== Qarmaqvari şam meşələri (Pinus sosnowskyi D.Sosn.) ==
Şam meşələri respublikamızda olduqca cüzi sahə tutub ümumi meşələrimizin yarım faizini belə təşkil etmir. Dünya miqyasında isə şam iynəyarpaqlı meşələrin ən geniş yayılan nümayəndəsidir. Şamın 100-ə qədər növü məlumdur. Qarmaqvari, Sosnovski və ya Qafqaz şamı - Pinus sosnowskyi. Boyu 20-35 m-ə çatan dəyirmi və ya piramida çətirli ağacdır.
Böyük Qafqazın cənub yamacında qarmaqvari şam Filizçay (Balakənçayın qolu) hövzəsində dəniz səthindən 800-1000 m yüksəklikdə bitir. Burada 10 hektara yaxın sahədə olan şam ağacları qayalı aşırımları və dik, çılpaq qayalıqları tutur. Bizim fikrimizcə, Filizçaydakı şamlar buzlaq dövründən bizə qalan yadıgarlardır. Belə dik qayalı yamaclarda şamları əhatə edən və tək-tək ona qarışan enliyarpaq ağac cinsləri (fıstıq, vələs) şamla rəqabətə girə bilmir, belə şəraitdə pioner ağac cinsi sayılan şam mübarizədə qalib gəlir. Belə şəraitdə şam meşələri seyrək bitir, burada ot örtüyü də zəif inkişaf edir.
Kəpəz-Göygöl şamlığı.
Enliyarpaq meşələr əhatəsində Kəpəzdə şam meşələrinin yaranmasını tarixi bir hadisə kimi göstərmək olar. Burada şam meşələrinin əmələ gəlməsi, şübhəsiz, XII əsrdə baş vermiş, qədim Gəncə şəhərini alt-üst edən dəhşətli zəlzələ nəticəsində Kəpəz dağının bir hissəsinin uçması hadisəsi ilə bağlıdır. Elə həmin dövrdə uçmuş Kəpəz dağı Ağsuçayın qabağını kəsərək Göygölün, Maralgölün və Zəligölün yaranmasına səbəb olmuşdur.
Zəyəmçay və Əsrikçay hövzələrində şamlıqlar
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi qarmaqvari şama Tovuz rayonunun Zəyəmçay və Əsrikçayları hövzələrində də rast gəlinir. Burada iberiya palıdı meşələrininəhatəsində şamın bitməsi fikrimizcə yalnız antropogen amillərin təsiri ilə bağlıdır. Şam güclü eroziyaya uğramış daşlı-qayalı yamaclarda bir “pioner” ağac kimi bitir. Fikrimizcə, şam ağacı buraya qonşu Göygöl şamlığından keçmişdir.
Kəpəzdəki-Göygöldəki şamlıqdan fərqli olaraq Tovuz rayonunda quraqlıq tipli şam meşələri yayılmışdır. Burada iqlimin nisbətən quraq olması və ot örtüyünün zəif inkişafı ilə əlaqədar şamın təbii bərpası olduqca yaxşı gedir.Əsrikçay hövzəsində Böyük Qışlaq kəndi ətrafında şam ağacları eroziyaya uğramış daşlı yamaclarda da özünə yeni məskən salır və arealını genişləndirir.
Zəyəmçay hövzəsində Bala-Şamlıq kəndinin yaxınlığında ikimərtəbəli şam meşəsi bitir. Burada birinci mərtəbəni boyu 18-21 metr olan şam ağacları tutur, bu ağacların 40-80 yaşı var, orta diametrləri 20 santimetrdir. Tək-tək 150-200 yaşı olan qoca şamlara təsadüf edilir. Meşəliyin ikinci mərtəbəsini boyları 2-3 metr olan palıd ağacları tutur, ağaclığın bu mərtəbəsi şübhəsiz şamın seyrək çətiri altında sonradan yaranmışdır.
Qarmaqvari şamdan ibarət meşələrin hazırda Qafqazda geniş sahələri qalmaqdadır. Şimali Qafqazda təbii şam meşələrinin sahəsi 140,5 min hektar, Gürcüstanda 72,5 min hektar, Ermənistanda 2,2 min hektar təşkil edir. Azərbaycanda isə cəmi 230 hektar təbii halda bitən qarmaqvari şam meşəsi mövcuddur. Onun 10 hektarı Filizçayda, 70 hektara yaxını Tovuz rayonu ərazisindədir, 150 hektarı isə Kəpəz dağının payına düşür.
Mənbə
Quliyev V.Ş., Xəlilov M.Y. Dendrologiya. Bakı, 2000. 260 s.
Əliyev H.Ə., Xəlilov M.Y. Təbiətin yaşıl libası. “Gənclik” nəşr., Bakı, 1988. 174 s.
Əliyev H.Ə. Həyəcan təbili. Bakı, 2002. 175 s.
Əsədov K.S. Böyük Qafqazın yabanı meyvə bitkiləri. Bakı, 1981. 128 s.
Quliyev V.Ş., Xəlilov M.Y. Dendrologiya. Bakı, 2000. 260 s.
Əliyev H.Ə. Həyəcan təbili. Bakı, 2002. 175 s.
September 15, 2021
qarmaqvari, meşələri, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, qarmaqvari, şam, meşələri, pinus, sosnowskyi, sosn, şam, meşələri, respublikamızda, olduqca, cüzi, sahə, tutub, ümumi. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qarmaqvari sam meseleri Pinus sosnowskyi D Sosn Sam meseleri respublikamizda olduqca cuzi sahe tutub umumi meselerimizin yarim faizini bele teskil etmir Dunya miqyasinda ise sam iyneyarpaqli meselerin en genis yayilan numayendesidir Samin 1 100 e qeder novu melumdur Qarmaqvari Sosnovski ve ya Qafqaz sami Pinus sosnowskyi Boyu 20 35 m e catan deyirmi ve ya piramida cetirli agacdir Boyuk Qafqazin cenub yamacinda qarmaqvari sam Filizcay Balakencayin qolu hovzesinde deniz sethinden 800 1000 m yukseklikde bitir Burada 10 hektara yaxin sahede olan sam agaclari qayali asirimlari ve dik cilpaq qayaliqlari tutur Bizim fikrimizce Filizcaydaki samlar buzlaq dovrunden bize qalan yadigarlardir Bele dik qayali yamaclarda samlari ehate eden ve tek tek ona qarisan enliyarpaq agac cinsleri fistiq veles samla reqabete gire bilmir bele seraitde pioner agac cinsi sayilan sam mubarizede qalib gelir Bele seraitde sam meseleri seyrek bitir burada ot ortuyu de zeif inkisaf edir Mundericat 1 Kepez Goygol samligi 2 Zeyemcay ve Esrikcay hovzelerinde samliqlar 3 Menbe 4 Hemcinin baxKepez Goygol samligi RedakteEnliyarpaq meseler ehatesinde Kepezde sam meselerinin yaranmasini tarixi bir hadise kimi gostermek olar Burada sam meselerinin emele gelmesi subhesiz XII esrde bas vermis qedim Gence seherini alt ust eden dehsetli zelzele neticesinde Kepez daginin bir hissesinin ucmasi hadisesi ile baglidir Ele hemin dovrde ucmus Kepez dagi Agsucayin qabagini keserek Goygolun Maralgolun ve Zeligolun yaranmasina sebeb olmusdur Zeyemcay ve Esrikcay hovzelerinde samliqlar RedakteYuxarida qeyd edildiyi kimi qarmaqvari sama Tovuz rayonunun Zeyemcay ve Esrikcaylari hovzelerinde de rast gelinir Burada iberiya palidi meselerininehatesinde samin bitmesi fikrimizce yalniz antropogen amillerin tesiri ile baglidir Sam guclu eroziyaya ugramis dasli qayali yamaclarda bir pioner agac kimi bitir Fikrimizce sam agaci buraya qonsu Goygol samligindan kecmisdir Kepezdeki Goygoldeki samliqdan ferqli olaraq Tovuz rayonunda quraqliq tipli sam meseleri yayilmisdir Burada iqlimin nisbeten quraq olmasi ve ot ortuyunun zeif inkisafi ile elaqedar samin tebii berpasi olduqca yaxsi gedir Esrikcay hovzesinde Boyuk Qislaq kendi etrafinda sam agaclari eroziyaya ugramis dasli yamaclarda da ozune yeni mesken salir ve arealini genislendirir Zeyemcay hovzesinde Bala Samliq kendinin yaxinliginda ikimertebeli sam mesesi bitir Burada birinci mertebeni boyu 18 21 metr olan sam agaclari tutur bu agaclarin 40 80 yasi var orta diametrleri 20 santimetrdir Tek tek 150 200 yasi olan qoca samlara tesaduf edilir Meseliyin ikinci mertebesini boylari 2 3 metr olan palid agaclari tutur agacligin bu mertebesi subhesiz samin seyrek cetiri altinda sonradan yaranmisdir Qarmaqvari samdan ibaret meselerin hazirda Qafqazda 2 genis saheleri qalmaqdadir Simali Qafqazda tebii sam meselerinin sahesi 140 5 min hektar Gurcustanda 72 5 min hektar Ermenistanda 2 2 min hektar teskil edir Azerbaycanda ise cemi 230 hektar tebii halda biten qarmaqvari sam mesesi movcuddur Onun 10 hektari Filizcayda 70 hektara yaxini Tovuz rayonu erazisindedir 150 hektari ise Kepez daginin payina dusur Menbe Redakte Quliyev V S Xelilov M Y Dendrologiya Baki 2000 260 s Eliyev H E Xelilov M Y Tebietin yasil libasi Genclik nesr Baki 1988 174 s Eliyev H E Heyecan tebili Baki 2002 175 s Esedov K S Boyuk Qafqazin yabani meyve bitkileri Baki 1981 128 s Hemcinin bax Redaktehttp www anl az down meqale zaman 2011 fevral 155468 htm https books google az books id CJi3BgAAQBAJ amp pg PA303 amp lpg PA303 amp dq Qarmaqvari sam amp source bl amp ots 9fc9HjIkQZ amp sig rFJ2IKOmuix5c7k1geYNDyk0w0w amp hl az amp sa X amp ved 0ahUKEwj4 OKNterTAhXQLFAKHcS9B7gQ6AEIXTAN v onepage amp q Qarmaqvari 20 C5 9Fam amp f false Quliyev V S Xelilov M Y Dendrologiya Baki 2000 260 s Eliyev H E Heyecan tebili Baki 2002 175 s Menbe https az wikipedia org w index php title Qarmaqvari meseleri amp oldid 5824593, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
