Sırım Datov (qaz.Сырым Датұлы; d. 1753, Qərbi Qazaxıstan vilayəti - ö. 1802) — Baybaqtı tayfasının yüzbaşısı, Kiçik Jüzdə ruslara qarşı müqavimətin başçısı.
XVIII əsrin sonunda bu vəziyyət tamamilə dəyişdi. Qazax jüzlərinin xarici vəziyyətinin mürəkkəbliyi, həmçinin daxili çətinlik qonşuların onların torpaqlarını zəbt etməsini asanlaşdırdı. Ona görə də çar hökumətinə və feodal agalığınaa qarşı xalq kütlələrinin azadlıq hərəkati başlandı.
XVIII əsrin 70-90-ci illərində qazax-rus münasibətləri kəskinləşmişdi. 1773-1775-ci illərdə Y.Puqaçovun başçılığı altinda olmuş kəndli müharibəsində Kiçik va Orta jüz qazaxları fəal iştirak etmişdilər , Bu hərəkatın iştirakçısı Sırım Datovun başçılığı altında 1783-1797-ci illərda Kiçik jüz qazaxlarının üsyanı olmuşdu. Üsyanın əsas səbəbi qazaxların torpaqlannm zəbt olunmasi, aqrar məsələlərn kəskinləşməsi, köçərilərin həmişə istifadə etdikləri otlaqlara qadaga qoyulmasi, inzibati orqanların, kazak qoşunlanmn soyğunçuluğu və yerli feodalların özbaşınalığı idi .
Abılay xanın ölümündən sonra iqtidar zəifləməsi ilə Kiçik Jüzün qazaxları öz xanlığını qurmuş, başına Qayıp sultanın oglu Batır xanı gətirmişdilər. Nurəli xan iqtidarında isə, sadəcə sərhəd-sınırların yaxınlarında köçəri həyatını sürdürən qazaxlar qalmışdır. XVIII əsrdə bu bölgədə Rus hakimlərinin əmrləri çərçivəsindən çıxmayan Əbülxeyr xanın nəsillərinə qarşı qazaxlarda bir xosnudsuzluq ortaya çıxmışdır. 1773-1776-cı illərdə Qazax sultanları ilə böyükləri tərəfindən edilən xəyanətlər, hələ xalq tərəfindən unudulmamışdır. Bu səbəblə XVIII əsrin sonunda Qərbi Qazaxıstandakı Rusiya və onun kuklası Əbülxeyr xan və onun nəsillərinə qarsı başlayan dirəniş, qazaxların ilk milli qurtuluş savaşı olmuşdur.
1775-ci ildə Çar idarəsi, Qazax bozqırlarını iki bölgəyə bölüb, sərhəd-sınır komissiyası qurmuşdu. Xalqa Y. İ. Puqaçov dirənişini unutdurmaq üçün Yayık çayına Ural adını vərmişdilər. Çar hökuməti Qazax xanlarını öz agentlərinə döndərmək istəmişdi.
1782-ci ildə Rus hakimləri İdil (Volqa) və Yayık (Ural) çayları arasında Nurəli xanı və yaxınlarını yerləşdirmişdi. Xan və onun qardaşları hər il Orenburqdan maaş alaraq, Kiçik Jüz xalqının köç yerlərini dəqiqləşdirmiş və istədikləri qədər vergi yükləmişdilər. Bu dönəmdə rus kazakları sərhəd-sınırlardakı Qazax kəndlərinə basqınlar etməyə başlamışdır. 1782-1783-cü ildə qazaxlardan min baş at zorla alınmışdır. Bu hadisələrin ardından başlayan soyuq qış mövsümünün səbəb oldugu aclıq, Qazax xalqının durumuna daha da ağır səkildə təsir etmişdi. Bu səbəblə qazaxlar Rus hakimlərinin yasaqladığı Ural çayının iç hissələrinə artıq köç etməyə başlamışdılar.
Bunu görən ruslar o torpaqlara yerləşdiyi kazakları müdafiəsiz xalqın üstünə göndərmişdi. Kazakların xalqa qarsı insafsızca davranması və sürülərini yağma etmələri bardağı daşıran son damla olmuşdur. Xalq böyük bir həyəcan içində üsyan etmişdir. Ancaq kazaklar Rus birliklərindən kömək alaraq xalqın üstünə hücum etmişdilər. Bu qeyri-bərabər qüvvələr arasındakı mübarizəni qazaxlar uduzaraq bir çox itki vermişdilər. Fəqət Kiçik Jüzdə başlayan bu haqqını arama hərəkəti, bütün Qazax ellərində böyük əks-səda yaratdı. Xalq, qəsp edilən haqlarını, istiqlalını yenidən qazanmanın özləmini və zərurətini siddətlə hiss etməyə başlamışdı. Fəqət xalqı kim birləsdirəcək, milli mübarizənin öndərliyini kim edəcəkdi? Çox keçmədən, xalq belə bir öndərin çıxışına da şahid olmuşdur.
1783-cü ildə Qazax xalqı, Rus işğalına qarsı milli dirənişə Sırım Batur adındakı bir xalq qəhrəmanı öndərliyində başlamışdır. Bu üsyan 15 il sürmüşdür. Qazax xalqının geniş dəstəyinə əlavə olaraq bəzi tayfa bəylərinin də dəstəyini alan Sırım Batur 1780-1790-cı illərdə aramsız hücumları ilə Rus ordularına çox zor günlər yaşatmışdır. Hətta 1783-cü ildə Sırım Batur başçılığındakı milli dirənis birlikləri Rus ordusunu ağır bir məğlubiyyətə uğradaraq, bir çox zabitlərini də əsir almağı bacarmışdı.
Sırım Baturun bu uğuru xalq arasında böyük həyəcan yaratmışdı. Ruslara qarşı mübarizə etmək istəyən xalq, dalğalar halında Sırım Baturun ətrafında toplanmağa başlamışdı.
Sırım Datovun (1753-1802) başçılığı altında Kiçik jüzdə baş vermiş üsyan çar Rusiyasına qarşı ilk açıq çıxış idi. Üsyanın ilkin mərhələsində Sırım Datov Orsk qalası yaxınlığında Aşağı Ural xətti rayonunda Ural kazaklarina qarşı mübarizə aparmışdı. Üsyanın əsas mərkazi Saqız çayı yaxınlığında yerləşirdi. Sırım Datov 2700 nəfərlik dəstə toplamışdı. Üsyançıların ümumi sayı 6 min, bəzi məlumatlara görə 7 minə çatmışdı.
Üsyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri də Nurəli xanın hakimiyyətinə qarşı çevrilməsi idi. Kiçik Jüzdən II Yekaterinaya göndərilmiş məktubda onun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması bildirilirdi. Sırım Datov Çar Rusiyasmin müstəmləkəçilik siyasəti ilə yanaşı, Nurəli xandan sonra hakimiyyətə qalan xanlara qarşı da mübarizə aparmışdı 1792-ci ildən sonra xalq hərəkatı partizan müharibəsi xarakteri almışdı. II Yekaterina Sırım Datovun tutulmasi haqqinda göstariş vermişdi. 1797-ci il oktyabrmda Ayşuakin xan seçilməsindən sonra onun tərəfdarları va Nurəli xanın oglanları tərəfindən təqib olunan Sırım Datovun Xivə xanlığına keçməsi onun 14 illik mübarizəsina son qoydu.
İstinadlar
Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в XVIII - начале XX века. Алма- Ата, 1981,s.ll2
Вся наша история, http:// karakesek. ru/content/ 0/ read 55.html
Аpollov Н. Г. Присоединение Казахстана к России в 30-тых годах XVIII века, Алма-Ата. Издательство Академии наук Казахской ССР, 1948, стр. 217.
Кузембайулы А., Абилев Е. История Республики Казахстан. А.2002. стр.183.
Кан Г.В. История Казахстана. Алматы, 2005, 96.
Saray, M., Kazakların Uyanısı, Ankara, 2004, s. 61.
Данияров, К. История Казахского государства XV-XX вв. : в 2 ч. Алматы: Эдельвейс, 2001. - 527c. стр.10.
’’Kazak’’, İslam Ansiklopedisi, C.12/2, s. 412.
Budak, F., Kazakistan’ın Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara, 1999, s. 38.
Saray, M., Kazakların Uyanısı, Ankara, 2004, s. 62.
Кан Г.В. История Казахстана. Алматы, 2005 s.97
Казахстан в эпоху феодализма (Проблемы этнополитической истории). Алма-Ата, 1981, s. 159
Xarici keçidlər
Донесение хана Нурали князю Г. Потемкину о батыре Сырыме Датове и его приближенных 1785 г. ноября 15
Представление старшин Младшего жуза Срыма Датова и др. в Оренбургскую пограничных дел экспедицию с протестом против избрания султана Ерали ханом. 1792 г. июня 10
Устные народные сказания об похождениях Сырыма-батыра
Вяткин Н. П. Батыр Срым. М.-Л. Издательство АН СССР, 1947 (переиздано, Алматы, 1998).
Avqust 12, 2021
sırım, datov, Сырым, Датұлы, 1753, qərbi, qazaxıstan, vilayəti, 1802, baybaqtı, tayfasının, yüzbaşısı, kiçik, jüzdə, ruslara, qarşı, müqavimətin, başçısı, doğum, tarixi, 1753doğum, yeri, kiçik, jüz, qazax, xanlığıvəfat, tarixi, oktyabr, 1802vəfat, yeri, xivə, . Sirim Datov qaz Syrym Datuly d 1753 Qerbi Qazaxistan vilayeti o 1802 Baybaqti tayfasinin yuzbasisi Kicik Juzde ruslara qarsi muqavimetin bascisi Sirim DatovDogum tarixi 1753Dogum yeri Kicik Juz Qazax xanligiVefat tarixi 20 oktyabr 1802Vefat yeri Xive Xive xanligiHeyati RedakteQazax xanligi dovrunde olkede emin amanliq vardi XVIII esrin sonunda bu veziyyet tamamile deyisdi Qazax juzlerinin xarici veziyyetinin murekkebliyi hemcinin daxili cetinlik qonsularin onlarin torpaqlarini zebt etmesini asanlasdirdi Ona gore de car hokumetine ve feodal agaliginaa qarsi xalq kutlelerinin azadliq herekati baslandi XVIII esrin 70 90 ci illerinde qazax rus munasibetleri keskinlesmisdi 1773 1775 ci illerde Y Puqacovun basciligi altinda olmus kendli muharibesinde Kicik va Orta juz qazaxlari feal istirak etmisdiler 1 Bu herekatin istirakcisi Sirim Datovun basciligi altinda 1783 1797 ci illerda Kicik juz qazaxlarinin usyani olmusdu Usyanin esas sebebi qazaxlarin torpaqlannm zebt olunmasi aqrar meselelern keskinlesmesi kocerilerin hemise istifade etdikleri otlaqlara qadaga qoyulmasi inzibati orqanlarin kazak qosunlanmn soygunculugu ve yerli feodallarin ozbasinaligi idi 2 Abilay xanin olumunden sonra iqtidar zeiflemesi ile Kicik Juzun qazaxlari oz xanligini qurmus basina Qayip sultanin oglu Batir xani getirmisdiler Nureli xan iqtidarinda ise sadece serhed sinirlarin yaxinlarinda koceri heyatini surduren qazaxlar qalmisdir XVIII esrde bu bolgede Rus hakimlerinin emrleri cercivesinden cixmayan Ebulxeyr xanin nesillerine qarsi qazaxlarda bir xosnudsuzluq ortaya cixmisdir 1773 1776 ci illerde Qazax sultanlari ile boyukleri terefinden edilen xeyanetler hele xalq terefinden unudulmamisdir Bu sebeble XVIII esrin sonunda Qerbi Qazaxistandaki Rusiya ve onun kuklasi Ebulxeyr xan ve onun nesillerine qarsi baslayan direnis qazaxlarin ilk milli qurtulus savasi olmusdur 3 1775 ci ilde Car idaresi Qazax bozqirlarini iki bolgeye bolub serhed sinir komissiyasi qurmusdu Xalqa Y I Puqacov direnisini unutdurmaq ucun Yayik cayina Ural adini vermisdiler Car hokumeti Qazax xanlarini oz agentlerine dondermek istemisdi 1782 ci ilde Rus hakimleri Idil Volqa ve Yayik Ural caylari arasinda Nureli xani ve yaxinlarini yerlesdirmisdi Xan ve onun qardaslari her il Orenburqdan maas alaraq Kicik Juz xalqinin koc yerlerini deqiqlesdirmis ve istedikleri qeder vergi yuklemisdiler 4 Bu donemde rus kazaklari serhed sinirlardaki Qazax kendlerine basqinlar etmeye baslamisdir 1782 1783 cu ilde qazaxlardan min bas at zorla alinmisdir Bu hadiselerin ardindan baslayan soyuq qis movsumunun sebeb oldugu acliq Qazax xalqinin durumuna daha da agir sekilde tesir etmisdi Bu sebeble qazaxlar Rus hakimlerinin yasaqladigi Ural cayinin ic hisselerine artiq koc etmeye baslamisdilar 5 Bunu goren ruslar o torpaqlara yerlesdiyi kazaklari mudafiesiz xalqin ustune gondermisdi Kazaklarin xalqa qarsi insafsizca davranmasi ve surulerini yagma etmeleri bardagi dasiran son damla olmusdur Xalq boyuk bir heyecan icinde usyan etmisdir Ancaq kazaklar Rus birliklerinden komek alaraq xalqin ustune hucum etmisdiler Bu qeyri beraber quvveler arasindaki mubarizeni qazaxlar uduzaraq bir cox itki vermisdiler Feqet Kicik Juzde baslayan bu haqqini arama hereketi butun Qazax ellerinde boyuk eks seda yaratdi Xalq qesp edilen haqlarini istiqlalini yeniden qazanmanin ozlemini ve zeruretini siddetle hiss etmeye baslamisdi Feqet xalqi kim birlesdirecek milli mubarizenin onderliyini kim edecekdi Cox kecmeden xalq bele bir onderin cixisina da sahid olmusdur 6 1783 cu ilde Qazax xalqi Rus isgalina qarsi milli direnise Sirim Batur adindaki bir xalq qehremani onderliyinde baslamisdir 7 Bu usyan 15 il surmusdur 8 Qazax xalqinin genis desteyine elave olaraq bezi tayfa beylerinin de desteyini alan Sirim Batur 1780 1790 ci illerde aramsiz hucumlari ile Rus ordularina cox zor gunler yasatmisdir Hetta 1783 cu ilde Sirim Batur basciligindaki milli direnis birlikleri Rus ordusunu agir bir meglubiyyete ugradaraq bir cox zabitlerini de esir almagi bacarmisdi 9 Sirim Baturun bu uguru xalq arasinda boyuk heyecan yaratmisdi Ruslara qarsi mubarize etmek isteyen xalq dalgalar halinda Sirim Baturun etrafinda toplanmaga baslamisdi 10 Sirim Datovun 1753 1802 basciligi altinda Kicik juzde bas vermis usyan car Rusiyasina qarsi ilk aciq cixis idi Usyanin ilkin merhelesinde Sirim Datov Orsk qalasi yaxinliginda Asagi Ural xetti rayonunda Ural kazaklarina qarsi mubarize aparmisdi Usyanin esas merkazi Saqiz cayi yaxinliginda yerlesirdi Sirim Datov 2700 neferlik deste toplamisdi Usyancilarin umumi sayi 6 min bezi melumatlara gore 7 mine catmisdi 11 Usyanin esas xususiyyetlerinden biri de Nureli xanin hakimiyyetine qarsi cevrilmesi idi Kicik Juzden II Yekaterinaya gonderilmis mektubda onun hakimiyyetden uzaqlasdirilmasi bildirilirdi 12 Sirim Datov Car Rusiyasmin mustemlekecilik siyaseti ile yanasi Nureli xandan sonra hakimiyyete qalan xanlara qarsi da mubarize aparmisdi 1792 ci ilden sonra xalq herekati partizan muharibesi xarakteri almisdi II Yekaterina Sirim Datovun tutulmasi haqqinda gostaris vermisdi 1797 ci il oktyabrmda Aysuakin xan secilmesinden sonra onun terefdarlari va Nureli xanin oglanlari terefinden teqib olunan Sirim Datovun Xive xanligina kecmesi onun 14 illik mubarizesina son qoydu Istinadlar Redakte Sulejmenov B S Basin V Ya Kazahstan v sostave Rossii v XVIII nachale XX veka Alma Ata 1981 s ll2 Vsya nasha istoriya http karakesek ru content 0 read 55 html Apollov N G Prisoedinenie Kazahstana k Rossii v 30 tyh godah XVIII veka Alma Ata Izdatelstvo Akademii nauk Kazahskoj SSR 1948 str 217 Kuzembajuly A Abilev E Istoriya Respubliki Kazahstan A 2002 str 183 Kan G V Istoriya Kazahstana Almaty 2005 96 Saray M Kazaklarin Uyanisi Ankara 2004 s 61 Daniyarov K Istoriya Kazahskogo gosudarstva XV XX vv v 2 ch Almaty Edelvejs 2001 527c str 10 Kazak Islam Ansiklopedisi C 12 2 s 412 Budak F Kazakistan in Dunu Bugunu Yarini Ankara 1999 s 38 Saray M Kazaklarin Uyanisi Ankara 2004 s 62 Kan G V Istoriya Kazahstana Almaty 2005 s 97 Kazahstan v epohu feodalizma Problemy etnopoliticheskoj istorii Alma Ata 1981 s 159Xarici kecidler RedakteDonesenie hana Nurali knyazyu G Potemkinu o batyre Syryme Datove i ego priblizhennyh 1785 g noyabrya 15 Predstavlenie starshin Mladshego zhuza Sryma Datova i dr v Orenburgskuyu pogranichnyh del ekspediciyu s protestom protiv izbraniya sultana Erali hanom 1792 g iyunya 10 Ustnye narodnye skazaniya ob pohozhdeniyah Syryma batyra Vyatkin N P Batyr Srym M L Izdatelstvo AN SSSR 1947 pereizdano Almaty 1998 Menbe https az wikipedia org w index php title Sirim Datov amp oldid 5526718, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
