fbpx
Wikipedia

SCADA

Avqust 11, 2021

Bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyaya kömək edə bilərsiniz.
Əgər mümkündürsə, daha dəqiq bir şablondan istifadə edin.
Bu məqalə sonuncu dəfə 5 ay əvvəl Samral tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)

SCADA – (ing. Supervisory Control And Data Acquisition) idarəetmə obyektləri haqqında informasiyaların toplanması, işlənməsi, təsvir edilməsi və arxivləşdirilməsi sistemlərinin işlənib hazırlanması və ya onların real vaxt miqyasında fəaliyyətlərinin təmini üçün nəzərdə tutulmuş paket proqramdır. SCADA TP AİS – in, ekoloji monitorinqin, elmi eksperimentin, binaların avtomatlaşdırılması kimi sistemlərin bir hissəsi ola bilər. SCADA sistemləri real vaxt miqyasında, texnoloji proseslərə operator nəzarətinin təminatının tələb olunduğu təsərrüfat işlərinin bütün sahələrində istifadə edilə bilər. Nəzərdə tutulmuş proqram təminatı kompüterlərdə yerləşdirilir və obyektlə əlaqə üçün giriş/çıxış drayverlərindən və ya OPC/DDE serverlərindən istifadə olunur. Proqram kodu proqramlaşdırma dilində (məsələn C++) yazıla bilər. Bəzən SCADA sistemləri sənaye kontrollerlərini proqramlaşdırmaq üçün əlavə proqram təminatı ilə kompleksləşdirilir və belə SCADA sistemlər inteqrallaşdırılmış adlanır. Onlara Softlogic termini də əlavə edilir. SCADA termini ikili şəkildə şərh edilir. Ən çox yayılmış anlayışda SCADA bir əlavə kimi, yaxud göstərilən funksiyaların yerinə yetirilməsini təmin, eləcə də bu proqram təminatının işlənməsinin proqram kompleksi kimi şərh edilir. Lakin əksər hallarda SCADA sistemi proqram – aparat kompleksi olaraq başa düşülür. SCADA termininin oxşar olaraq başa düşülməsi telemetriya üçün daha çox xarakterikdir. SCADA termininin mənası texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması və idarə olunması texnologiyalarının inkişafı ilə yanaşı bir sıra dəyişikliyə məruz qalmışdır. Ötən əsrin 80 - ci illərində SCADA sistemi hər şeydən əvvəl real vaxt verilənlərinin toplanmasının proqram – aparat kompleksi başa düşülürdü. 90 – cı illərdən başlayaraq SCADA termini daha çox TP AİS - in insan – maşın interfeysinin, ancaq proqram hissəsinin təminatı kimi istifadə edilir. İstehsalat proseslərinin idarəetmə sistemlərinin reallaşdırılması xüsusi proqram paketləri vasitəsi ilə yerinə yetirilir. Bu proqram paketlərini şərti olaraq aşağıdakı siniflərə bölmək olar:

  • CASE (Computer Aided Software Enginering) – vasitələri, texnoloji proseslərin aşağı səviyyələrində, yəni sənaye kontrollerlərində yerinə yetirilən məsələləri proqramlaşdırmaq üçün istifadə edilir;
  • RZƏS – real zaman əməliyyat sistemləri: PSOS, OS9, LynxOS və s;
  • SCADA (Supervisory Control And Date Acquisition) – sistemləri dedikdə, mikrokontrollerlərdən, kompüterlərdən, texnoloji stansiyalardan və s. ibarət olan texnoloji proseslərin idarəetmə sistemlərinin avtomatlaşdırılmış konfuqurasiyası, eləcə də SCADA səviyyəsinə aid olan məsələlərin proqramlaşdırması başa düşülür:
  • PTK – proqram- texniki komplekslər: Spectrum, İntelligent automation series, Centum, Simatic, Skad.
  • RZES – real zaman ekspert sistemləri. Bunlara aid aşağıdakıları göstərə bilərik: G2, RTWorks, COMDALE/C, COGSYS, İLOG Rules.
  • VBİS – verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri;
  • EAM – sistemləri (Enterprise Assef Management) əsas fondların və əmlakın idarə edilməsi funksiyalarını yerinə yetirir;
  • EPR (Enterprise Resouce Planning) - sistemləri biznes nöqteyi nəzərdən müəssisənin resurslarının planlaşdırılması və idarə edilməsidir;
  • MRP (Manufacturing Resource Planing) – müəssisə resurslarının planlaşdırılması sistemidir.
 SCADA sistemləri həmçinin texnoloji proseslərin idarə edilməsinin orta səviyyəsində də istifadə olunmaqla reallaşdırıla bilər. Hal – hazırda SCADA sistemlərinin aşağıdakı növləri mövcuddur:
  • Trace mode (Adastra – Rusiya istehsalı);
  • Genie (Advantech – Tayvan istehsalı);
  • Genesys (iconics – ABŞ istehsalı);
  • Fıx (İntellution – ABŞ istehsalı);
  • Factory Suite, İnTouch (Wanderware – ABŞ istehsalı);
  • Citect (CiTechnologies – ABŞ istehsalı);
  • WinCC (Siemens – Almaniya istehsalı).
 Yuxarıda qeyd olunan sistemlərin proqram təminatlarından texnoloji avadanlıqlarında real zaman rejimində istifadə olunur. Məhz bu səbəblərə görə istifadə olunan kompüter texnikasının etibarlılığına, qiymətinə və təhlükəsiz şəraitdə işləməsinə qarşı yüksək tələblər qoyulur. SCADA sistemlərinə qarşı qoyulan xüsusi tələblər aşağıdakılardır:
  • real zaman normativlərinə uyğun gəlməlidir;
  • həm parametrlərin dəyişməsinə, həm də idarəedici informasiyanın kompleksinə adaptasiya olunmalıdır;
  • zəmanət verilmiş müddət ərzində imtiyazsız işləməlidir;
  • bir – birindən uzaq məsafələrdə yerləşdirmək xüsusiyyətinə malik olmalıdır.
 SCADA sistemlərinin əsas funksiyaları aşağıdakılardır:
  • aşağı səviyyədə yerləşən qurğulardan məlumatların toplanması;
  • informasiyanın növbəti emal üçün arxivləşdirilməsi və saxlanması;
  • proseslərin vizuallaşdırılması;
  • idarəetmə alqoritmlərinin, riyazi və məntiqi hesablamaların reallaşdırılması və idarəedici təsirlərin obyektə göndərilməsi;
  • texnoloji və idarəetmə proseslərinin sənədləşdirilməsi və onların çapa ötürülməsinin təmin edilməsi;
  • şəbəkə funksiyaların yerinə yetirilməsi;
  • sistemə icazəsiz daxil olmanın qarşısını almaq üçün onun mühafizə olunması;
  • müxtəlif proqramlar arasında informasiya mübadiləsinin təmin edilməsi.
 SCADA sistemlərinin aparat və proqram təminatı aşkar konsepsiya anlayışı əsasında yaradılır. Aparat təminatının açıq konsepsiyası dedikdə SCADA sisteminin müxtəlif istehsalçıların avadanlıqların dəstəkləməsi və bunlara açıq şəkildə qoşulmasının mümkünlüyü başa düşülür. Müasir SCADA sistemləri aşağı səviyyə avadanlıqlarının seçilməsi yolu ilə öz işini məhdudlaşdırmır, o həm də çoxsaylı drayverləri və ya giriş/çıxış serverlərini təqdim edir. Proqram təminatı üçün aşkarlıq prinsipi dedikdə bütün məlumatların formatlarından, prosedura interfeysindən aşkar şəkildə istifadə olunan və bir – birindən asılı olan sənaye kompüterlərinə, işlənib hazırlanmış aparat, eləcə də proqram modullarına qoşulması başa düşülür. Giriş/çıxış drayverlərini SCADA sisteminə qoşmaq üçün iki tip mexanizmdən istifadə olunur:
  • məlumatların dinamik mübadiləsini təmin edən standart blok (DDE – Dynamic Data Exchange və s.);
  • daxili protokol ilə mübadilə (bu, yalnız SCADA sistemini işləyib hazırlayan firmaya məlum olur).
 Əksər SCADA sistemləri DDE blokundan istifadə olunur. SCADA sistemi bu blokun məhsuldarlığının və onun məhsuldarlığının və eləcədə etibarlılığının aşağı olması ucbatından o real zaman rejimində işləmək üçün sərfəli olmur. Onda bunun əvəzinə Microsoft firmasının təklif etdiyi daha sərfəli OLE (Object Unking and Embeddung) obyektlərin qoşulması və düzülüşü vasitələrindən istifadə edilir. OLE - əsasında sənayenin avtomatlaşdırılmasına yönəlmiş yeni standart OPC (OLE for process Control) yaranmışdır. Bu standart, obyekt səviyyəsində müxtəlif idarəetmə və nəzarət sistemlərini birləşdirməyə imkan verir. Bu zaman müxtəlif qeyri – standart avadanlıqdan, uyğun kommunikasiya funksiyalarını yerinə yetirən proqram drayverlərindən istifadə etməyə ehtiyac qalmır.

SCADA – sistemlərinin proqramlaşdırılma ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:

  • işçi pəncərədə statik təsvirin formalaşdırılması (fon, başlığın, mnemosxemlər və s.);
  • hər pəncərənin dinamiki obyektlərinin formalaşdırılması;
  • SCADA paketinin daxili proqramlaşdırılma dillərindən
 istifadə etməklə idarəetmə, arxivləşdirmə, sənədləşdirmə, alqoritmlərinin proqramlaşdırılması. SCADA sistemlərini və kontrollerləri proqramlaşdırmaq üçün, standartlaşdırılmış beş proqramlaşdırma dili mövcuddur:
  1. SFC (Sequential Function diagrams) – funksional sxemlər əsasında yazılmış proqramlaşdırma dili;
  2. FBD (Functional Block Diagrams) – funksional bloklar əsasında yazılmış proqramlaşdırma dili;
  3. LD (Ladder Diagrams) – rele sxemləri əsasında yazılmış proqramlaşdırma dili;
  4. ST (Structured Text) – pascal proqramlaşdırma dilinə oxşar proqramlaşdırma dili;
  5. IL (İnstruction List) – mnemonika, assembler, proqramlaşdırma dili.

SCADA sisteminin əsas bloklarının funksiyaları

 Aşağıdakı tipik müasir SCADA sisteminin arxitekturasının və funksional imkanlarının qısaca yazılışı verilmişdir. Tipik SCADA sisteminin tərkibinə aşağıdakı alt sistemlər daxildir: cizgi mühitin işlənməsi və əlavələrin buraxılması, arxivlərin, qəzaların, keçmələrin. Əlavələrin işlənməsi və buraxılması cizgi mühiti (Graph WorX32) TP AİS – in operatorunun avtomatlaşdırılmış iş yerinin işlənməsini (AİY) və cizgi mnemosxemlərində görüntü avadanlıqlarını birləşdirir. TP AİS – in yuxarı səviyyəsi operativ dispetçer idarəsini və nəzarət olunan texnoloji parametrlərin vizuallaşdırılmasını təmin edən avadanlıqlardan ibarətdir. Mnemosxemlər (ekran formaları) yerləşdirilmiş şəkil avadanlıqları, həm də müxtəlif istehsalçıların idarəedici elementləri ActiveX əsasında yaradılır. AİY – nin tipik ekran formasının strukturu aşağıdakılardır: ümumi parlaq – boz fon (~25%), operatori panelinin yuxarı hissəsində idarəetmə paneli təsvir olunur və onun üzərində bütün mnemosxemlər üçün ümumi olan düymələr yerləşdirilir («istifadəçinin növbəsi», «ümumi həyəcanlandırıcı məlumatlar» və «trendlər»), idarəedici panelinin aşağıdakı ekranların seçilməsi piktoqramları ilə keçidlər paneli və formalar arası oxlarla göstərilən keçidlər yerləşdirilir, ekranın aşağı hissəsində həyəcan və qəza hadisələrinin pəncərəsi təsvir edilir, ekranın sağ hissəsində keçid panelinin altında ən vacib qəza parametrlərinin və rejimlərin indikatorları yerləşdirilir, ekranın çox yuxarı hissəsində idarəetmə panelində loqotipin təsviri göstərilir, ekranın sağ yuxarı hissəsində idarəetmə panelində gün və saat göstərilir, mərkəz üzrə yuxarıda keçid panellərində avtomatlaş-dırma obyektinin adı göstərilir, mərkəzdə isə avtomatlaşdırma obyektinin cari mnemosxemi olur.

SCADA sisteminin etibarlılığının yüksəldilməsi metodları

 Daha dəqiq işlənmiş və layihələndirilmiş sistemlərdə bu imkanlar müəssisənin işinin yaxşılaşdırılmasına, eyni zamanda gəlirin artırılmasına səbəb olur. Ancaq belə sistemlərin işlən-məsində mühəndislər adətən bir mühüm aspekti nəzərdən qaçırırlar ki, avadanlıqlardan hər hansı biri sıradan çıxarsa nə baş verər? Bunlar aşağıdakı paraqraflarda izah olunur.


İdarəetmə prosesində SCADA sisteminin xüsusiyyətləri

 Müasir dispeçer sistemlərində idarə prosesinin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: SCADA prosesi, insanın iştirakı mütləq vacib olan sistemlərdə tətbiq edilir; SCADA prosesin, hər hansı düzgün olmayan təsirlər nəticəsində idarəetmə obyektinin işinin dayanmasına və ya hətta faciəli sonluqlara gətirib çıxara biləcək sistemlər üçün işlənib hazırlanmışdır; bir qayda olaraq operator sistemin idarə olunması üçün məsuliyyət daşıyır və belə idarəetmə ancaq bəzi hallarda normal şəraitlərdə optimal məhsuldarlığa çatmaq üçün parametrlərin sazlanmasını tələb edir; operatorun idarəetmə prosesindəki iştirakı tez – tez baş vermir, bu ancaq o vaxt olur ki, müəyyən zaman anında qarşısı çox çətinliklə alına biləcək kritik hadisələr baş vermiş olsun (ştatdan kənar hallar və s.); kritik hallarda operatorun sistemə təsiri vaxta görə, kəskin məhdudlaşa bilər (bir neçə dəqiqələrlə, hətta saniyələrlə).

Telemetriya və informasiyalı SCADA sistemləri

 Enerjiyə qənaət problemlərinin həllində əsas vacib istiqamətlərdən biri də, istifadə olunan enerjinin hesabatının avtomatik aparılmasına və dövrələrin rejimlərinin avtomatik tənzimlənməsinə imkan verən vahid informasiya sisteminin yaradılmasıdır. Enerji ehtiyatlarına qoyulan tariflərin daim artdığı bir şəraitdə, istifadəçilər istiliyin, buxarın, elektrik enerjisinin alınan real həcminə nəzarət etmək haqqında daim düşünməli olurlar. Adətən enerji ehtiyatları təchizatçısı bir qayda olaraq öz itgilərini istifadəçinin ünvanına yazır. Buna görə də nəyin ki, təkcə istifadəçi həm də tədarükçü də itginin analizi ilə məşğul olmalıdır. Enerji ehtiyatlarının texnoloji hesabatı onlar üçün öz təsərrüfatlarını yeniləşdirmək (müasirləşdirmək), qaydalara əməl etmək və sonda bazarda rəqabət qabiliyyətini artırmaq deməkdir. Son illər enerji ehtiyatlarının problemlərinin həlli gətirib o yerə çıxartmışdır ki, komunal təsərrüfatlarda enerji ehtiyatlarının hesabatını aparan müasir cihazların quraşdırılması üzrə müxtəlif proqramlar işlənib hazırlanmış və tətbiq edilmişdir (istilik təchizatı sistemlərində, su təchizatı, çirkab sularının yığılması və təmizlənməsi, elektrik təchizatı və s.). Bütün bu məsələlərin, eləcə də dispetçerləşdirmə problemlərinin uyğun həlli üçün SCADA sistemləri intensiv olaraq tətbiq edilməkdədir. SCADA (Supervizory Control And Data Acquisition) sistemləri isə səpələnmiş kənar obyektlərdən informasiyaları toplayan, onları real vaxtda işləyən, analiz edən və sonda kənarlaşdırılmış obyektləri idarə edə biləcək prosesləri həyata keçirən sistemlərdir. Hazırki vaxtda müxtəlif firmaların müxtəlif açıq SCADA sistemləri geniş yayılmışdır və bazara çıxarılmaqdadır. Bu sistemlər bir – birindən strukturuna, funksional və texniki imkanlarına, eləcə də qiymətlərinə görə fərqlənirlər. Ən yaxşı nəticələrə o vaxt nail olmaq olar ki, qeyd olunan bütün məsələlər kompleks şəkildə həll edilsin. Bu planda kommunal təsərrüfat xidmətlərinə qoyulmuş cihaz və proqram kompleksləri aşağıdakıları həll etməyə imkan verir:
  • istifadə olunmuş enerji daşıyıcılarının və suyun hesabatının operativ aparılmasına;
  • isitmə, isti və soyuq su təchizatının, elektrik təchizatının texniki parametrlərə nəzarətin həyata keçirilməsinə;
  • lift avadanlıqlarının işinin hesabatının və eyni zamanda liftin nasaz vəziyyətində dayanmasının avtomatik olaraq qeydiyyatının aparılmasına;
  • binanın girişlərində, həyətdaxili sahələrdə işıqlanmanın məsafədən idarə edilməsinin həyata keçirilməsinə;
  • texniki otaqlara (lift şaxtalarına, elektrik şitlərinə, zirzəmilərə) kənar şəxslərin daxil olması haqqında siqnalların verilməsinə;
  • bütün gün ərzində növbətçi personalın hərəkətlərinin qeydiyyatının həyata keçirilməsinə.
 Xüsusi proqram avadanlıqları, operativ olduğu kimi həm də uzun müddətli ölçülən proseslərin (xüsusi halda istiliyə, enerji daşıyıcılarına sərf olunan materialların itgisi) dinamiki analizinin həyata keçirilməsinə. Eyni zamanda yuxarı eşalonda olanlara və hesablama şöbələrinə hesabatların hazırlanmasına imkan verilir. Bununla rəhbər işçi, baş mühəndis və ya dispetçer şəxsi kompüterlərin monitorunda əyani olaraq nəzarət olunan obyektin vəziyyətinin, ölçülən bütün parametrlərin qiymətlərinin əksini görür. Belə obyektlər isə sistemdə minə kimi ola bilər. İndi artıq kürsüdən qalxmadan obyektləri idarə etmək, işçi personalın prosesə operativ qarışması nəticəsində nəyin və necə dəyişməsini izləmək olar. 24 saat ərzində cihazların bütün göstərişlərinin, növbətçi personalın onlara reaksiyasının yazılışı aparılır. Nəzarət olunan parametrlərin cizgilərini qurmaq və çap etmək olur. Lazım gəldikdə, bütün bu verilənləri işçi personalın işinin analiz etmək üçün xidməti rəhbər üçün də çap etmək olar. Artıq praktiki olaraq istismarın birinci mərhələsində telemetriya sistemlərinin aparılmasının və kommunal təsərrüfat obyektlərin dispetçer xidmətlərinin informasiyalaşdırılmasının üstünlükləri aydınlaşır:
  • dispetçer pultunda obyektin vəziyyəti haqqında cari informasiyanın yüksək operativliyi və bu informasiyaların köməyi ilə məsafədən idarəetmənin aparılması;
  • obyektlərdə onlarla özüyazan cihazlardan istifadədən imtina;
  • sistemin çevik yerdən sazlanmasının mümkünlüyü (Məsələn: istifadə edilmiş elektrik enerjisinin, suyun, istiliyin tarifinin təkrar dəyişməsi rejimi);
  • eyni vaxtdə bir neçə obyektlərə xidmət göstərən ixtisaslaşdırılmış yüksəködənişli növbətçi briqadaların hesabına maaş fonduna qənaətin edilməsi;
  • texnoloji nizam – intizama obyektiv nəzarət;
  • mühafizə sistemləri ilə inteqrasiya.
 Bu zaman informasiyaların və idarə əmrlərinin tam həcm-də ötürülməsi bütünlüklə bir cüt naqillər ya da radiokanalla baş verir. Bundan əlavə hazırki vaxtda SCADA sistemləri üçün (məsələn: motorolla firmasının RİX sistemi) işlənib hazırlanmış cihaz – avadanlıqları, standart ensiz zolaqlı UQD – radio-kanalla videotəsvirlərin ötürülməsinin həyata keçirilməsinə imkan verir. Bu gün SCADA sistemləri müxtəlif mürəkkəbli və məqsədli olmaqla müxtəlif avadanlıqlarda quraşdırılan, eləcə də müxtəlif qiymət göstəriciləri olan (sifarışcının bütün arzu-larını nəzərə almaqla) teleölçmə və teleidarə sistemlərini reallaşdırmağa imkan verir. Belə sistemlərə misal olaraq radiokanalla informasiyanın və idarəetmə siqnallarının yığılmasını, eləcə də ötürülməsini həyata keçirən istilik məntəqələrinin avtomatlaşdırılması və dispetçerləşdirilməsi sistemini göstərə bilərik. Avtomatlaşdırma və dispetçerləşdirmə məsələlərinin həlli nəinki istilik təchizatı təşkilatlarına enerji ehtiyatlarından maksimum effektiv və qənaətlə istifadə etməyə, eləcə də qısa müddətdə qazan avadanlıqlarının işi zamanı meydana çıxan istənilən növbədən kənar situasiyalara reaksiya vermək imkanı verir. SCADA sistemi informasiyanı real vaxt şəraitlərində təqdim edir və bu da yaranmış problemli situasiyaları vaxdında dərk etməyə, eləcə də onların aradan qaldırılması üçün uyğun tədbirlərin görülməsinə imkan verir.

== WebSCADA == 

 Web SCADA termini dedikdə bir qayda olaraq Web – texnologiyası əsasında insan – maşın interfeysi (HMİ), SCADA sisteminin reallaşdırılması başa düşülür. Bu halda incə kliyent rolunda çıxış edən standart brauzer vasitəsi ilə SCADA sistemə nəzarət və idarəetmənin həyata keçirilməsinə imkan verilir. Belə sistemlərin arxitekturası özündə Web SCADA serveri və kliyent terminalları – SK, KPK – ni və ya Web brauzerli mobil telefonundan ibarət olur. Kliyentlərin Web SCADA – da serverinə İNTERNET/ İNTRANT vasitəsi ilə qoşulması onlara, sadə web və ya wap səhifələri kimi tətbiqi avtomatlaşdırma məsələləri ilə qarşılıqlı təsir göstərmək imkanını verir. Lakin Web SCADA – nın verilmiş bu etapdakı inkişafı onun sənayedə geniş tətbiq səviyyəsinə çatmadığından, ötürülən informasiyanın mühafizəsi ilə əlaqədar mürəkkəbliklər mövcuddur. Bundan əlavə, mühafizə olunmayan əlaqələndirmə kanalları vasitəsilə idarə funksiyasının reallaşdırılması istənilən sənaye obyektinin təhlükəsizliyi baxımından məqsədə uyğun deyil. Bununla əlaqədar olaraq əksər hallarda web – interfeyslər məsafəyə səpələnmiş kliyentlərə nəzarət etmək və verilənləri toplamaq məqsədi ilə istifadə edilir.

Ədəbiyyat

  1. Abaszadə R.Q., Quluyev Z.H. «Avtomatlaşdırılmış layihə sistemlərinin əsasları», Mühazirə konspekti, 2013 – cü il, 114 səh.
  2. Abaszadə R.Q., Quluyev Z.H. «Avtomatlaşdırılmış layihə sistemləri», Mühazirə konspekti, 2013 – cü il, 100 səh.
  3. Quluyev Z.H., Abaszadə R.Q. «Texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmasının müasir texniki vasitələri», Dərs vəsaiti, 2016 – cı il, 304 səh.
  4. Williams, R. I. Handbook of SCADA Systems for the Oil and Gas Industries. Elsevier Advanced, (1992).
  5. Деменков Н.П. «SCADA – системы как инструмент проектирования АСУ ТП», Учебное пособие, МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2004 год, 328 стр.
  6. Məmmədov M.A. «Neftayırma zavodlarında müasir avtomatik idarəetmə sistemləri», Bakı – Elm, 2003 – cü il, 264 səh.
  7. Матвейкин В.Г., Фролов С.В., Шехтман М.Б. «Применение SCADA - систем при автоматизации технологических процессов», 2000 год, 176 стр.
  8. Пьявченко Т.А. «Проектирование АСУТП в SCADA - системе», Учебное пособия, 2007 год, 84 стр.
  9. Haime, A.L. «Practical Guide to SCADA communications» SCADA at the Crossroads Conference, (1998).
  10. Hüseynov H.Ə. «Avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemlərinin əsasları», Dərslik, 2010 – ci il, 408 səh.

İstinadlar

http://web2.anl.az:81/el_Z.php

Xarici keçidlər

http://www.scadasystems.net/

http://www.genlogic.com/?gclid=EAIaIQobChMIr77xhPKt3gIVkRsYCh3RdgO8EAAYASAAEgIbUPD_BwE

https://www.integraxor.com/

https://inductiveautomation.com/what-is-scada

Avqust 11, 2021
scada, məqalə, qaralama, halındadır, məqaləni, redaktə, edərək, vikipediyaya, kömək, edə, bilərsiniz, əgər, mümkündürsə, daha, dəqiq, şablondan, istifadə, edin, məqalə, sonuncu, dəfə, əvvəl, samral, tərəfindən, redaktə, olunub, yenilə, məqaləni, vikiləşdirmək,. Bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyaya komek ede bilersiniz Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Bu meqale sonuncu defe 5 ay evvel Samral terefinden redakte olunub Yenile Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var ancaq metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin SCADA ing Supervisory Control And Data Acquisition idareetme obyektleri haqqinda informasiyalarin toplanmasi islenmesi tesvir edilmesi ve arxivlesdirilmesi sistemlerinin islenib hazirlanmasi ve ya onlarin real vaxt miqyasinda fealiyyetlerinin temini ucun nezerde tutulmus paket proqramdir SCADA TP AIS in ekoloji monitorinqin elmi eksperimentin binalarin avtomatlasdirilmasi kimi sistemlerin bir hissesi ola biler SCADA sistemleri real vaxt miqyasinda texnoloji proseslere operator nezaretinin teminatinin teleb olundugu teserrufat islerinin butun sahelerinde istifade edile biler Nezerde tutulmus proqram teminati komputerlerde yerlesdirilir ve obyektle elaqe ucun giris cixis drayverlerinden ve ya OPC DDE serverlerinden istifade olunur Proqram kodu proqramlasdirma dilinde meselen C yazila biler Bezen SCADA sistemleri senaye kontrollerlerini proqramlasdirmaq ucun elave proqram teminati ile komplekslesdirilir ve bele SCADA sistemler inteqrallasdirilmis adlanir Onlara Softlogic termini de elave edilir SCADA termini ikili sekilde serh edilir En cox yayilmis anlayisda SCADA bir elave kimi yaxud gosterilen funksiyalarin yerine yetirilmesini temin elece de bu proqram teminatinin islenmesinin proqram kompleksi kimi serh edilir Lakin ekser hallarda SCADA sistemi proqram aparat kompleksi olaraq basa dusulur SCADA termininin oxsar olaraq basa dusulmesi telemetriya ucun daha cox xarakterikdir SCADA termininin menasi texnoloji proseslerin avtomatlasdirilmasi ve idare olunmasi texnologiyalarinin inkisafi ile yanasi bir sira deyisikliye meruz qalmisdir Oten esrin 80 ci illerinde SCADA sistemi her seyden evvel real vaxt verilenlerinin toplanmasinin proqram aparat kompleksi basa dusulurdu 90 ci illerden baslayaraq SCADA termini daha cox TP AIS in insan masin interfeysinin ancaq proqram hissesinin teminati kimi istifade edilir Istehsalat proseslerinin idareetme sistemlerinin reallasdirilmasi xususi proqram paketleri vasitesi ile yerine yetirilir Bu proqram paketlerini serti olaraq asagidaki siniflere bolmek olar CASE Computer Aided Software Enginering vasiteleri texnoloji proseslerin asagi seviyyelerinde yeni senaye kontrollerlerinde yerine yetirilen meseleleri proqramlasdirmaq ucun istifade edilir RZES real zaman emeliyyat sistemleri PSOS OS9 LynxOS ve s SCADA Supervisory Control And Date Acquisition sistemleri dedikde mikrokontrollerlerden komputerlerden texnoloji stansiyalardan ve s ibaret olan texnoloji proseslerin idareetme sistemlerinin avtomatlasdirilmis konfuqurasiyasi elece de SCADA seviyyesine aid olan meselelerin proqramlasdirmasi basa dusulur PTK proqram texniki kompleksler Spectrum Intelligent automation series Centum Simatic Skad RZES real zaman ekspert sistemleri Bunlara aid asagidakilari gostere bilerik G2 RTWorks COMDALE C COGSYS ILOG Rules VBIS verilenler bazasinin idareetme sistemleri EAM sistemleri Enterprise Assef Management esas fondlarin ve emlakin idare edilmesi funksiyalarini yerine yetirir EPR Enterprise Resouce Planning sistemleri biznes noqteyi nezerden muessisenin resurslarinin planlasdirilmasi ve idare edilmesidir MRP Manufacturing Resource Planing muessise resurslarinin planlasdirilmasi sistemidir SCADA sistemleri hemcinin texnoloji proseslerin idare edilmesinin orta seviyyesinde de istifade olunmaqla reallasdirila biler Hal hazirda SCADA sistemlerinin asagidaki novleri movcuddur Trace mode Adastra Rusiya istehsali Genie Advantech Tayvan istehsali Genesys iconics ABS istehsali Fix Intellution ABS istehsali Factory Suite InTouch Wanderware ABS istehsali Citect CiTechnologies ABS istehsali WinCC Siemens Almaniya istehsali Yuxarida qeyd olunan sistemlerin proqram teminatlarindan texnoloji avadanliqlarinda real zaman rejiminde istifade olunur Mehz bu sebeblere gore istifade olunan komputer texnikasinin etibarliligina qiymetine ve tehlukesiz seraitde islemesine qarsi yuksek telebler qoyulur SCADA sistemlerine qarsi qoyulan xususi telebler asagidakilardir real zaman normativlerine uygun gelmelidir hem parametrlerin deyismesine hem de idareedici informasiyanin kompleksine adaptasiya olunmalidir zemanet verilmis muddet erzinde imtiyazsiz islemelidir bir birinden uzaq mesafelerde yerlesdirmek xususiyyetine malik olmalidir SCADA sistemlerinin esas funksiyalari asagidakilardir asagi seviyyede yerlesen qurgulardan melumatlarin toplanmasi informasiyanin novbeti emal ucun arxivlesdirilmesi ve saxlanmasi proseslerin vizuallasdirilmasi idareetme alqoritmlerinin riyazi ve mentiqi hesablamalarin reallasdirilmasi ve idareedici tesirlerin obyekte gonderilmesi texnoloji ve idareetme proseslerinin senedlesdirilmesi ve onlarin capa oturulmesinin temin edilmesi sebeke funksiyalarin yerine yetirilmesi sisteme icazesiz daxil olmanin qarsisini almaq ucun onun muhafize olunmasi muxtelif proqramlar arasinda informasiya mubadilesinin temin edilmesi SCADA sistemlerinin aparat ve proqram teminati askar konsepsiya anlayisi esasinda yaradilir Aparat teminatinin aciq konsepsiyasi dedikde SCADA sisteminin muxtelif istehsalcilarin avadanliqlarin desteklemesi ve bunlara aciq sekilde qosulmasinin mumkunluyu basa dusulur Muasir SCADA sistemleri asagi seviyye avadanliqlarinin secilmesi yolu ile oz isini mehdudlasdirmir o hem de coxsayli drayverleri ve ya giris cixis serverlerini teqdim edir Proqram teminati ucun askarliq prinsipi dedikde butun melumatlarin formatlarindan prosedura interfeysinden askar sekilde istifade olunan ve bir birinden asili olan senaye komputerlerine islenib hazirlanmis aparat elece de proqram modullarina qosulmasi basa dusulur Giris cixis drayverlerini SCADA sistemine qosmaq ucun iki tip mexanizmden istifade olunur melumatlarin dinamik mubadilesini temin eden standart blok DDE Dynamic Data Exchange ve s daxili protokol ile mubadile bu yalniz SCADA sistemini isleyib hazirlayan firmaya melum olur Ekser SCADA sistemleri DDE blokundan istifade olunur SCADA sistemi bu blokun mehsuldarliginin ve onun mehsuldarliginin ve elecede etibarliliginin asagi olmasi ucbatindan o real zaman rejiminde islemek ucun serfeli olmur Onda bunun evezine Microsoft firmasinin teklif etdiyi daha serfeli OLE Object Unking and Embeddung obyektlerin qosulmasi ve duzulusu vasitelerinden istifade edilir OLE esasinda senayenin avtomatlasdirilmasina yonelmis yeni standart OPC OLE for process Control yaranmisdir Bu standart obyekt seviyyesinde muxtelif idareetme ve nezaret sistemlerini birlesdirmeye imkan verir Bu zaman muxtelif qeyri standart avadanliqdan uygun kommunikasiya funksiyalarini yerine yetiren proqram drayverlerinden istifade etmeye ehtiyac qalmir SCADA sistemlerinin proqramlasdirilma ardicilligi asagidaki kimidir isci pencerede statik tesvirin formalasdirilmasi fon basligin mnemosxemler ve s her pencerenin dinamiki obyektlerinin formalasdirilmasi SCADA paketinin daxili proqramlasdirilma dillerindenistifade etmekle idareetme arxivlesdirme senedlesdirme alqoritmlerinin proqramlasdirilmasi SCADA sistemlerini ve kontrollerleri proqramlasdirmaq ucun standartlasdirilmis bes proqramlasdirma dili movcuddur SFC Sequential Function diagrams funksional sxemler esasinda yazilmis proqramlasdirma dili FBD Functional Block Diagrams funksional bloklar esasinda yazilmis proqramlasdirma dili LD Ladder Diagrams rele sxemleri esasinda yazilmis proqramlasdirma dili ST Structured Text pascal proqramlasdirma diline oxsar proqramlasdirma dili IL Instruction List mnemonika assembler proqramlasdirma dili Mundericat 1 SCADA sisteminin esas bloklarinin funksiyalari 2 SCADA sisteminin etibarliliginin yukseldilmesi metodlari 3 Idareetme prosesinde SCADA sisteminin xususiyyetleri 4 Telemetriya ve informasiyali SCADA sistemleri 5 Edebiyyat 6 Istinadlar 7 Xarici kecidler SCADA sisteminin esas bloklarinin funksiyalari Redakte Asagidaki tipik muasir SCADA sisteminin arxitekturasinin ve funksional imkanlarinin qisaca yazilisi verilmisdir Tipik SCADA sisteminin terkibine asagidaki alt sistemler daxildir cizgi muhitin islenmesi ve elavelerin buraxilmasi arxivlerin qezalarin kecmelerin Elavelerin islenmesi ve buraxilmasi cizgi muhiti Graph WorX32 TP AIS in operatorunun avtomatlasdirilmis is yerinin islenmesini AIY ve cizgi mnemosxemlerinde goruntu avadanliqlarini birlesdirir TP AIS in yuxari seviyyesi operativ dispetcer idaresini ve nezaret olunan texnoloji parametrlerin vizuallasdirilmasini temin eden avadanliqlardan ibaretdir Mnemosxemler ekran formalari yerlesdirilmis sekil avadanliqlari hem de muxtelif istehsalcilarin idareedici elementleri ActiveX esasinda yaradilir AIY nin tipik ekran formasinin strukturu asagidakilardir umumi parlaq boz fon 25 operatori panelinin yuxari hissesinde idareetme paneli tesvir olunur ve onun uzerinde butun mnemosxemler ucun umumi olan duymeler yerlesdirilir istifadecinin novbesi umumi heyecanlandirici melumatlar ve trendler idareedici panelinin asagidaki ekranlarin secilmesi piktoqramlari ile kecidler paneli ve formalar arasi oxlarla gosterilen kecidler yerlesdirilir ekranin asagi hissesinde heyecan ve qeza hadiselerinin penceresi tesvir edilir ekranin sag hissesinde kecid panelinin altinda en vacib qeza parametrlerinin ve rejimlerin indikatorlari yerlesdirilir ekranin cox yuxari hissesinde idareetme panelinde loqotipin tesviri gosterilir ekranin sag yuxari hissesinde idareetme panelinde gun ve saat gosterilir merkez uzre yuxarida kecid panellerinde avtomatlas dirma obyektinin adi gosterilir merkezde ise avtomatlasdirma obyektinin cari mnemosxemi olur SCADA sisteminin etibarliliginin yukseldilmesi metodlari Redakte Daha deqiq islenmis ve layihelendirilmis sistemlerde bu imkanlar muessisenin isinin yaxsilasdirilmasina eyni zamanda gelirin artirilmasina sebeb olur Ancaq bele sistemlerin islen mesinde muhendisler adeten bir muhum aspekti nezerden qacirirlar ki avadanliqlardan her hansi biri siradan cixarsa ne bas verer Bunlar asagidaki paraqraflarda izah olunur Idareetme prosesinde SCADA sisteminin xususiyyetleri Redakte Muasir dispecer sistemlerinde idare prosesinin xususiyyetleri asagidakilardir SCADA prosesi insanin istiraki mutleq vacib olan sistemlerde tetbiq edilir SCADA prosesin her hansi duzgun olmayan tesirler neticesinde idareetme obyektinin isinin dayanmasina ve ya hetta facieli sonluqlara getirib cixara bilecek sistemler ucun islenib hazirlanmisdir bir qayda olaraq operator sistemin idare olunmasi ucun mesuliyyet dasiyir ve bele idareetme ancaq bezi hallarda normal seraitlerde optimal mehsuldarliga catmaq ucun parametrlerin sazlanmasini teleb edir operatorun idareetme prosesindeki istiraki tez tez bas vermir bu ancaq o vaxt olur ki mueyyen zaman aninda qarsisi cox cetinlikle alina bilecek kritik hadiseler bas vermis olsun statdan kenar hallar ve s kritik hallarda operatorun sisteme tesiri vaxta gore keskin mehdudlasa biler bir nece deqiqelerle hetta saniyelerle Telemetriya ve informasiyali SCADA sistemleri Redakte Enerjiye qenaet problemlerinin hellinde esas vacib istiqametlerden biri de istifade olunan enerjinin hesabatinin avtomatik aparilmasina ve dovrelerin rejimlerinin avtomatik tenzimlenmesine imkan veren vahid informasiya sisteminin yaradilmasidir Enerji ehtiyatlarina qoyulan tariflerin daim artdigi bir seraitde istifadeciler istiliyin buxarin elektrik enerjisinin alinan real hecmine nezaret etmek haqqinda daim dusunmeli olurlar Adeten enerji ehtiyatlari techizatcisi bir qayda olaraq oz itgilerini istifadecinin unvanina yazir Buna gore de neyin ki tekce istifadeci hem de tedarukcu de itginin analizi ile mesgul olmalidir Enerji ehtiyatlarinin texnoloji hesabati onlar ucun oz teserrufatlarini yenilesdirmek muasirlesdirmek qaydalara emel etmek ve sonda bazarda reqabet qabiliyyetini artirmaq demekdir Son iller enerji ehtiyatlarinin problemlerinin helli getirib o yere cixartmisdir ki komunal teserrufatlarda enerji ehtiyatlarinin hesabatini aparan muasir cihazlarin qurasdirilmasi uzre muxtelif proqramlar islenib hazirlanmis ve tetbiq edilmisdir istilik techizati sistemlerinde su techizati cirkab sularinin yigilmasi ve temizlenmesi elektrik techizati ve s Butun bu meselelerin elece de dispetcerlesdirme problemlerinin uygun helli ucun SCADA sistemleri intensiv olaraq tetbiq edilmekdedir SCADA Supervizory Control And Data Acquisition sistemleri ise sepelenmis kenar obyektlerden informasiyalari toplayan onlari real vaxtda isleyen analiz eden ve sonda kenarlasdirilmis obyektleri idare ede bilecek prosesleri heyata keciren sistemlerdir Hazirki vaxtda muxtelif firmalarin muxtelif aciq SCADA sistemleri genis yayilmisdir ve bazara cixarilmaqdadir Bu sistemler bir birinden strukturuna funksional ve texniki imkanlarina elece de qiymetlerine gore ferqlenirler En yaxsi neticelere o vaxt nail olmaq olar ki qeyd olunan butun meseleler kompleks sekilde hell edilsin Bu planda kommunal teserrufat xidmetlerine qoyulmus cihaz ve proqram kompleksleri asagidakilari hell etmeye imkan verir istifade olunmus enerji dasiyicilarinin ve suyun hesabatinin operativ aparilmasina isitme isti ve soyuq su techizatinin elektrik techizatinin texniki parametrlere nezaretin heyata kecirilmesine lift avadanliqlarinin isinin hesabatinin ve eyni zamanda liftin nasaz veziyyetinde dayanmasinin avtomatik olaraq qeydiyyatinin aparilmasina binanin girislerinde heyetdaxili sahelerde isiqlanmanin mesafeden idare edilmesinin heyata kecirilmesine texniki otaqlara lift saxtalarina elektrik sitlerine zirzemilere kenar sexslerin daxil olmasi haqqinda siqnallarin verilmesine butun gun erzinde novbetci personalin hereketlerinin qeydiyyatinin heyata kecirilmesine Xususi proqram avadanliqlari operativ oldugu kimi hem de uzun muddetli olculen proseslerin xususi halda istiliye enerji dasiyicilarina serf olunan materiallarin itgisi dinamiki analizinin heyata kecirilmesine Eyni zamanda yuxari esalonda olanlara ve hesablama sobelerine hesabatlarin hazirlanmasina imkan verilir Bununla rehber isci bas muhendis ve ya dispetcer sexsi komputerlerin monitorunda eyani olaraq nezaret olunan obyektin veziyyetinin olculen butun parametrlerin qiymetlerinin eksini gorur Bele obyektler ise sistemde mine kimi ola biler Indi artiq kursuden qalxmadan obyektleri idare etmek isci personalin prosese operativ qarismasi neticesinde neyin ve nece deyismesini izlemek olar 24 saat erzinde cihazlarin butun gosterislerinin novbetci personalin onlara reaksiyasinin yazilisi aparilir Nezaret olunan parametrlerin cizgilerini qurmaq ve cap etmek olur Lazim geldikde butun bu verilenleri isci personalin isinin analiz etmek ucun xidmeti rehber ucun de cap etmek olar Artiq praktiki olaraq istismarin birinci merhelesinde telemetriya sistemlerinin aparilmasinin ve kommunal teserrufat obyektlerin dispetcer xidmetlerinin informasiyalasdirilmasinin ustunlukleri aydinlasir dispetcer pultunda obyektin veziyyeti haqqinda cari informasiyanin yuksek operativliyi ve bu informasiyalarin komeyi ile mesafeden idareetmenin aparilmasi obyektlerde onlarla ozuyazan cihazlardan istifadeden imtina sistemin cevik yerden sazlanmasinin mumkunluyu Meselen istifade edilmis elektrik enerjisinin suyun istiliyin tarifinin tekrar deyismesi rejimi eyni vaxtde bir nece obyektlere xidmet gosteren ixtisaslasdirilmis yuksekodenisli novbetci briqadalarin hesabina maas fonduna qenaetin edilmesi texnoloji nizam intizama obyektiv nezaret muhafize sistemleri ile inteqrasiya Bu zaman informasiyalarin ve idare emrlerinin tam hecm de oturulmesi butunlukle bir cut naqiller ya da radiokanalla bas verir Bundan elave hazirki vaxtda SCADA sistemleri ucun meselen motorolla firmasinin RIX sistemi islenib hazirlanmis cihaz avadanliqlari standart ensiz zolaqli UQD radio kanalla videotesvirlerin oturulmesinin heyata kecirilmesine imkan verir Bu gun SCADA sistemleri muxtelif murekkebli ve meqsedli olmaqla muxtelif avadanliqlarda qurasdirilan elece de muxtelif qiymet gostericileri olan sifariscinin butun arzu larini nezere almaqla teleolcme ve teleidare sistemlerini reallasdirmaga imkan verir Bele sistemlere misal olaraq radiokanalla informasiyanin ve idareetme siqnallarinin yigilmasini elece de oturulmesini heyata keciren istilik menteqelerinin avtomatlasdirilmasi ve dispetcerlesdirilmesi sistemini gostere bilerik Avtomatlasdirma ve dispetcerlesdirme meselelerinin helli neinki istilik techizati teskilatlarina enerji ehtiyatlarindan maksimum effektiv ve qenaetle istifade etmeye elece de qisa muddetde qazan avadanliqlarinin isi zamani meydana cixan istenilen novbeden kenar situasiyalara reaksiya vermek imkani verir SCADA sistemi informasiyani real vaxt seraitlerinde teqdim edir ve bu da yaranmis problemli situasiyalari vaxdinda derk etmeye elece de onlarin aradan qaldirilmasi ucun uygun tedbirlerin gorulmesine imkan verir WebSCADA Web SCADA termini dedikde bir qayda olaraq Web texnologiyasi esasinda insan masin interfeysi HMI SCADA sisteminin reallasdirilmasi basa dusulur Bu halda ince kliyent rolunda cixis eden standart brauzer vasitesi ile SCADA sisteme nezaret ve idareetmenin heyata kecirilmesine imkan verilir Bele sistemlerin arxitekturasi ozunde Web SCADA serveri ve kliyent terminallari SK KPK ni ve ya Web brauzerli mobil telefonundan ibaret olur Kliyentlerin Web SCADA da serverine INTERNET INTRANT vasitesi ile qosulmasi onlara sade web ve ya wap sehifeleri kimi tetbiqi avtomatlasdirma meseleleri ile qarsiliqli tesir gostermek imkanini verir Lakin Web SCADA nin verilmis bu etapdaki inkisafi onun senayede genis tetbiq seviyyesine catmadigindan oturulen informasiyanin muhafizesi ile elaqedar murekkeblikler movcuddur Bundan elave muhafize olunmayan elaqelendirme kanallari vasitesile idare funksiyasinin reallasdirilmasi istenilen senaye obyektinin tehlukesizliyi baximindan meqsede uygun deyil Bununla elaqedar olaraq ekser hallarda web interfeysler mesafeye sepelenmis kliyentlere nezaret etmek ve verilenleri toplamaq meqsedi ile istifade edilir Edebiyyat RedakteAbaszade R Q Quluyev Z H Avtomatlasdirilmis layihe sistemlerinin esaslari Muhazire konspekti 2013 cu il 114 seh Abaszade R Q Quluyev Z H Avtomatlasdirilmis layihe sistemleri Muhazire konspekti 2013 cu il 100 seh Quluyev Z H Abaszade R Q Texnoloji proseslerin avtomatlasdirilmasinin muasir texniki vasiteleri Ders vesaiti 2016 ci il 304 seh Williams R I Handbook of SCADA Systems for the Oil and Gas Industries Elsevier Advanced 1992 Demenkov N P SCADA sistemy kak instrument proektirovaniya ASU TP Uchebnoe posobie MGTU im N E Baumana 2004 god 328 str Memmedov M A Neftayirma zavodlarinda muasir avtomatik idareetme sistemleri Baki Elm 2003 cu il 264 seh Matvejkin V G Frolov S V Shehtman M B Primenenie SCADA sistem pri avtomatizacii tehnologicheskih processov 2000 god 176 str Pyavchenko T A Proektirovanie ASUTP v SCADA sisteme Uchebnoe posobiya 2007 god 84 str Haime A L Practical Guide to SCADA communications SCADA at the Crossroads Conference 1998 Huseynov H E Avtomatlasdirilmis layihelendirme sistemlerinin esaslari Derslik 2010 ci il 408 seh Istinadlar Redaktehttp web2 anl az 81 el Z phpXarici kecidler Redaktehttp www scadasystems net http www genlogic com gclid EAIaIQobChMIr77xhPKt3gIVkRsYCh3RdgO8EAAYASAAEgIbUPD BwEhttps www integraxor com https inductiveautomation com what is scadaMenbe https az wikipedia org w index php title SCADA amp oldid 5815483, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.