ikiqatrabiteli doymamis spirtin tsis ve trans formalaridir Geraniol qizilgul yaginin esas terkib hissesini teskil edir Qizilgul iyini verir Geraniol etirsah limon ve s etir yaglarinda da olur Herol berqamot yaginda ve s etir yaglarinda olan qizilgul iyine benzer iyli mayedir Linalool uclu spirt olmaqla geranioldan ferqlenir Incigul iyi verir bir sira etir yaglarinda olan muhum etirli maddelerden biridir Sahbuz Naxcivan daginda rast gelen kesnis bitkisinin toxumundan alinir Linaloolu etriyyat senayesinde muxtelif etirler hazirlamaq ucun isledilir Sitronellal 10 karbonu olan doymamis aldehiddir Sitronellal xosiyli etriyyat senayesinde isledilen 202oS de qaynayan mayedir Sitral narinc limon ve s etir yaglarinda cox rast gelinen limon iyli sari rengli maddedir ve ondan basqa etirli maddeler hazirlamaq meqsedile etriyyat senayesinde isledilir Monotsiklik terpenler RedakteMonotsiklik terpenlerin esasini mentan ve ya parametilizopropiltsikloheksan teskil edir Mentandan C10H20 dord hidrogen qopardiqda monotsiklik terpenlerin C10H16 ehemiyetli numayendelerinden biri olan 1 8 mentadien ve ya limonen alina biler R Limonen Limonenin qurulusunu subut etmek ucun onun geranioldan alinmasi reaksiyalari ve bu reaksiyalar zamani emele gelen terpenoidler maraqlidir Mueyyen seraitde geraniola 5 sulfat tursusu ile tesir etdikde evvelce ondan bir molekul su ayrilir ve qapali birlesme emele gelir sonra bu birlesme ozune uc molekul su birlesdirib terpinhidrat emele getirir Terpinhidrat 1170C de eriyen berk madde olub qizdirildiqda bir molekul su ayiraraq tsis terpine 1 8 mentandiola cevrilir Tsis terpin 1040C de eriyir 2850C qaynayir ve yeniden suyu birlesdirib terpinhidrata cevrile biler transterpin ise 1570C eriyir 263 2650C de qaynayir Texnikada terpin ve terpinhidrati hidratasiya vasitesi ile skipidardan alirlar Onlardan tebabetde derman kimi ve etriyyat senayesinde etirli maddeler almaq ucun istifade edirler Terpini sulu mineral tursularla qaynatmaqla ondan sineol ve terpineol almaq olur Sineol ve ekvaliptol 1770C de aynayan kafuriyli mayedir O bir sira etir yaglarinda o cumleden ekvalipt yaginda darmin sitvar rozmarin ve basqa etir yaglarinda olur Terpineol bir nece izomer ola biler Fosfat tursusunun tesiri ile terpinden yalniz iki terpineol a ve bizomerler 1 mentanol 8 ve 8 mentanol 1 alinir Bunlardan en ehemiyyetlisi ve cox rast geleni a terpineoldur a terpineol 350C de eriyir ve 2190C de qaynayir bir sira etir yaglarinda xususen covuz hil yaginda olur yasemen iyi veren bu madde etriyyat senayesinde cox isledilir a terpineoldan oksalat tursusu ve ya KHSO4 vasitesi ile bir molekul su qopardiqda seraitden asili olaraq limonen ve terpinolen emele gelir Terpinolen 185 1870C de qaynayan mayedir Limonen monotsiklik terpenlerin en ehemiyyetli numayendesidir Bu karbohidrogen tebietde cox tapilir sag sol ve rasemik formalarda bir sira etir yaglarinda rast gelir D limonen portagalin qabiginda limon cire razyana ve s etir yaglarinda l limonen kuknar agaci qozalarinda rasemik limonen dipenten skipidarda olur dipenten 3000C ye qeder temperaturda izopreni polimerlesdirmekle de alinir D ve l limonen 1760C de qaynayan limon iyli mayedir Onlar asanliqla dord atom bromu ve ya iki molekul HBr u ikiqat rabiteleri olan karbonlara birlesdirir ve muvafiq limnenbromidler emele getirir Permanqanatin tesirinden limonen oksidleserek dordatomlu spirt limoneritrit emele getirir Limonen etirli madde kimi ve basqa etir yaglarinda olan xosiyli maddeler almaq ucun isledile biler meselen limonene nitrozilxloridle tesir etdikde evvelce limonenitrozoxlorid ondan da karvoksim ve karvon alinir Karvon ve 6 8 9 mentadienon 2 d izomer seklinde cire yaginin esas terkib hissesini teskil edir Cilvestren monotsiklik terpendir 175 1760Cde qaynayir fiziki ve kimyevi xasselerine gore limonene cox oxcayir Limonenden ferqi burasindir ki limonen paramentanin silvestren ise metamentanin toremesidir Silvestreni bezi skipidarlardan HCl vasitesile ile cixarirlar Ancaq skipidarlarda silvestrenin oldugu sebhelidir cunki skipidarda olan karene de HCl ile tesir etdikde silvastrn alinir Silvastrenin gosterilen qurulusda oldugunu onu hidrogenlesdikde metametilizopropiltsikloheksanin metamentanin alinmasi ile subut edirler Bitsiklik terpenler RedakteTebietde rast geldiyimiz ehemiyyetli bitsiklik terpenlere mentanin toremeleri kimi baxmaq olar eger mentanin qonsu olmayan muvafiq karbonlarindan iki hidrogen qoparsaq asagidaki bitsiklik ikihalqali birlesmeleri ala bilerik Bu birlesmelerin hec biri tebietde yoxdur Eger onlarin muvafiq qonsu karbonlarindan iki hidrogen qoparsaq onda tebietde rast gelen doymamis bitsiklik birlesmeleri bitsiklik terpenleri ala bilerik Asagida bu cur bitsiklik birlesmelerden ve onlarin toremelerinden behs olunur Karan qrupu Bu qrup bitsiklik terpenlerden kareni gostermek olar Karenler olefinl ere xas olan reaksiyalara asanliqla giri Bundan basqa karenlerde olan ucqatli halqa asan qirilir bu da onun reaksiyalarda daha artiq aktivliyini temi edir Karenler bezi skipidarlarda olur skipidardan karenleri quru HCl vasitesi ile ayirirlar Bu zaman karen ozune iki molekul Hcl birlesdirir Alinan dihidroxloridden karene kecmek meqsedi ile HCl u cixardiqda xilvestren emele gelir 3 karen 1700C de qaynayir Pinan qrupu Pinenlerin izomerleri Bu qurpun terpenlerinden a pinen ve b pineni gostermek olar Her iki pinen skipidarda rast gelir ve onun esas terkib hissesini teskil edir Skipidar ve ya terpentin yagi sam cinsine mensub agaclarin qetranindan alinir Bu qetrani distille etdikde ondan maye skipida ayrilir ve berk kanifol qalir Skipidar keskinliyli yagabenzer maye olub tebabetde ve helledici madde kimi isledilir Kanifol ise esasen abiyetin tursusundan C20H30O2 ibaret olub kagiz hazirlanmasinda ve sabun istehsalinda isledilir Skipidarlarda a pinen daha cox olur bunlarin sag sol ve qeyri feal formalarina tesaduf olunur A pinen 155 1560C de qaynayir Pinenler skipidar kimi teze misarlanmis taxta iyi verir Yuxaridaki formuldan pinenlerde biri altitaqimli digeri dordtaqimli iki halqa ve bir ikiqat rabite oldugu gorunur Buna gore de birlesme ve oksidlesme reaksiyalarina qabildir Pinenlerin dordtaqimli halqasinda 1 8 ci karbonlar arasindaki rabite zeif olub asan qirilir ona pinesyan rabitesi deyilir Bezen reaksiyalar zamni birlesme yalniz pinesyan rabitesinin hesabina gedir ikiqat rabite ise oldugu kimi qalir Buna misal olaraq pinene halogenlerin ve asetat tursusunun tesirini gostererek pinene halogenlerle tesir etdikde onun ikiqat rabitesi qirilir ve ikiqat rabitesi olan karbonlar ozune halogen birlesdirir Asetat tursusu ile tesir etdikde ise pinenin pinesyan rabitesi qirilir ve terpineolasetat emele gelir Terpineolasetati sabunlasdirdiqda terpineol alinir Bu usulla etriyyat senayesinde skipidardan terpineol alirlar a pinen rutubetli havada oksigen ve su ile birleserek ikiatomlu spirt cobrerol permanqanat ile ona ehtiyyatla tesir etdikde ise dordatomlu spirt soberitrit emele getirir a pinene daha keskin seraitde permanqanatla tesir etdikde parcalanaraq tursular emele getirir Bu zaman evvelce a pinon tursusu sonra pin tursusu ve nehayet norpin tursusu emele gelir Bu reaksiya vasitesi ile a pinenin qurulusu subut olunur a pinene quru hidrogen xlorid ile tesir etdikde o evvelce ikiqat rabiteli karbonlarina bir molekul hidrogen xlorid birlesdirir Sonra ikinci molekul hidrogen xlorid pinenin pinesyan rabitesi ile birlesmis karbonlarina birlesir Alinan a pinendihidroxlorid oz ozune bir molekul HCl ayirib kamfan toremelerinden olan bornilxlorid ve ya xlorkamfana cevrilir Bu reaksiya skipidardan kamfan toremelerini borneol kafur almaq ucun ehemiyyetlidir Kamfan qrupu Kamfan pzu tebietde tapilmir Bu qrupun doymamis karbohidrogenlerinden kamfen kafur yaginda ve basqa etir yaglarinda olur Kamfeninin d l ve qeyri feal formalari melumdur Onu almaq ucun bornilxloridden uzvi esaslarin anilin xinolin tesiri ile HCl u ayirir ve ya borneoldan bir molekul su qoparirlar Kamfen skipidar ve kafur iyi veren 530C de eriyen berk maddedir 160 1610C de qaynayir Kamfen asanliqla birlesme oksidlesme ve basqa reaksiyalara girir Ancaq bu reaksiyalar adeten atom qruplasmalari ile basa gelerek adi birlesme ve oksidlesme mehsullari ile beraber izomerlesme mehsullari da emele getirir Meselen kamfene HCl ile tesir etdikde kamfenhidroxloridle beraber bornilxlorid ve izobornilxlorid de alinir Bu kimi atom qruplasmasi ile geden kamfen reaksiyalari Vaqner Meyerveyn Namyotkin qruplasmasi adi ile meshurdur Bornilxlorid ve izobornilxlorid stereoizomerler olub asagidaki formullarla sekil 60 ifade olunur l borneolun da bunlara muvafiq olaraq borneol endo ve izoborneol ekzo stereoizomer formalari melumdur Borneol Kamfan sirasi spirtlerinden olan borneol Borneo ve Indoneziyanin basqa adalarinda rast gelen Dupobalanops Camphora agaclarinda d izomer seklinde saf halda ve bezi etir yaglarinda sag sol ve qeyri feal izomerler seklinde saf ve ya ester halinda tapilir l borneolun asetat esteri soxlu miqdarda Sibir pixta kuknar agaclarinin bir novudur yaginda da olur borneolu borneolasetati sabunlasdirmaq yolu ile ve ya bornilxloridden Qrinyar reaksiyasi vasitesi ile de almaq olar Borneol 202 2030C de eriyir 2140C de qaynayir Borneolu oksidlesdirmekle ve ya dehidrogenlesdirmekle ondan kafur alinir Kafur Kafur kamfan sirasi ketonlarindan olub terpen toremelerinin praktiki cehetden en ehemiyyetli birlesmesidir d kafur Yaponiyada Sinde ve Floridada biten Eaurus Camphora Clnnamonum Camphora agaclarin qirintilarin su buxari ile distille etmekle kafur yagi ve kafur alirlar sonra kafuru sixir ve sublimasiya etmekl saf kafur elde edirler Texnikada kafur almaq ucun asagidaki usullar tetbiq olunur Skipidardan ondaki pineni evvelce bornilxloride onu borneola borneolu da oksidlesdirmek ve ya dehidrogenlesdirmekle kafura cevirmek usulu B J Tissenko usulu ile pineni gil vasitesi ile izomerlesdirib kamfene kamfene asetat anhidridi ve ya sirke tursusu vasitesile ile bornilasetata bornilasetati sabunlasdirib borneola ve onu da kafura cevirmek usulu Kamfeni nitrat tursusu ile oksidlesdirmekle Bu zaman kamfen ola bilsin ki evvelce ozune su birlesdirerek borneola cevrilir sonra borneol oksidleserek kafur emele getirir Borneola oksalat tursusu ile tesir edib onun turs eserini almaq sonra da esteri okdislesdirmekle kafur elde etmek Sibir pixtasindaki bornilasetati sabunlasdirilib borneol borneolu katalitik dehidrogenlesdirme yolu ile ondan kafur almaq usulu D kafur xususi keskin iyi olan berk ag maddedir 1750C de eriyir ve 2090C qaynayir adi temperaturda tedricen ucur sublimasiya olunur Suya salindiqda kafur parcalari hell olmayaraq su uzerinde qacisir Kafur ketonlar ucun xas ola reaksiyalari verir Kafurun qurulusunu subut etmek ucun oksidlesdirdikde emele getirdiyi mehsullari esas tuturlar Kafuru nitrat tursusu ve ya basqa oksidlesdiricilerle oksidlesdirmekle asagidaki tursulari elde etmisler Kafur texnikada plastik kutleler selluloid ve s hazirlanmasinda partlayici maddeler istehsalinda plastiklesdirdirici madde plastifikator kimi ve tebabetde urek xesteliklerinin mualicesi ucun isledilir Bir sira muselman olkelerinde kafuru tez iylenmemesi ucun meyite sepirler Tebabetde kafurun bromlu toremesi olan bromkafurda isledilir Bromkafur 760C eriyen berk maddedir Fenxon Kamfan qrupunun ketonlarindan qurulusca kafurun izomeri olan fenxonu da gostermek lazimdir D ve l fenxon mazi tuyya agacinin yaginda razyana yaginda ve bezi basqa etir yaglarinda rast gelir Fenxon kafur iyi verir 1920C de qaynayir Xasselerine gore kafura benzeyir Seskviterpenler RedakteSeskviterpenler C15H24 formulu biryarim terpenlerdir Onlarin alifatik monotsiklik tritsiklik ve teratsiklik novleri vardir Alifatik Seskviterpenlerde dord ikiqat rabite olmalidir Onlarin tebietde tesaduf olunan terpenoidlerinden fernezol ve nerolodol maraqlidir Her iki birlesme aciqzencirli uc ikiqat rabiteli spirtdir Fernazol keraniol kimi birli spert nerolidol ise linalool kimi uclu spertdir Fernazol covuzde bezi akasiya ve coke agacinin ciceklerinde olub incigulu iyi veren etirli maddedir Nerolidol peru qetraninda balzaminda ve narinc ciceyinde olan xosiyli maddedir Sirke anhidridi ile qizdiqda o Fernazola cevrilir Fernazol ve nerolidolun formullarinda izopentan CH2 C CH CH2 qaliqlari arasinda rabiteni gosteren cizgiler evezine noqteler qoyulmusdur Bu hemin formullarin asa yadda qalmasi ucundur Rujickanin 1921 ci il nezeriyyesine gore butun terpenlerin karbohidrogen skeletleri o cumleden de tebii kaucuk izopren vahidlerinden ve cox vaxt onlarin bir biri ile bas ayaq birlesmesinden ibaretdir izopren qaydasi Dogrudan da tebietde tapilan bir sira birlesmelerin qurulusunu oyrendikde onlarla izopenten qaliqlarinin tekrar olundugunu goruruk Monotsiklik seskviterterpenler C15H24 terkibli birhalqali uc ikiqat rabiteli birlesmelerdir Onlardan bizabolen ve sinkiberonu gostermek olar Bizabolen limao hil ve basqa etir yaglarinda sinkiberon ise zencefil yaginda olur Bizaboleni farnezola qati tursularla tesir etmekle almaq olur Bitsiklik seskviterpenler C15H21 terkibli ikihalqali iki ikiqat rabiteli birlesmelrdir Onlara misal olaraq kadineni gostermek olar Kadinen sidr ve ardic yaginda olur kadineni kukurd ve ya selen vasitesi ile katilitik dehidrogenlesdirdikde 1 6 dimetil 4 izopropilnaftaline kadalin cevrilir Bu vasite ile kadinenin qurulusu asagidaki verilir tesdiq olunur Bitsiklik seskvitertepenlerin ehemiyyetli terpenoidlerinden biri olan santanin C15H28O3 darmin sitvar toxumunda tesaduf olunur Santonin 1700C de eriyen l santonin zeherli madde olub tebabetde qurd dermani kimi isledilir Tritsiklik seskviterpenlerden sandal agacinda rast gelen a santelen C15H24 uchalqali ve bir ikiqat rabiteli karbohidrogendir Diterpen ve triterpenler RedakteDiterpenler C20H32 ve politerpenler C10H16 n az oyrenilmis birlesmelerdir Diterpenlerden olan kamforen kafur yaginda vardir Diterpenlerin ehemiyyetili toremelerinden kanifolun esas terkib hissesini teskil eden abiyetin tursusunu C20H30O2 gostermek olar Abiyetin tursusunu kanifolun distille etmekle alirlar Triterpenlerden C30H48 naqqa baliqlarinin qara ciyeri yaginda tapilmis skvaleni C30H50 ve spinatseni C29H48 gostermek olar Onlar coxlu ikiqat rabitesi olan budaqli aciqzencirli karbohidrogenlerdir Skvalen ucun Karrer asgidaki qurulusu mueyyen etmisdir Umumiyyetle bitki orqanizminde karbohidrogenler tez tez heyvan orqanizmlerinde ise nadir hallarda tesaduf olunur Politerpenler ve ya polienler RedakteBunlardan tetraterpenler C40H56 qismen oyrenilmisdir Tetraterpenlerden coxlu ikiqat rabitesi olan aciqzencirli likopin ve qapali halqali karotinler ehemiyyetlidir Karotinoidler adi ile melim olan bu birlesmeler elece de onlarin toremeleri bitkilerin boyaq maddelerini teskil edir Coxlu ikiqat rabitesi oldugu ucun onlara polien boyaq maddeleri de deyilir Likotin 8 izopren qaliginin bir biri ile aciq zencir seklinde birlesmesinden ibaret olub 13 ikiqat rabitesi vardir Burada dord izopren qaligi eyni qayda ile sonraki dord izopren qaligi ise basqa qayda ile evvelkilerin eksine birleserek ckvalende oldugu kimi likopinin qurulusunun simmetrik olmasini temin edir Likopinin bun cur qurulusu Karrer ve Kun terefinden tesdiq edilmisdir Likopin basqa karotinoidler kimi sarimtil qirmizi rengli maddedir Pomidorun itburnunun be bir cox basqa meyvelerin rengi likopinden asilidir Karotin bitkiler aleminde daha cox tesaduf olunan ve onlara reng veren daha ehemiyyetli madde likopinin izomeri olan karotindir Karotin xlorofil ve ksantofil ile birlikde yasil yarpaqlarda habele bir sira cicek ve meyvelerin terkibinde olur Bundan basqa karotinlere heyvan orqanizminde sudde yagda qanda ve s de rast gelmek olur Istinadlar Redakte S C Ibadullayeva I E Ceferli Efir yaglari ve aromaterapiya Baki Elm 2007Istinadlar RedakteM Movsumzade Uzvi kimya II hisse 1966 Menbe https az wikipedia org w index php title Terpenler amp oldid 5988256, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.