fbpx
Wikipedia

Qədim Çin fəlsəfəsi

Avqust 05, 2021

Qədim Çində, xüsusilə quldarlıq cəmiyyətinin formalaşdığı dövrdə (b.e.ə. VIII–VI əsrlərdə) ideologiyada iki tendensiya hökm sürürdü. Bunlar mühafizəkar və mütərəqqi, mistik və materialist xətlər idi. Bu iki tendensiya arasında gedən mübarizə gedişində 5 dünya elementi (metal, ağac, su, od, torpaq) haqqında sadəlövh materialist ideyalar getdikcə daha geniş şəkildə yayılırdı. Həmin dövrdə, eyni zamanda iki zidd başlanğıclar (in və yan), təbii qanun (dao) və s. haqqında II– I minilliklərin mövcud biliklərinin ümumiləşdirilməsi nəticəsi kimi təsəvvürlər geniş yayılmışdır.

Ümumiyyətlə, Çində fəlsəfi cərəyanların formalaşması b.e.ə. VI–V əsrlərə aiddir. Onlar Çin milli xarakterinin və sosial praktikanın bütün spesifikasını özündə əks etdirirdi. Çin fəlsəfəsi millətin patriarxal cizgilərini və praktikanın konkret əməli oriyentasiyasını təzahür etdirirdi. Çin fəlsəfəsində Qədim Hindistana və digər ölkələrə xas olan zəngin mifoloji zəmin yox dərəcəsindədir. Çin fəlsəfəsi əsas etibarilə praqmatikdir və axirət dünyasına deyil, bu günkü günün praktikasına müraciət etməsi ilə fərqlənir. Qədim Çin fəlsəfəsinin mənbələrini ilk Çin yazılı abidələri, xüsusilə məşhur "Dəyişikliklər kitabı" ("İtszin") və ona olan şərhlərdə axtarmaq lazımdır. Bu kitab "Şerlər kanonu"– "Şi tszin" kitabı ilə birlikdə Hindistanda Upanişadların oynadığı rola malik olmuşlar.

Daosizm

Qədim Çin fəlsəfəsinin inkişafında daosizm (Lao tszı– nın "dao") – şeylərin yolu haqqında təlimi mühüm rol oynamışdır. Lao– tszı (b.e.ə. VI əsrin ikinci yarısı və V əsrin birinci yarısı) daosizm fəlsəfəsi məktəbinin banisi olmuşdur. Filosofun əsas ideyası odur ki, insanların və təbiətin həyatı "səma iradəsi" ilə idarə olunmur, müəyyən yolla– dao ilə getməkdədir. Dao – şeylərin özünün təbii qanunudur. Həmin qanun Tsi (hava, efir) substansiyası ilə dünyanın əsasını təşkil edir. Lao–tszı ("qoca müəllim") belə hesab edirdi ki, dünyada hər şey hərəkətdə və dəyişmədədir, hər şey mütəmadi olaraq dəyişir. Bu inkişafın necə getməsindən asılı olmayaraq ədalət təntənə çalır. Qanun belədir. İnsan şeylərin təbii gedişinə qarışmamalıdır. İşə qarışmamaq, yaxud "hərəkətsizlik" (uvey– gerçəkliyə seyrçi münasibət) dao– nun insana münasibətdə əsas tələblərindən biridir. Bu, "təbiiliyə əməl edilməsi" deməkdir. Bu, adamların həm sosial, həm də fərdi fəaliyyətinə, həm də onların idraki fəaliyyət sahəsinə də aid edilir. Lao–tszının ideyaları təxminən b.e.ə. IV–III əsrə aid edilən "Dao– de tszin" kitabında ifadə olunmuşdur. Kitabda aşağıdakı anlayışlar işlədilir: De – daonun insanların davranışının, həmçinin şeylərdə predmetləşmiş konkret təzahürüdür. Tsi – daonun predmetləşməsi nəticəsində yaranan xırda maddi hissəciklərdir. Yüngül, işıqlı tsi hissəcikləri kişi başlanğıcı– yan–ı yaradır, ağır, qaranlıq hissəciklər isə qadın başlanğıcı in–i yaradır. Bu iki başlanğıcın çulğalaşması nəticəsində daoistlərin fikrincə dünyada olan bütün şeylər yaranır. Öz inkişafında bir sıra tsiklləri keçən "hər bir şey öz kökünə qayıdır, yəni ilkin hissəciklərə bölünür". Jen – insansevərlik. Li – ritual. Daoistlərə görə, adamların ilkin təbiətlə vəhdətinə qayıdışı, sənətdə və əkinçilikdə əmək alətlərindən imtina edilməsi, mürəkkəb ictimai təşkilatlardan– dövlətdən, siniflərə bölgüdən, alimlər təbəqəsinin müdrikliyindən imtina onlara sakit, xoşbəxt həyat keçirməyə imkan verər. Lao–tszı sosial gərginliyin səbəbkarı kimi hakimiyyət hərisləri olan eqoist müdrikləri sayırdı. Onları adamların arasında çaxnaşma salan adlandıraraq müdriklərə hörmət olunmasından imtina etməyi məsləhət görürdü. O, müdriklərə hörmət edilməməsini xalqın itaətə gətirilməsinin yeganə şərti hesab edirdi. Ümumiyyətlə, daosizmdə dialektik ideyalar, idrak təlimi, etik və sosial– siyasi baxışlar mühüm yer tutmuşdur.

Konfutsi təlimi

Daosizmdən sonra qədim Çində geniş yayılmış təlimlərdən biri də Konfutsi təlimidir. Təlimin banisi Kon–Fu–tszı (b.e.ə. 551– 479– cu illər, ona çox vaxt Konfutsi deyirlər)– görkəmli mütəfəkkir, siyasi xadim olmuşdur. O, qədim kitabları qaydaya salmış və "Dəyişikliklər kitabı"na ("İtszin") şərhləri tərtib etmişdir. O, müşavir olduğu Lu dövlətinin salnaməsini tərtib etmişdir. Konfutsinin baxışları başlıca olaraq "Söhbətlər və mühakimələr" ("Lun Yuy") kitabında toplanmışdır. Bu kitab onun ardıcılları və şagirdləri tərəfindən tərtib olunmuşdur. Konfutsi təlimində biz başqa bir ənənəni müşahidə edirik. Burada əyanlara hörmət, cəmiyyət içərisində subordinasiyanın ciddi şəkildə qorunması və digər etik normalara riayət edilməsi tələblərinə rast gəlmək mümkündür. "Syao"– "valideynlərə hörmət", "di"– "böyük qardaşa hörmət", "çjun"– "öz ağasına, hökmdara sədaqət" kimi kateqoriyalar konfutsi təlimində mühüm yer tutur. Konfutsi təhsilə və tərbiyəyə böyük yer verirdi. Bununla yanaşı o, belə hesab edirdi ki, əyanların nümayəndələri anadangəlmə hikmətə əsaslanan, ali bilik hesab olunan müdrikliyə nail olmalıdırlar. "Səma hökmdarı" nı və ruhların mövcudluğunu qəbul edən konfutsi taleyə inanır, daoistlərdən fərqli olaraq ənənəvi dini baxışları müdafiə edirdi. Bizim eradan əvvəl II əsrdə imperator Udinin zamanında konfutsiçilik qanuni qüvvəyə mindirilib, rəsmi Çin ideologiyası elan edilmişdir. Konfutsi özü isə ilahiləşdirilmişdi. "Lunyuy"kitabında aşağıdakı anlayışlar verilir: Jen (hərfən: "insansevərlik")– konfutsiçi etik kateqoriyasıdır. Jen prinsipi bildirir. "Özünə rəva görmədiyini, başqasına da rəva görmə." Li (hərfən: "seremonial", "ritual", "hörmət")– konfutsiçi etikanın kateqoriyası olub, geniş qaydalar məcmusunu əhatə edərək hakimlər və təəbələr, bütün ictimai qruplar– təbəqə, nəsil, ailə və s. arasında, eləcə də ayrı– ayrı adamlar arasında münasibətləri nizamlamağı əks etdirmişdir. Hindistanda vedizm hansı rolu oynayırdısa, Çin üçün də konfutsiçilik həmin əhəmiyyətə malik olmuşdur. O, mühüm ortodoksal (öz məsləkində ardıcıl və sabit olan) məktəb olmuşdur. Doğrudur Hindistanda çoxlu məktəb olsa da onlardan heç biri rəsmən prioritet məktəb hesab olunmamışdır. Çində isə əksinə, konfutsiçilik (b.e.ə. II əsrdə) rəsmi dövlət ideologiyası statusu əldə etmiş və onu yeni dövrə qədər saxlaya bilmişdir.

Konfutsiçiliyin əsas müddəaları aşağıdakılardır: 1. Konfutsi baxışlarının əsasında Səma haqqında ("Tyan") ənənəvi dini təsəvvürlər dururdu. Bu böyük başlanğıc, ali Allah öz iradəsini insana diqtə edirdi. Səma ümumi əcdaddır və baş hakimdir, dünyaya insan nəslini gətirərək ona həyati qaydalar bəxş edir. 2. Tyan kultu konfutsinin sosial təlimi ilə əlaqədar idi. Burada hər kəsin öz işini görməsi və subordinasiyaya uyğun olaraq hərəkəti nəzərdə tutulurdu. 3. Daosizmdən fərqli olaraq konfutsiçilikdə rituala, etiketə, yazılmayan qaydalara üstünlük verilir. Buna müvafiq olaraq Li– yə riayət edən "xeyirxah insan" haqqında təlim mövcud olmuşdur. "Xeyirxah insan", hər şeydən əvvəl, qanunları pozmamaq haqqında düşünür, o, ritualın tələblərinə riayət etməyə borcludur. Bu isə özündə bir çox əxlaqi qaydalara riayət edilməsini birləşdirir. Li– şeylərin qoyulmuş qaydasıdır. 4. Konfutsi həm də pedoqoq olmuşdur. Onun təlimində pedoqoqika, tərbiyə problemləri mühüm yer tutmuşdur. Burada qədim Çin ənənələrinin öyrənilməsinə diqqət yetirilmişdir. Konfutsiçilik özünün "ortalıq" nəzəriyyəsi ilə məşhurdur. Bu nəzəriyyə sonralar onun ardıcılları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Məsələn, XII əsrdə Yeni konfutsiçilər "ortalıq haqqında" təlimin mənasını belə izah edirdilər: həyatın məqsədi– şeylərin mahiyyətini bilməkdir; şeylərin mahiyyətini yalnız biliyin köməyi ilə anlamaq mümkündür; bilik də öz növbəsində qəlbin təbiətini dəyişdirməyə və bədəni təkmilləşdirməyə kömək edə bilər. Biliyin əsasında "səma əqlinin" – qanunun dərk edilməsi durur. Əql – səma qanununu öyrədir ki, yalnız iki şey var: bunlar yalan və doğru olandır. Kim həqiqətə qulluq edirsə, xeyirxahlıq yaradır. Kim yalana qulluq edirsə, şər yaradır. Valideynlərə xidmət onlara hörmətlə bağlıdır. Ağaya xidmət ona sədaqətlə bağlıdır. Hər cür xidmət həqiqətin və yalanın fərqləndirilməsinin, həqiqətin seçilməsi isə onun əməllərə çevrilməsini tələb edir. Konfutsiçi konsepsiya insanla sosium, müəyyən qaydaların (Li) qoruması ilə bağlı harmoniya etikasına əsaslanır. Daosizm konsepsiyası isə insanla kosmosun harmonizasiyası ideyasını irəli sürür. "Çjuan– tszı" adlı qədim traktatda deyilir: Konfutsi təsdiq edirdi ki, o, "insanda səyahət edir", daoistlər isə deyirdilər ki, onlar "insandan kənarda səyahət edir". Belə nəticəyə gəlmək olar ki, konfutsiçilik Çin ənənəsinə, daosizm isə dünya fəlsəfəsinə mənsubdur. Daoistlərin sosiumdan kənara– kosmosa çıxmaq cəhdləri şəxsiyyətin "yer" dairəsindən, qapalılıqdan və dövlətçilikdən ümumibəşəriliyə çıxışı bildirir.Bütün zamanlarda insana ümumbəşəri keyfiyyətlər xas olmuşdur. Nəticədə insanın özünü mikrokosmos – kosmosun təbii elementi hesab etməsi mümkünlüyü irəli sürülmüşdür.

Mo-tszı fəlsəfi məktəbi

Qədim Çin fəlsəfəsində Mo– tszının (b.e.ə. 479–400–cü illər) idrak nəzəriyyəsi mühüm yer tutur. Məsələ burasındadır ki, qədim Çində rəqabət aparan "yüz məktəbdən" biri də Mo–tszının fəlsəfi məktəbi olmuşdur. Bu məktəb nəzəri–idraki problemlərin tədqiqində mühüm rol oynamışdır. Məktəbdə öyrənilən əsas kateqoriyalar: varlıq, məkan, zaman, keyfiyyət, səbəbiyyət və s. idi. Moistlər belə hesab edirdilər ki, idrak prosesinə səbəbiyyət prosesinə yanaşılan kimi yanaşmaq lazımdır. Şeylərin oxşarlığı və fərqlərini və onların cinsə görə bölgüsünü aşkar etmək zəruridir. Onlar biliyin həqiqiliyini yoxlamağın üç qaydasını təklif etmişlər. Birincisi, "əsas", daha dəqiq desək qədim müdriklərin təcrübə və mühakimələri; ikincisi, "mənbə", yəni faktlar; üçüncüsü, "tətbiq edilmə", yəni praktiki faydasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Mo–tszı qədim Çinin körkəmli siyasi mütəfəkkiri olmuşdur. O, dövlətin mənşəyi və cəmiyyətin həyatında əməyin rolu haqqında dərin fikirlər söyləmişdir. O, konfutsiçiliyə, onun dövlət məmurlarının əbədiliyi ideyasına qarşı çıxış etmişdir. Mo–tszının etik–siyasi ideyaları on prinsipdə əks olunmuşdur. Bunlar: "müdrikliyə hörmət", "birliyə hörmət", "ümumi məhəbbət və ümumi fayda", "səma iradəsi", və s. dir Mo–tszı "ümumi məhəbbət və ümumi fayda" prinsipinə mühüm əhəmiyyət verməklə fatalizmi inkar etmişdir. Burada isə prinsipcə yəqin ki, Çin praktisizminin mənbəyi hiss olunur. Bununla yanaşı, Mo–tszı ənənəvi səma və ruhlar kultu ilə əlaqəsini kəsməmişdir. Təsadüfi deyildir ki, on prinsipin tərkibində səma və ruhlar haqqında da fikirlər vardır. Filosof belə hesab edirdi ki, onlarda mənəvi qüvvə vardır və həmin qüvvə adamları "ümumi məhəbbət və ümumi fayda" prinsipinə riayət etməyə məcbur edir. Mo–tszının və onun ardıcıllarının baxışlarını öyrənməyin əsas mənbəyi "Mo–tszı" adlı kitabdır. Mo–tszı cəmiyyətin və dövlətin inkişafını 13 fazaya ayırmışdır. Bunlar– "müdrikliyə hörmət" birliyə, vəhdətə hörmət və "ümumi məhəbbət və ümumi fayda"dır. Beləliklə, Mo–tszı təlimində şəxsi və dövlət etikası sıx surətdə əlaqələndirilmişdir. Şəxsi məhəbbətdən çox ictimai, yaxud "ümumi məhəbbət"ə eləcə də şəxsi faydadan çox ümumi faydaya üstünlük verilir. Bununla da Çin ənənəsində fərdə nisbətən sosium üstünlük əldə etməyə başladı. Bu isə Konfutsi təliminin tənqidi fonunda özünü daha aydın hiss etdirirdi. Özü də səmaya münasibət mənəvi problem kimi saxlanılırdı. Mo–tszının fikrincə, səma və ruhlar kultu sosial ədalətin bərqərar olmasına şərait yaradır. Göründüyü kimi, Çin fikrinin yüz məktəbindən üçünün konsepsiyası – daosizm, konfutsiçilik və Mo–tszının nəzəri– idraki konsepsiyası üstünlük təşkil etmişdir. İndi isə onlara əsasən Çin fəlsəfəsinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini göstərə bilərik. 1. Çin fəlsəfəsində qnoseloji və məntiqi problemlər başlıca olaraq sadəlövh naturalizm mövqeyindən nəzərdən keçirilirdi. İdeal və transendental haqqındakı təsəvvürlər çox zəif inkişaf etmişdir. Bu da, öz növbəsində müstəqil elm kimi formal məntiqin və dialektikanın inkişafına mane olurdu. Çin filosofları "ziddiyyət" anlayışını (onsuz dialektika mümkün deyildir.) demək olar ki, işlətmirdilər. Doğrudur onlar əkslik anlayışını işlədirdilər. Məsələn, ortalıq təlimində "xeyir və şəri" fərqləndirməkdən söhbət açılmışdı. Həyatın məqsədi qəlbin vəzifəsidir. Qəlbin vəzifəsi və məqsədi biliyin köməyi ilə əldə edilir; biliyin əldə edilməsi nəticəsində xeyir və şəri fərqləndirmək, onun mahiyyətini başa düşmək mümkün olur. 2. Çin filosoflarının fəlsəfi terminlərdən şeylərin ierarxik qaydasını bərqarar etmək üçün vaxtaşırı istifadə olunurdu. Məntiqi metodologiyanın olmaması onun numeroloji metodologiya ilə əvəz olunmasına gətirib çıxarmışdı. O da öz növbəsində (öz aralarında simvolik və assosiativ əlaqəsi), say komplekslərindən və məkan strukturundan ibarət olmuşdur. Numerologiyanın əsasında üç rəqəm: 2, 3 və onların cəmi 5 rəqəmi dururdu. Şeylərin yarandığı gündən ona ikilik və beşlik xasdır. Qüvvələrin ikili ontologiyası in və yan; üçlü ontologiyası səma, torpaq, insan; beşli ontologiyası 5 element hesab olunurdu. Qədim Çin fəlsəfi qnoseologiyasına əsasən formasız zülmətdən iki ruh – kişi ruhu yan, qadın ruhu in doğulmuşdur. Kişi ruhu səmanı, qadın ruhu isə yeri idarə etməyə başlamışdır. Ümumiyyətlə, Qədim Şərq fəlsəfəsi dünya fəlsəfi fikirinin inkişafına böyük xidmət göstərmişdir.

Mənbə

[1][ölü keçid]

Ədəbiyyat

  • Adil Əsədov. Fəlsəfə tarixindən etüdlər: İdeal və reallıq arasında ziddiyyət və onun Qərb, rus və Şərq təfəkküründə həll imkankarı. Bakı: Təknur, 2007. – 116s.


  • Uill Dürant. Fəlsəfi hekayətlər: dünya fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələrinin həyat və baxışları. Azərbaycan dilinə tərcümə edən - fəlsəfə elmləri doktioru Adil Əsədov. Bakı: Zəkioğlu, 2006.
  • Gunnar Skirbekk, Nils Gilye. Fəlsəfə tarixi. Azərbaycan dilinə tərcümə edən - fəlsəfə elmləri doktioru Adil Əsədov. Bakı: Zəkioğlu, 2007.

Avqust 05, 2021
qədim, çin, fəlsəfəsi, qədim, çində, xüsusilə, quldarlıq, cəmiyyətinin, formalaşdığı, dövrdə, viii, əsrlərdə, ideologiyada, tendensiya, hökm, sürürdü, bunlar, mühafizəkar, mütərəqqi, mistik, materialist, xətlər, tendensiya, arasında, gedən, mübarizə, gedişində. Qedim Cinde xususile quldarliq cemiyyetinin formalasdigi dovrde b e e VIII VI esrlerde ideologiyada iki tendensiya hokm sururdu Bunlar muhafizekar ve mutereqqi mistik ve materialist xetler idi Bu iki tendensiya arasinda geden mubarize gedisinde 5 dunya elementi metal agac su od torpaq haqqinda sadelovh materialist ideyalar getdikce daha genis sekilde yayilirdi Hemin dovrde eyni zamanda iki zidd baslangiclar in ve yan tebii qanun dao ve s haqqinda II I minilliklerin movcud biliklerinin umumilesdirilmesi neticesi kimi tesevvurler genis yayilmisdir Umumiyyetle Cinde felsefi cereyanlarin formalasmasi b e e VI V esrlere aiddir Onlar Cin milli xarakterinin ve sosial praktikanin butun spesifikasini ozunde eks etdirirdi Cin felsefesi milletin patriarxal cizgilerini ve praktikanin konkret emeli oriyentasiyasini tezahur etdirirdi Cin felsefesinde Qedim Hindistana ve diger olkelere xas olan zengin mifoloji zemin yox derecesindedir Cin felsefesi esas etibarile praqmatikdir ve axiret dunyasina deyil bu gunku gunun praktikasina muraciet etmesi ile ferqlenir Qedim Cin felsefesinin menbelerini ilk Cin yazili abideleri xususile meshur Deyisiklikler kitabi Itszin ve ona olan serhlerde axtarmaq lazimdir Bu kitab Serler kanonu Si tszin kitabi ile birlikde Hindistanda Upanisadlarin oynadigi rola malik olmuslar Mundericat 1 Daosizm 2 Konfutsi telimi 3 Mo tszi felsefi mektebi 4 Menbe 5 EdebiyyatDaosizm RedakteQedim Cin felsefesinin inkisafinda daosizm Lao tszi nin dao seylerin yolu haqqinda telimi muhum rol oynamisdir Lao tszi b e e VI esrin ikinci yarisi ve V esrin birinci yarisi daosizm felsefesi mektebinin banisi olmusdur Filosofun esas ideyasi odur ki insanlarin ve tebietin heyati sema iradesi ile idare olunmur mueyyen yolla dao ile getmekdedir Dao seylerin ozunun tebii qanunudur Hemin qanun Tsi hava efir substansiyasi ile dunyanin esasini teskil edir Lao tszi qoca muellim bele hesab edirdi ki dunyada her sey hereketde ve deyismededir her sey mutemadi olaraq deyisir Bu inkisafin nece getmesinden asili olmayaraq edalet tentene calir Qanun beledir Insan seylerin tebii gedisine qarismamalidir Ise qarismamaq yaxud hereketsizlik uvey gercekliye seyrci munasibet dao nun insana munasibetde esas teleblerinden biridir Bu tebiiliye emel edilmesi demekdir Bu adamlarin hem sosial hem de ferdi fealiyyetine hem de onlarin idraki fealiyyet sahesine de aid edilir Lao tszinin ideyalari texminen b e e IV III esre aid edilen Dao de tszin kitabinda ifade olunmusdur Kitabda asagidaki anlayislar isledilir De daonun insanlarin davranisinin hemcinin seylerde predmetlesmis konkret tezahurudur Tsi daonun predmetlesmesi neticesinde yaranan xirda maddi hisseciklerdir Yungul isiqli tsi hissecikleri kisi baslangici yan i yaradir agir qaranliq hissecikler ise qadin baslangici in i yaradir Bu iki baslangicin culgalasmasi neticesinde daoistlerin fikrince dunyada olan butun seyler yaranir Oz inkisafinda bir sira tsiklleri kecen her bir sey oz kokune qayidir yeni ilkin hisseciklere bolunur Jen insanseverlik Li ritual Daoistlere gore adamlarin ilkin tebietle vehdetine qayidisi senetde ve ekincilikde emek aletlerinden imtina edilmesi murekkeb ictimai teskilatlardan dovletden siniflere bolguden alimler tebeqesinin mudrikliyinden imtina onlara sakit xosbext heyat kecirmeye imkan verer Lao tszi sosial gerginliyin sebebkari kimi hakimiyyet herisleri olan eqoist mudrikleri sayirdi Onlari adamlarin arasinda caxnasma salan adlandiraraq mudriklere hormet olunmasindan imtina etmeyi meslehet gorurdu O mudriklere hormet edilmemesini xalqin itaete getirilmesinin yegane serti hesab edirdi Umumiyyetle daosizmde dialektik ideyalar idrak telimi etik ve sosial siyasi baxislar muhum yer tutmusdur Konfutsi telimi RedakteDaosizmden sonra qedim Cinde genis yayilmis telimlerden biri de Konfutsi telimidir Telimin banisi Kon Fu tszi b e e 551 479 cu iller ona cox vaxt Konfutsi deyirler gorkemli mutefekkir siyasi xadim olmusdur O qedim kitablari qaydaya salmis ve Deyisiklikler kitabi na Itszin serhleri tertib etmisdir O musavir oldugu Lu dovletinin salnamesini tertib etmisdir Konfutsinin baxislari baslica olaraq Sohbetler ve muhakimeler Lun Yuy kitabinda toplanmisdir Bu kitab onun ardicillari ve sagirdleri terefinden tertib olunmusdur Konfutsi teliminde biz basqa bir eneneni musahide edirik Burada eyanlara hormet cemiyyet icerisinde subordinasiyanin ciddi sekilde qorunmasi ve diger etik normalara riayet edilmesi teleblerine rast gelmek mumkundur Syao valideynlere hormet di boyuk qardasa hormet cjun oz agasina hokmdara sedaqet kimi kateqoriyalar konfutsi teliminde muhum yer tutur Konfutsi tehsile ve terbiyeye boyuk yer verirdi Bununla yanasi o bele hesab edirdi ki eyanlarin numayendeleri anadangelme hikmete esaslanan ali bilik hesab olunan mudrikliye nail olmalidirlar Sema hokmdari ni ve ruhlarin movcudlugunu qebul eden konfutsi taleye inanir daoistlerden ferqli olaraq enenevi dini baxislari mudafie edirdi Bizim eradan evvel II esrde imperator Udinin zamaninda konfutsicilik qanuni quvveye mindirilib resmi Cin ideologiyasi elan edilmisdir Konfutsi ozu ise ilahilesdirilmisdi Lunyuy kitabinda asagidaki anlayislar verilir Jen herfen insanseverlik konfutsici etik kateqoriyasidir Jen prinsipi bildirir Ozune reva gormediyini basqasina da reva gorme Li herfen seremonial ritual hormet konfutsici etikanin kateqoriyasi olub genis qaydalar mecmusunu ehate ederek hakimler ve teebeler butun ictimai qruplar tebeqe nesil aile ve s arasinda elece de ayri ayri adamlar arasinda munasibetleri nizamlamagi eks etdirmisdir Hindistanda vedizm hansi rolu oynayirdisa Cin ucun de konfutsicilik hemin ehemiyyete malik olmusdur O muhum ortodoksal oz meslekinde ardicil ve sabit olan mekteb olmusdur Dogrudur Hindistanda coxlu mekteb olsa da onlardan hec biri resmen prioritet mekteb hesab olunmamisdir Cinde ise eksine konfutsicilik b e e II esrde resmi dovlet ideologiyasi statusu elde etmis ve onu yeni dovre qeder saxlaya bilmisdir Konfutsiciliyin esas muddealari asagidakilardir 1 Konfutsi baxislarinin esasinda Sema haqqinda Tyan enenevi dini tesevvurler dururdu Bu boyuk baslangic ali Allah oz iradesini insana diqte edirdi Sema umumi ecdaddir ve bas hakimdir dunyaya insan neslini getirerek ona heyati qaydalar bexs edir 2 Tyan kultu konfutsinin sosial telimi ile elaqedar idi Burada her kesin oz isini gormesi ve subordinasiyaya uygun olaraq hereketi nezerde tutulurdu 3 Daosizmden ferqli olaraq konfutsicilikde rituala etikete yazilmayan qaydalara ustunluk verilir Buna muvafiq olaraq Li ye riayet eden xeyirxah insan haqqinda telim movcud olmusdur Xeyirxah insan her seyden evvel qanunlari pozmamaq haqqinda dusunur o ritualin teleblerine riayet etmeye borcludur Bu ise ozunde bir cox exlaqi qaydalara riayet edilmesini birlesdirir Li seylerin qoyulmus qaydasidir 4 Konfutsi hem de pedoqoq olmusdur Onun teliminde pedoqoqika terbiye problemleri muhum yer tutmusdur Burada qedim Cin enenelerinin oyrenilmesine diqqet yetirilmisdir Konfutsicilik ozunun ortaliq nezeriyyesi ile meshurdur Bu nezeriyye sonralar onun ardicillari terefinden inkisaf etdirilmisdir Meselen XII esrde Yeni konfutsiciler ortaliq haqqinda telimin menasini bele izah edirdiler heyatin meqsedi seylerin mahiyyetini bilmekdir seylerin mahiyyetini yalniz biliyin komeyi ile anlamaq mumkundur bilik de oz novbesinde qelbin tebietini deyisdirmeye ve bedeni tekmillesdirmeye komek ede biler Biliyin esasinda sema eqlinin qanunun derk edilmesi durur Eql sema qanununu oyredir ki yalniz iki sey var bunlar yalan ve dogru olandir Kim heqiqete qulluq edirse xeyirxahliq yaradir Kim yalana qulluq edirse ser yaradir Valideynlere xidmet onlara hormetle baglidir Agaya xidmet ona sedaqetle baglidir Her cur xidmet heqiqetin ve yalanin ferqlendirilmesinin heqiqetin secilmesi ise onun emellere cevrilmesini teleb edir Konfutsici konsepsiya insanla sosium mueyyen qaydalarin Li qorumasi ile bagli harmoniya etikasina esaslanir Daosizm konsepsiyasi ise insanla kosmosun harmonizasiyasi ideyasini ireli surur Cjuan tszi adli qedim traktatda deyilir Konfutsi tesdiq edirdi ki o insanda seyahet edir daoistler ise deyirdiler ki onlar insandan kenarda seyahet edir Bele neticeye gelmek olar ki konfutsicilik Cin enenesine daosizm ise dunya felsefesine mensubdur Daoistlerin sosiumdan kenara kosmosa cixmaq cehdleri sexsiyyetin yer dairesinden qapaliliqdan ve dovletcilikden umumibeseriliye cixisi bildirir Butun zamanlarda insana umumbeseri keyfiyyetler xas olmusdur Neticede insanin ozunu mikrokosmos kosmosun tebii elementi hesab etmesi mumkunluyu ireli surulmusdur Mo tszi felsefi mektebi RedakteQedim Cin felsefesinde Mo tszinin b e e 479 400 cu iller idrak nezeriyyesi muhum yer tutur Mesele burasindadir ki qedim Cinde reqabet aparan yuz mektebden biri de Mo tszinin felsefi mektebi olmusdur Bu mekteb nezeri idraki problemlerin tedqiqinde muhum rol oynamisdir Mektebde oyrenilen esas kateqoriyalar varliq mekan zaman keyfiyyet sebebiyyet ve s idi Moistler bele hesab edirdiler ki idrak prosesine sebebiyyet prosesine yanasilan kimi yanasmaq lazimdir Seylerin oxsarligi ve ferqlerini ve onlarin cinse gore bolgusunu askar etmek zeruridir Onlar biliyin heqiqiliyini yoxlamagin uc qaydasini teklif etmisler Birincisi esas daha deqiq desek qedim mudriklerin tecrube ve muhakimeleri ikincisi menbe yeni faktlar ucuncusu tetbiq edilme yeni praktiki faydasidir Qeyd etmek lazimdir ki Mo tszi qedim Cinin korkemli siyasi mutefekkiri olmusdur O dovletin menseyi ve cemiyyetin heyatinda emeyin rolu haqqinda derin fikirler soylemisdir O konfutsiciliye onun dovlet memurlarinin ebediliyi ideyasina qarsi cixis etmisdir Mo tszinin etik siyasi ideyalari on prinsipde eks olunmusdur Bunlar mudrikliye hormet birliye hormet umumi mehebbet ve umumi fayda sema iradesi ve s dir Mo tszi umumi mehebbet ve umumi fayda prinsipine muhum ehemiyyet vermekle fatalizmi inkar etmisdir Burada ise prinsipce yeqin ki Cin praktisizminin menbeyi hiss olunur Bununla yanasi Mo tszi enenevi sema ve ruhlar kultu ile elaqesini kesmemisdir Tesadufi deyildir ki on prinsipin terkibinde sema ve ruhlar haqqinda da fikirler vardir Filosof bele hesab edirdi ki onlarda menevi quvve vardir ve hemin quvve adamlari umumi mehebbet ve umumi fayda prinsipine riayet etmeye mecbur edir Mo tszinin ve onun ardicillarinin baxislarini oyrenmeyin esas menbeyi Mo tszi adli kitabdir Mo tszi cemiyyetin ve dovletin inkisafini 13 fazaya ayirmisdir Bunlar mudrikliye hormet birliye vehdete hormet ve umumi mehebbet ve umumi fayda dir Belelikle Mo tszi teliminde sexsi ve dovlet etikasi six suretde elaqelendirilmisdir Sexsi mehebbetden cox ictimai yaxud umumi mehebbet e elece de sexsi faydadan cox umumi faydaya ustunluk verilir Bununla da Cin enenesinde ferde nisbeten sosium ustunluk elde etmeye basladi Bu ise Konfutsi teliminin tenqidi fonunda ozunu daha aydin hiss etdirirdi Ozu de semaya munasibet menevi problem kimi saxlanilirdi Mo tszinin fikrince sema ve ruhlar kultu sosial edaletin berqerar olmasina serait yaradir Gorunduyu kimi Cin fikrinin yuz mektebinden ucunun konsepsiyasi daosizm konfutsicilik ve Mo tszinin nezeri idraki konsepsiyasi ustunluk teskil etmisdir Indi ise onlara esasen Cin felsefesinin asagidaki xususiyyetlerini gostere bilerik 1 Cin felsefesinde qnoseloji ve mentiqi problemler baslica olaraq sadelovh naturalizm movqeyinden nezerden kecirilirdi Ideal ve transendental haqqindaki tesevvurler cox zeif inkisaf etmisdir Bu da oz novbesinde musteqil elm kimi formal mentiqin ve dialektikanin inkisafina mane olurdu Cin filosoflari ziddiyyet anlayisini onsuz dialektika mumkun deyildir demek olar ki isletmirdiler Dogrudur onlar ekslik anlayisini isledirdiler Meselen ortaliq teliminde xeyir ve seri ferqlendirmekden sohbet acilmisdi Heyatin meqsedi qelbin vezifesidir Qelbin vezifesi ve meqsedi biliyin komeyi ile elde edilir biliyin elde edilmesi neticesinde xeyir ve seri ferqlendirmek onun mahiyyetini basa dusmek mumkun olur 2 Cin filosoflarinin felsefi terminlerden seylerin ierarxik qaydasini berqarar etmek ucun vaxtasiri istifade olunurdu Mentiqi metodologiyanin olmamasi onun numeroloji metodologiya ile evez olunmasina getirib cixarmisdi O da oz novbesinde oz aralarinda simvolik ve assosiativ elaqesi say komplekslerinden ve mekan strukturundan ibaret olmusdur Numerologiyanin esasinda uc reqem 2 3 ve onlarin cemi 5 reqemi dururdu Seylerin yarandigi gunden ona ikilik ve beslik xasdir Quvvelerin ikili ontologiyasi in ve yan uclu ontologiyasi sema torpaq insan besli ontologiyasi 5 element hesab olunurdu Qedim Cin felsefi qnoseologiyasina esasen formasiz zulmetden iki ruh kisi ruhu yan qadin ruhu in dogulmusdur Kisi ruhu semani qadin ruhu ise yeri idare etmeye baslamisdir Umumiyyetle Qedim Serq felsefesi dunya felsefi fikirinin inkisafina boyuk xidmet gostermisdir Menbe Redakte 1 olu kecid Edebiyyat RedakteAdil Esedov Felsefe tarixinden etudler Ideal ve realliq arasinda ziddiyyet ve onun Qerb rus ve Serq tefekkurunde hell imkankari Baki Teknur 2007 116s Uill Durant Felsefi hekayetler dunya felsefesinin en gorkemli numayendelerinin heyat ve baxislari Azerbaycan diline tercume eden felsefe elmleri doktioru Adil Esedov Baki Zekioglu 2006 Gunnar Skirbekk Nils Gilye Felsefe tarixi Azerbaycan diline tercume eden felsefe elmleri doktioru Adil Esedov Baki Zekioglu 2007 Menbe https az wikipedia org w index php title Qedim Cin felsefesi amp oldid 6068768, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.