Çin qaynaqlarında adı Ku-mo-hsi (庫 莫 奚 /库 莫 奚) və Ku-mo-hi şəklində transkripsiya edilən hilər, Kök Türkcə yazılı mətnlərdə Tatabı şəklində keçməkdədir. Ku-mo-hi adı “Ku-mo” ilə “Hi” kəlimələrinin birləşməsindən meydana gəlmişdir. Bu tayfalar Çin qaynaqlarında ilk olarak Ku-mo-hi və Sui xanədanlığı (589-618) dönəmindən başlayaraq qısaca “Hi” şəklində adlandırılır. Çinlilər onlara Hi, Kök türklər isə Tatabı deyirdilər. Avrasiyda bütün xalqlar, sıx- sıx ad dəyişdirib bəzən hökmdarın, bəzən yaşadıqları yerin, bəzən taxma adlarla anılmışdılar. Bizə görə, hilərin adının dəyişməsi, Çin tarixçilərinin apardığı qısaltma üzündəndir. Tarixdə hilərin öz adlarındakı Ku-mo qısmını işlətməmələrini gərəkdirən bir siyası hadisə yoxdur. Çin tarixçiləri də Ku-mo təbirinin nədən qaldırdıqları haqqında bizə ipucu vermirlər.
Böyük alim V. V. Bartold bu mövzu haqqında; “Orkun yazılarından anlaşılır ki, çinlilər bəzən tayfaların özlərinə verdikləri addan büsbütün başqa bir ad da verirlərmiş. Məsələn Çin qaynaqlarında Kitan tayfası ilə birlikdə daima bir “Hi” tayfası zikr olunur. Orkun kitabələrində isə kitanlarla birlikdə olan bu qövmin yerində “Tatabı” adı keçməkdədir. Bu iki ad arasında heç bir bənzərlik olmadığı halda Çin qaynaqlarındakı “Hi” adı ilə Orkun kitabələrindəki “Tatabı” adının eyni qövmin iki adı olduğunda, Avropa alimləri eyni fikirdədirlər.“
Başqa dönəmlərdə onların adı da dəyişməkdədir. Bunun haqqında W. Eberhard, elə anlaşır ki, dəyişik zamanlarda fərqli-fərqli adlarla anılmışdılar. Qaynaqlar onların Wu-huan dağında yaşadığını, Wei (To-pa) çağında Ku-mo-hi, Tang dövründə Hi, Ming çağında Vu-lyang-ha, Sui dönəmində isə, Hi deyildiyini yazırlar. Chuo dövləti tarixinin 45-ci bölümündə, “Ku-mo-hilər Hsiən-pilərdən ayrı bir irqdir” deyilir. Hsin T‟ang-shu‟nun 219-cu qismində isə, “Hilərin nəsli də (kitanlar kimi) Tung-hulara bağlıdır.” Ayrıca Chiu Tang-shu‟nun 199-cu bölümü və Beş sülalə tarixi adlı əsərin 74-cü bölümündə, Hilər Hunların ayrı bir zümrəsidir.” deyilməsi də ilgincdir. Sui-shu, “Hilərin əsl adı Ku-mo-hi idi. Bunlar Şərqi Huların bir boyuydu. Mu-yunlar tərəfindən əzici biçimdə yenilgiyə uğratıldılar və onlardan geriyə qalanlar Sung (-shan) (dağı) ilə çöl arasındakı bölgəyə qaçdılar” deyə yazılıdır. Ayrıca Wei-shu və Hou-chou-shu Çin bəlgələrdə, “bunlar əsl Tung-hu Yu-wenlərin başqa bir zümrəsidir. Ovçu və quldurdur. Çinlilər onlardan bir basqında at, inək, qoyun və donuz almışdılar, Mu-yunlar tərəfindən ortadan qaldırılan bir Hsiən-pi tayfasıdır. Daha sonraları bu beş qrupa ayrılmışdır: Ju-ho-cu, Mo-ho-fu, Chi-gu, Mu-kun, Sh-dig.” deyə yazılmaqdadır.
Elm adamları onların qaçdığı yeri Sung-shanın (Cham dağı) qərbi ilə Çölün şərqi arasındakı bölgə, və ya yuxarı Sarı Mürən ilə Luan-ho arasındakı böyük meşəlik sahəsi göstərirlər.
Bundan daha əvvəl hilər, yəni IV əsrin ikinci yarısında cənubi-qərbi Mançuriya və Monqolustanın şərqində görünürlər. Bəzı bilginlər ku-mo-hilərin vətəni Tooson çayının hövzəsindədir deməkdədir. Ku-mo-hilər, kitanlarla birlikdə indiki İç Monqolustanın şərq qismi, Liaonın əyalətinin qərb tərəfi, Hebəi əyalətinin Chendə şəhərinin şimal tərəfində oturmuşdular. Şimal Wei dövlətinin Dengonun ikinci ilində (388) Dao Udi xaqan (Tabgaçı Gui) tərəfindən məğlub edilərək, kitanlardan ayrılıb özlərinə hakim olmuşdular. İ. Togan isə, “Bugün, bəzən Proto Monqol deyə adlandırılan bu xalq, Liao çayının üst tərəfi və Liu-cheng şəhərinin şimal-qərbi yerlərdə yaşardı. M.Ö. III əsrdə, hunlar tərəfindən məğlub edilən tatabılar, qaynaqlarda ayrıca Wu-huan, Che-chən-his adlarıyla da tanınırlar.” deyilməkdədir.
Qaynaqlar, “bunlar Hsiung-nular tərəfindən məğlub edildilər. Onlardan ancaq bir qism əhali Wu-huan48 dağında qaldılar. Xan sülaləsi sərkərdələrindən Tsao-tsao tərəfindən onların Ta-tun adlı rəisi öldürüldü. Bu surətlə nəsilləri tükənmiş oldu və Yüan-wei sülaləsi zamanında (538-539?) onların adı Che-chən-his oldu. Bundan sonra Hsiən-pilərin köhnə yerlərində oturdular. Burası Çin paytaxtının şimal şərqində olub 400 li uzaqlıqdadır. Ərazilərinin şimal-şərqi kitanlarla sınırdaşdır. Qərblərində Göytürklər, cənublarında isə Pai-lang (Ağ Qurd) çayı vardır” deyilir. IV əsr civarında Ku-mo-hilərin torpaqları arxa tərəfində kitanlarla, qərb qismində türklərlə, cənubunda Bailan çayıyla sınırlı idi. Ku-mo-hilər 388-ci ildə tobalar tərəfindən məğlub edildilər. 480, 490 və 498-ci illərdə Toba ölkəsinə basqınlar etdilər. Son hücumlarının ardından onlarla ticarət yasaq edildi. Ertəsi illərdə tobalara xərac elçilikləri göndərdilər. Bunlar tobalara əsasən at təslim edərdilər. Hilər 453-532-ci illər arasında Wei dövlətinə 23 dəfə vergi gətirdilər. Onların Wei dövləti hududuna (May 490) etdiyi bəzı basqınların səbəbi, 487-ci ildə şərqə köç edib yerləşmiş Juan-juan xaqanı Tülünün şərqdəki tayfalara elçi göndərib Wei dövlətinə "hücum edin" deyə inandırdıqlarına bağlı olduğunu G. Uchida ortaya qoymaqdadır.
Nəticə olaraq hilərin soyu Tung-hulardan gəlməkdədir. Göytürk dövlətinin quruluşuna qədər əsasən günümüzdəki Monqolustanın cənubi-şərqi bölgələrində yaşayırdılar və zaman-zaman müstəqil bir biçimdə hakimiyət sürmüşdülər.
Ədəbiyyat
Иакинф (Бичурин), Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена: в 3 ч. — СПб, 1851.
L. N. Gumilev, Hunlar, Çev. A. Batur, 3. Baskı, İstanbul, 2003, s. 107.
V. Barthold, Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Hazır, K. Y. Kopraman, İ. Aka, Ankara 2006, s. 16.
Eberhard, a.g.e., s. 55.
İ. Togan- G. Kara- C. Baysal, Çin Kaynaklarında Türkler, Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu), Ankara 2006, s. 171.
↑ Delgerjargal, a.g.m., s. 45.
Delgerjargal, a.g.m., s. 46.
Şərqi Hular ilə burada Şərqi Hsien-pilərin Yü-wenləri qəsd edilir. Bu da bu qaynaqlardan anlaşılır: 1. Wei-shu belə yazır: “(Onların ataları) Şərqi Yü-wenlərin özəl bir boyuydu.” 2. Hsin Tang-shu: “HSien-pilərin özəl bir boyu”; 3. Pei-shi: “Onların ataları Şərqi Hlardan Yü-wen‟lərin özəl bir boyuydu.” 4. Tung-tien: “Daha sonrakı Weilərin və Chouların zamanında bilinirdilər; ataları Şərqi Hsien-pilərdən Yü-wenlərin özəl bir boyuydu.” (Liu, a.g.ə., s. 164.)
Mu-jung ile Huang qəsd edilir. Liu, a.g.ə., s. 164.
Liu, a.g.e., s. 165; C. Gökalp, Çin Kaynaklarına Göre Shih-wei Kabileleri (Proto-Moğollar Üzerinde Bir Etüd Denemesi), Doçentlik Tezi, Ankara 1973, s. 40.
↑ Eberhard, a.g.e., s. 57.
Liu, a.g.e., s. 165.
İndiki ad Laohe, Moğollar asıl adını unutarak Luuha diyor. Gerçek ismi Moğolca‟da Tooson olduğunu V. S. Taskın ortaya koymuştur. (Batsuren, a.g.ə., s. 58.)
Batsuren, a.g.e., s. 58.
Togan- Kara- Baysal, a.g.ə., s. 171.
Bu metndə bir yanlışlıq vardır. Çünki onların kuzey-doğularında kitanlar deyil, Shi-weilər vardılar. Bu etibarla, buradakı “kuzey doğu” ibarəsinin güney doğu” olması gərəkir. (Gökalp, a.g.t., s. 59.)
Gökalp, a.g.t., s. 41.
A. Oçir, “Urıanhaı Narıın Ugsaa-Tüühıın Asuudal”, SH, Tomus XXII, Fasc.2, Ulaanbaatar 2000, s. 21.
Eberhard, a.g.ə., s. 57.
G. Suhbaatar, Mongol Nirun Uls (330-555), Ulaanbaatar 1992, s. 70.
Etnos ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Avqust 13, 2021
tatabılar, çin, sadə, 庫莫奚, pinyin, kùmò, hərfi, mənası, kumo, yaxud, monqol, dilli, köçəri, xalq, mündəricat, tarixi, ədəbiyyat, istinadlar, həmçinin, xarici, keçidlərtarixi, redaktəçin, qaynaqlarında, adı, şəklində, transkripsiya, edilən, hilər, kök, türkcə, . Tatabilar cin sade 庫莫奚 pinyin Kumo Hi herfi menasi Kumo Si yaxud Si 奚 Monqol dilli 1 koceri xalq Mundericat 1 Tarixi 2 Edebiyyat 3 Istinadlar 4 Hemcinin bax 5 Xarici kecidlerTarixi RedakteCin qaynaqlarinda adi Ku mo hsi 2 庫 莫 奚 库 莫 奚 ve Ku mo hi seklinde transkripsiya edilen hiler Kok Turkce yazili metnlerde Tatabi seklinde kecmekdedir Ku mo hi adi Ku mo ile Hi kelimelerinin birlesmesinden meydana gelmisdir Bu tayfalar Cin qaynaqlarinda ilk olarak Ku mo hi ve Sui xanedanligi 589 618 doneminden baslayaraq qisaca Hi seklinde adlandirilir Cinliler onlara Hi Kok turkler ise Tatabi deyirdiler Avrasiyda butun xalqlar six six ad deyisdirib bezen hokmdarin bezen yasadiqlari yerin bezen taxma adlarla anilmisdilar 3 Bize gore hilerin adinin deyismesi Cin tarixcilerinin apardigi qisaltma uzundendir Tarixde hilerin oz adlarindaki Ku mo qismini isletmemelerini gerekdiren bir siyasi hadise yoxdur Cin tarixcileri de Ku mo tebirinin neden qaldirdiqlari haqqinda bize ipucu vermirler Boyuk alim V V Bartold bu movzu haqqinda Orkun yazilarindan anlasilir ki cinliler bezen tayfalarin ozlerine verdikleri addan busbutun basqa bir ad da verirlermis Meselen Cin qaynaqlarinda Kitan tayfasi ile birlikde daima bir Hi tayfasi zikr olunur Orkun kitabelerinde ise kitanlarla birlikde olan bu qovmin yerinde Tatabi adi kecmekdedir Bu iki ad arasinda hec bir benzerlik olmadigi halda Cin qaynaqlarindaki Hi adi ile Orkun kitabelerindeki Tatabi adinin eyni qovmin iki adi oldugunda Avropa alimleri eyni fikirdedirler 4 Basqa donemlerde onlarin adi da deyismekdedir Bunun haqqinda W Eberhard ele anlasir ki deyisik zamanlarda ferqli ferqli adlarla anilmisdilar Qaynaqlar onlarin Wu huan daginda yasadigini Wei To pa caginda Ku mo hi Tang dovrunde Hi Ming caginda Vu lyang ha 5 Sui doneminde ise Hi deyildiyini yazirlar 6 Chuo dovleti tarixinin 45 ci bolumunde Ku mo hiler Hsien pilerden ayri bir irqdir 7 deyilir Hsin T ang shu nun 219 cu qisminde ise Hilerin nesli de kitanlar kimi Tung hulara baglidir 7 Ayrica Chiu Tang shu nun 199 cu bolumu ve Bes sulale tarixi adli eserin 74 cu bolumunde Hiler Hunlarin ayri bir zumresidir 8 deyilmesi de ilgincdir Sui shu Hilerin esl adi Ku mo hi idi Bunlar Serqi Hularin bir boyuydu 9 Mu yunlar 10 terefinden ezici bicimde yenilgiye ugratildilar ve onlardan geriye qalanlar Sung shan dagi ile col arasindaki bolgeye qacdilar 11 deye yazilidir Ayrica Wei shu ve Hou chou shu Cin belgelerde bunlar esl Tung hu Yu wenlerin basqa bir zumresidir Ovcu ve quldurdur Cinliler onlardan bir basqinda at inek qoyun ve donuz almisdilar Mu yunlar terefinden ortadan qaldirilan bir Hsien pi tayfasidir Daha sonralari bu bes qrupa ayrilmisdir Ju ho cu Mo ho fu Chi gu Mu kun Sh dig 12 deye yazilmaqdadir Elm adamlari onlarin qacdigi yeri Sung shanin Cham dagi qerbi ile Colun serqi arasindaki bolge ve ya yuxari Sari Muren ile Luan ho arasindaki boyuk meselik sahesi gosterirler 13 Bundan daha evvel hiler yeni IV esrin ikinci yarisinda cenubi qerbi Mancuriya ve Monqolustanin serqinde gorunurler 12 Bezi bilginler ku mo hilerin veteni Tooson 14 cayinin hovzesindedir demekdedir 15 Ku mo hiler kitanlarla birlikde indiki Ic Monqolustanin serq qismi Liaonin eyaletinin qerb terefi Hebei eyaletinin Chende seherinin simal terefinde oturmusdular Simal Wei dovletinin Dengonun ikinci ilinde 388 Dao Udi xaqan Tabgaci Gui terefinden meglub edilerek kitanlardan ayrilib ozlerine hakim olmusdular 7 I Togan ise Bugun bezen Proto Monqol deye adlandirilan bu xalq Liao cayinin ust terefi ve Liu cheng seherinin simal qerbi yerlerde yasardi M O III esrde hunlar terefinden meglub edilen tatabilar qaynaqlarda ayrica Wu huan Che chen his adlariyla da taninirlar 16 deyilmekdedir Qaynaqlar bunlar Hsiung nular terefinden meglub edildiler Onlardan ancaq bir qism ehali Wu huan48 daginda qaldilar Xan sulalesi serkerdelerinden Tsao tsao terefinden onlarin Ta tun adli reisi olduruldu Bu suretle nesilleri tukenmis oldu ve Yuan wei sulalesi zamaninda 538 539 onlarin adi Che chen his oldu Bundan sonra Hsien pilerin kohne yerlerinde oturdular Burasi Cin paytaxtinin simal serqinde olub 400 li uzaqliqdadir Erazilerinin simal serqi 17 kitanlarla sinirdasdir Qerblerinde Goyturkler cenublarinda ise Pai lang Ag Qurd cayi vardir 18 deyilir IV esr civarinda Ku mo hilerin torpaqlari arxa terefinde kitanlarla qerb qisminde turklerle cenubunda Bailan cayiyla sinirli idi 19 Ku mo hiler 388 ci ilde tobalar terefinden meglub edildiler 480 490 ve 498 ci illerde Toba olkesine basqinlar etdiler Son hucumlarinin ardindan onlarla ticaret yasaq edildi Ertesi illerde tobalara xerac elcilikleri gonderdiler Bunlar tobalara esasen at teslim ederdiler 20 Hiler 453 532 ci iller arasinda Wei dovletine 23 defe vergi getirdiler Onlarin Wei dovleti hududuna May 490 etdiyi bezi basqinlarin sebebi 487 ci ilde serqe koc edib yerlesmis Juan juan xaqani Tulunun serqdeki tayfalara elci gonderib Wei dovletine hucum edin deye inandirdiqlarina bagli oldugunu G Uchida ortaya qoymaqdadir 21 Netice olaraq hilerin soyu Tung hulardan gelmekdedir Goyturk dovletinin qurulusuna qeder esasen gunumuzdeki Monqolustanin cenubi serqi bolgelerinde yasayirdilar ve zaman zaman musteqil bir bicimde hakimiyet surmusduler Edebiyyat RedakteIakinf Bichurin Sobranie svedenij o narodah obitavshih v Srednej Azii v drevnie vremena v 3 ch SPb 1851 Delgerjargal P Shi wei Aimguudiin Ugsaa Tuuhiin Zarim Asuudal MUIS NUF iin EShB 8 174 Ulaanbaatar 2001 Istinadlar Redakte L N Gumilyov Drevnie tyurki 2003 str 22 Delgerjargal a g m s 33 L N Gumilev Hunlar Cev A Batur 3 Baski Istanbul 2003 s 107 V Barthold Orta Asya Turk Tarihi Hakkinda Dersler Hazir K Y Kopraman I Aka Ankara 2006 s 16 Eberhard a g e s 55 I Togan G Kara C Baysal Cin Kaynaklarinda Turkler Eski T ang Tarihi Chiu T ang shu Ankara 2006 s 171 1 2 3 Delgerjargal a g m s 45 Delgerjargal a g m s 46 Serqi Hular ile burada Serqi Hsien pilerin Yu wenleri qesd edilir Bu da bu qaynaqlardan anlasilir 1 Wei shu bele yazir Onlarin atalari Serqi Yu wenlerin ozel bir boyuydu 2 Hsin Tang shu HSien pilerin ozel bir boyu 3 Pei shi Onlarin atalari Serqi Hlardan Yu wen lerin ozel bir boyuydu 4 Tung tien Daha sonraki Weilerin ve Choularin zamaninda bilinirdiler atalari Serqi Hsien pilerden Yu wenlerin ozel bir boyuydu Liu a g e s 164 Mu jung ile Huang qesd edilir Liu a g e s 164 Liu a g e s 165 C Gokalp Cin Kaynaklarina Gore Shih wei Kabileleri Proto Mogollar Uzerinde Bir Etud Denemesi Docentlik Tezi Ankara 1973 s 40 1 2 Eberhard a g e s 57 Liu a g e s 165 Indiki ad Laohe Mogollar asil adini unutarak Luuha diyor Gercek ismi Mogolca da Tooson oldugunu V S Taskin ortaya koymustur Batsuren a g e s 58 Batsuren a g e s 58 Togan Kara Baysal a g e s 171 Bu metnde bir yanlisliq vardir Cunki onlarin kuzey dogularinda kitanlar deyil Shi weiler vardilar Bu etibarla buradaki kuzey dogu ibaresinin guney dogu olmasi gerekir Gokalp a g t s 59 Gokalp a g t s 41 A Ocir Urianhai Nariin Ugsaa Tuuhiin Asuudal SH Tomus XXII Fasc 2 Ulaanbaatar 2000 s 21 Eberhard a g e s 57 G Suhbaatar Mongol Nirun Uls 330 555 Ulaanbaatar 1992 s 70 Hemcinin bax RedakteXitaylarXarici kecidler Redakte Etnos ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Tatabilar amp oldid 4408380, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
