Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Genezisi, ilk mifoloji təsəvvürlər
Qədim dünya ovçularının mifoloji təsəvvüründə ov əyələri əhəmiyyətli rol oynayır. Ov əyəsi meşə, dağ, su heyvanlarının qoruyucusu, ağası sayılırdı, ovçu ov əyəsinin razılığı olmadan ov ovlaya bilməzdi. Ov əyəsi, meşə əyəsi Ana tanrı kultuna bağlı dünya xalqlarının folklorunda sabitləşmiş hami ruhdur. Ana tanrının dünya mifoloji modelində yaradıcı funksiyası üç aspektdən qiymətləndirilir: yerin, göyün yaranması; tanrıların, insanların, bədheybətlərin yaranması; torpağın, insanların, heyvanların artımı, məhsuldarlığı və bununla əlaqədar cinsi aktivliyin təmin edilməsi Amma onun yaradıcı funksiyasına xaos da daxildir, Ana tanrı qəddar, zalım, dağıdıcı qüvvə, demon rolunda görünür, bu da onun ikili xarakterini ortaya çıxarır, insanların təbiət, kainat haqqında görüşləri buradan qaynaqlanır. Bu baxımdan irəlidə görəcəyimiz kimi meşə və ov əyələrinin xeyirxah və bədxah ruh olması hami obrazın genetik kodunun ilahi mənşəyə bağlı olmasından irəli gəlir: əyə aid olduğu məkanı qoruyur, qaydanı pozanı cəzalandırır, öldürür, onu razı salanlara bol ruzi, var-dövlət verir. Mifoloji təfəkkürün ilk mərhələsində ov əyəsi qadın donunda təsəvvür olunurdu. Altay ovçuları ova çıxmazdan qabaq oda qurban verir, alqış deyirdilər, od ovçuluğun hamisi idi, onlar odu “Od ana”, “kıs ana” deyə öyürdülər. Od, ocaq ilk insanın təsəvvüründə ağ, açıq rəngli qız kimi təsvir olunurdu Sibir və Orta Asiya türklərinin inanc sistemində Od ana Umay ana kultuna bağlı qadın tanrıça sayılır, ovçular ona qurban verərkən “otuz başlı od ana”, “altın donlu od ana” – deyib dua edərdilər Şorların inancına görə tayqanın əyəsi nağıl dinləməyi və xomısda (qopuzda) nəğməyə qulaq asmağı xoşlayır və ovçuların yanına qız obrazında gəlir
Hal anası: şəkli və funksiyaları
Hal anası ov və meşə əyəsi haqqında mifoloji təsəvvürlərin mərkəzində dayanmaqla bir çox türk xalqları ilə paralellik təşkil edir. Türk xalqlarında onu müxtəlif adlarla adlandırırlar: Almıs, Albıs, Almas, Albastı, Al qarısı, Al nənəsi, Albab, Şurale və s. Altay əfsanələrində, kumandinlərdə, buryatlarda Almıs meşədə və dağda yaşayan gözəl, uzun sarı saçlı, misdırnaqlı, misdişli, burnu sırğalı gənc qadın kimi təsvir olunur, “Sarı qız” adı ilə də tanınır. Potapov bu iki obrazı fərqləndirir və özbək söyləyicilərinə istinadən birinin cin, o birinin pəri kateqoriyasına aid olduğunu bildirir, Sarı ana doğanların hamisi, xeyirxah ruh sayılır, albastı (Аlmıs) isə əksinə, doğan qadını və körpənin öldürən bəd ruhdur, onun fikrincə Sarı ana Umaydan transformasiya olunmuş obrazdır.
Altay və Sibir türklərinin mifologiyasında
Ov əyələri meşənin dərinliklərində, keçilməz qayaların zirvəsində yaşayır, ovçularla sevgi əlaqələri yaradır, onlarla evlənir, vəhşi maralları, əlikləri sağırlar. Ovçu ov əyəsi ilə olan hər hansı münasibətini gizli saxlamalıdır, əks təqdirdə ruzi və xoşbəxtlik onu tərk edəcək. Əfsanələrdə dağ əyəsi ilə evlənən ovçunun ruzisinin bol olduğu, dağ əyəsi ilə bir müddət yaşadıqdan sonra onu tərk edib öz ailəsinin yanına qayıtması motivi verilmişdir İnanca görə ovçu yuxuda pivə içərsə və tayqanın əyəsi gözəl qadınla cinsi münasibət yaşayarsa onun ovu uğurlu olacaq Yakut ovçunun dediyinə görə uğurlu ovdan qabaq həmişə yuxusunda arvadını görürmüş, kişi və it görmək isə uğursuzluq demək idi, belə günlərdə ova getmirmiş Altay folklorunda Almısla ovçunun qarşılaşması süjeti verilmişdir. Almıs gecə vaxtı ovçunun yanına gəlir, ovçu qadının Almıs olduğunu bilir, çünki qadın əllərini gizlətməyə çalışır. Ovçu onu aldadır, öz paltarını götüyə geyindirir, gizlənir, gecə yarısı gələn Almıs kötüyü ovçu bilib həmlə edir, ovçu tüfənglə onu öldürür Ovçu ilə yaşayan Almıs süjetli əfsanələrdə Almısın öz ətindən kəsib yemək hazırladığı, dizlərinin ölmüş dərisini qaşıyıb “dadlı çay” hazırladığı deyilir. Ovçu onun Almıs olduğunu bilib tərk edir. Başqa bir əfsanədə deyilir ki, ovçu gözəl qızla evlənir, xoşbəxtlik və bolluq içində yaşayırlar. Bir müddət sonra aclıq dövrü başlayır, ovçu ov vurmaq üçün meşəyə yollanır, amma ov vura bilmir, evə əliboş qayıdır. Ovçu əliboş gəlsə də evdə həmişə yeməyə ət olurmuş. Bu hal bir neçə dəfə təkrar olandan sonra ovçu özünü ova getmiş kimi göstərir, gizlənib arvadını güdür. Görür ki, qadın adi görkəmindən çıxıb Almısa çevrilir, qoltuğundan ət kəsir, özündən süd sağır, yemək hazırlayır. Onun görkəmi qorxunc imiş: kök, çirkin, sallaq döşlü, bürünc dırnaqlı, dəhşətli üzü varmış. Ovçu Almısdan qaçıb sidr ağacına çıxır, Almısın iti ona kömək edir, Almıs ovçunu tutmaq üçün ağaca dırmaşır, ancaq dırnaqları ağaca batıb qalır, ovçu isə ondan gizlənir Selkup folklorunda qadın meşə əyəsi hündür boylu, xəz geyinmiş uzun saçlı qadın kimi təsvir olunur, başında ağ ləçək, ayağında ağ səndəli var, obrazın zoomorfik variantı ov heyvanlarından transformasiya olunmuşdur. Onlar ovçularla cinsi əlaqəyə girir, əvəzində bol ov verirlər. Mansıların meşə qadını haqqında təsəvvürlərinə görə incimiş meşə qadını ovçunun birinci arvadı olmuşdur. O, insanları tərk edib meşəyə getmiş, ovçunun uğurunu da özü ilə aparmışdır. Araşdırıcılar yakut mifologiyasında Bayanay adlı tayqa ruhunun olduğunu göstərirlər. Bayanay “nayana” sözündən olub “varlı ana” mənasını ifadə edir. Məhsuldarlığın, bolluğun simvolu olan bu mifoloji obraz ov tanrısı və meşə ruhudur. Genezisi Ana tanrıya uzanan Bay-bayanay yakut mifologiyasında boz saçlı, boz saqqallı şən, zarafatcıl kişi, tayqa ovçusu kimi təsvir olunur Funksiya eynidir, qadın və kişi cinsli ov, meşə, su əyələri Ana tanrının övladları sayılır, bu baxımdan kişi cinsli hami obrazları mifoloji təfəkkürün yetkin mərhələsinin məhsulu hesab edə bilərik. Tatar mifologiyasında Şurale meşə əyəsi kimi verilir. Şurale uzun döşlərini çiyninə atan, uzun dırnaqlı, uzun barmaqlı, ayağı, qolu, gözü tək olan, çılpaq gəzən meşə qoruyucusu hami ruhdur. O, şər vaxtı tənha yolçulara görünür, hansısa suala cavab verməyi xoşlamır, amma özü suallar verir. O, meşəyə tək getmiş insanları aldadıb öldürür, onlara “qıdıklı-mıdıklı” oynamağı təklif edir, əgər kimsə onun sözünə aldanıb oynamağı qəbul edərsə onu uzun barmaqları ilə qıdıqlayıb güldürür, o vaxta qədər qıdıqlayır ki, adam gülməkdən nəfəsi kəsilib ölür. Şurale dişi görünən, gülən adamları xoşlamır, həmin adamın arxasına düşərək qıdıqlamaq oyununa razı salana qədər əl çəkmir, bununla belə o, itdən və sudan qorxur, ondan yaxa qurtarmaq üçün çaya tərəf qaçmaq lazımdır
Orta Asiya türklərinin mifologiyasında
Almıs obrazının variantı Qazax mifologiyasında Jeztırnak adı ilə qarşımıza çıxır. Adı çəkilən demon gözəl, cavan qadın şəklində təsvir olunur, onun burnu və dırnaqları misdəndir, güclü səsi var, çığırtısı ilə quşları və zəif canlıları öldürür. Gecə vaxtı ovçunun qonağı olan Jeztırnak burnunu gizlədir, amma ovçu onu tanıyır, yuxarıdakı süjetdə olduğu kimi aldadıb öldürür Qazax və altay mifologiyasında Albastı və Jeztırnak eyni mənşəli demon obraz kimi göstərilir. Doronin Jestırmakın Almısın dönərgələrindən biri olduğunu və kişi almısların təhlükə hiss etdiyi vaxt Jestırmaka çevrildiyini qeyd edir Albastı, Hal, Almıs və başqa bu tipli demonik varlıqlar su stixiyasına bağlı personajlardır, onların kişi variantlarının sinəsində balta var, Baltadöş, Qılıncdöş, Dəmirdöş adları ilə türk xalqlarının mifologiyasında yer almışlar. Kondıbay Albastının təkcə su yox, həm də ilan kultuna bağl olduğunu bildirir, Halın çiyninə atdığı döşlərini iki liana bənzətməklə qədim skif mifologiyasında Yupiter tanrının yarıvəhşi bədənli, qoşa ilanlı arvadına bağlandığı fikrini irəli sürür Qırğızlarda Umay ana ovun ağası hesab olunurdu və bu obraz qartal, quş şəklində təsəvvür olunurdu. Arxaik Umay it kultuna bağlı Kumayıkla birləşərək it başlı, quş bədənli sakral obraz şəklində qırğız mifologiyasında saxlanmışdır. Azərbaycan epik mətnlərində rast gəldiyimiz əfsanəvi Simurq quşu genezisi ov əyəsi Umaya bağlı sakrallaşmış mif personajıdır Ov iti kultu gürcü mifologiyasında da qarşımıza çıxır, Amiranın iti Kurşanın quzğun və ya qarğa yumurtasından çıxmış qanadlı ov tulası olduğu göstərilir Bu obrazın türk mifologiyasından abxazlara keçdiyini söyləyə bilərik.
Fin-Uqor xalqlarında
Udmurt mifologiyasında obıd haqqında mifoloji təsəvvürlər diqqəti cəlb edir. Bu meşə əyəsi qadın cinslidir, Şurale kimi tək gözlü, tək ayaqlı, tək qolludur, böyük döşlərini çiyninə atır və onunla insanları boğur. Onun başqa adı Palesmurtdur, bu da yarım adam mənasını verir. Başqırdlar həmin obraza Yarımtık adını vermişlər. Araşdırıcı iri döşlü demonik varlığın təkcə türk xalqlarında yox, slavyan, fin-uqor xalqlarının mifologiyasında da olduğunu qeyd edir
Yunan mifologiyasında
Yunan mifologiyasında Artemida ov tanrısı sayılır, o, vəhşi heyvanların və doğan qadınların hamisi sayılır. Rəssam-heykəltəraşlar onun çoxdöşlü ilahə obrazını yaratmışlar. Araşdırıcılar bu ov tanrısının türk mifologiyasına aid olduğunu və Artemida kultunun Anadoludan qədim Şərqə, oradan Yunanıstana və İtaliyaya keçdiyi fikrini irəli sürürlər Artemida həm ov əyəsi, həm də ovçudur, varlıdır, qızıl yay-oxunu və ov itini götürüb ova çıxır, qarapaça, geyik, qaban ovlayır, onun heç bir səhvi bağışlamadığı və rəhimsiz olduğu yunan miflərində əksini tapmışdır.
Qafqaz xalqlarının mifologiyasında
Mövzunun geniş aspektdə izlənməsi baxımından Qafqaz xalqlarının ov və meşə əyəsi haqqında mifoloji təsəvvürlərinə diqqət yetirmək yerinə düşər. Qaraçay-balkarların ov nəğmələrində ov tanrısı Apsat və onun qızı Fatimə xatırlanır. Ovçular ova çıxmazdan qabaq ov tanrısı və onun qızına dua edir, uğurlu ov etmələrini diləyirlər “Biynəgör” haqqında nəğmədə ovlanması qadağan olunmuş heyvanı – ağ turu yaralayan Biynəgörün Apsatın qızı Baydımatın (Fatimə) lənətinə uğrayaraq ölməsindən danışılır Ov əyəsi Baydımat uzun saçlı, gözəl qız kimi göstərilir, bəzi vaxtlarda qızıl buynuzlu, üçayaqlı, axsaq ağ maral donunda görünür Qaraçay-balkar folklorunda Fatimə ilə ovçu Tegeyin məhəbbəti, Tegeyin faciəli ölümü əfsanə süjetinə daxil edilmişdir. Abxazların ov miflərində meşə əyəsi uzun saçlı, gözəl, çılpaq qadın kimi təsvir olunur, bütün vəhşi heyvanlar onun ixtiyarındadır, meşə qadını ovçulara sevgi münasibətləri təklif edir, təklifini qəbul edən ovçuya ov bəxş edir, onun sirrini açan ovçunu isə bədbəxtlik gözləyir Dargin və ləzgilərdə meşə əyəsi Al pab Hal anası görünüşündə olub meşənin və heyvanların ağası kimi təsvir olunur. Bu obraz mifologiyada həm də doğan qadınların qənimi kimi göstərilir Inanca görə o, boğaz heyvanları ovlayan ovçuları cəzalandırırmış. Qafqaz və türk xalqlarının inancına görə demonik ruhların qarğışı keçərlidir, cin, Hal, meşə, dağ, su əyələri onlara pislik edən insanları lənətləyir, bir nəslin adamları o lənətin qurbanı olurlar. Svanlarda Dali dağlarda yaşayan buynuzlu heyvanların, Meşə mələyi isə meşə heyvanlarının hamisi sayılır. Bunlar Ber-sisvlis adlı ov tanrısının köməkçiləridir Gürcü miflərində ov tanrıçası Dal’la ovçu Darjelanın sevgi qurması və onların oğlu Amiranın qəhrəmanlığından danışılır. Amiran və onun ov iti Kurşa haqqında nəğmələr gürcü xalq poeziyasının maraqlı nümunələrindəndir Rutul, avar, ləzgi, lak, saxurlarda pəri hami obraz sayılır və gözəl qadın şəklində təsəvvür olunur. Rutul mifologiyasında ov əyəsi ana və onun qızılı saçlı qızı hesab olunur. Bundan başqa ağsaqqal qoca və onun köməkçisi uzun saçlı qızı vəhşi heyvanların hamisi kimi rutul əfsanələrində rast gəlinir. Onlar dağ kəllərini (turları) qoruyur, sağır, boğaz heyvanları ovlayan ovçunu lənətləyirlər, ovçu o lənətdən yaxa qurtara bilmir
Azərbaycan-türk mifologiyasında
Azərbaycan folklorunda meşə və ov əyəsi haqqında inanclara nəzər salsaq onun Qafqaz xalqlarına daha yaxın olduğunu görərik. Toplanmış materiallara əsasən meşə əyəsinin Hal anası görünüşündə olması məlum olur: iri bədənli, iri döşlü, tüklü, çılpaq. Süjetlərdən birində göstərilir ki, meşədə ovçu ilə qarşılaşan Hal ona uğurlu ov arzulayır, sonra mağaraya aparıb öldürmək istəyir. Ovçu ağıllı tərpənib əlindəki yaraqla onu yaralayır, Hal qaçıb canını qurtarır Başqa bir süjetdə çöldə gecələyən kişinin yanına gələn Hal onu öldürməyə çalışmır, danışmır, amma kişinin verdiyi yeməyi yeyib gedir, kişinin iti ona hürmür. Söyləyicinin meşə gəlini adlandırdığı mifoloji obraz iri sallaq döşlü, tüklü, hündür boylu təsvir olunur, başında kəlağayısı var Şəkidən toplanmış ov mətnində gecəni meşədə qalan ovçunun qadın tipli məxluqun həmləsinə məruz qaldığı deyilir. Burada meşə əyəsi pırtlaşıq saçlı, vəhşi qadın kimi təsvir olunur, o, ovçunu öldürməyə çalışır, amma buna nail ola bilmir Azərbaycan etnik xalqları arasında Albab haqqında əfsanələr geniş yayılmışdır. O, uzun hörüklü, gözəl qadın kimi təsvir olunur, demondur, doğan qadınların və ruhi xəstələrin qənimidir. Eyni obraz Dağıstan ləzgilərinin folklorunda rast gəlinir, orada Al pabın heyvanların ağası olduğu göstərilir, o, heyvanların dilini bilir və boğaz heyvanları ovlayan ovçuları cəzalandırır Azərbaycan mifoloji mətnlərində Sarı qız adlı meşə əyəsindən danışılır, o, meşədə yaşayır, ağacları kəsən adamları vurur, vurduğu adam ölür, ya da şikəst olur Nümunə verdiyimiz meşə əyəsi obrazlarının hamısı Hal anasına aiddir, söyləyicilərin danışdığı əhvalatlarda onun ən çox qabardılan cəhəti gecə vaxtı görünməsi, pırpız saçlı və həddən artıq iri döşlü olmasıdır, fiziki əlamətləri onu kişi cinsli variantından fərqləndirir, kəlağayı isə milli atribut kimi əlavə olunmuşdur. Azərbaycan folklorunda marala dönmüş qadın haqqında əfsanələr qeydə alınmışdır. Mətnlərdə dini elementlər özünü göstərir, amma maral qadının ov əyəsi – hami funksiyası qorunub saxlanmışdır. Dini mətnlərdə, rəvayətlərdə maral sağan qadın obrazı ilə qarşılaşırıq, maralın sağıldığı yerlər sakral məkanlar, pir, ocaq, ziyarətgahlardır, maralı sağan qadın isə ov əyəsindən transformasiya olunmuş məkanın yiyəsi qadındır. Qadın maralları sağıb südünü evə gətirir, ailə bolluq içində yaşayır, amma bu sirdir, qadın sirri heç kimə demir, qadının əri şübhələnir və arvadını güdür, maralları sağdığını görür, sirr açılanda qadın marala dönüb evi tərk edir, ailənin ruzisi və xoşbəxtliyi də onunla bərabər gedir İnanca görə ovçu ova güllə atanda gözünə maral sağan qadın görünərsə, bu, onun ov normasının – yüzüncü ovunun bitdiyini bildirir, ovçu silahı basdırmalıdır, əks təqdirdə onu bədbəxtlik gözləyir Əfsanələrdə bu inancın süjetə salındığını müşahidə edirik Mətnlərdə biz təkcə hami obrazın maralı sağmasını deyil, həm də yaralarını sarımasını, ovçudan qorumasını da söyləyicinin dilindən eşidirik, sonuncu maralı ovçudan qoruyan qadınla qız ov əyələridir, bütün maralları qırdığına görə qadın ovçuya qarğış edib, ovçunun balaları lal olub Qafqaz xalqlarının mifologiyasında hami obrazlar tək qadın, tək kişi, ata-qız, ana-qız şəklində saxlanmışdır, Azərbaycan ov mətnlərində ov tanrısı və onun qızının (ata-qız) ov yaxud meşə əyəsi rolunda olduğunu görmürük, ən çox rast gəlinəni Hal və ağsaqqal kişi obrazlarıdır.
Su əyəsi: fiziki görünüşü və funksiyaları
Su əyəsi ov əyəsi kateqoriyasına daxil olan hami obrazlardan sayılır. Türk xalqlarında balıqçılıq və su əyəsi ilə bağlı təsəvvürlər azdır, əsasən quru ovçuluğu inkişaf etmişdir, inanclar da bu istiqamətə köklənmişdir, bu sahədə aparılmış az-çox tədqiqatları və toplanmış materialları əldə əsas tutub obrazın təsvirinə və funksiyasına aydınlıq gətirmək məqsədəuyğundur. Azərbaycan mifologiyasında Hal anasının su əyəsi rolunda olması bu mifoloji obrazın funksiyasının genişliyini ehtiva edir. Hal meşədə ovçuların, çayda, dənizdə balıqçıların gözünə görünür, söyləyicilər onu çayda çimən yerdə gördüklərini və daha çox kişilərin gözünə göründüklərini qeyd edirlər Süjetlərdən birində balıqçıların dənizdən tutduğu canlının yarı balıq, yarı qadın olduğu deyilir, tutulan canlı Hal anasıymış. Hal onu qadına, qıza göstərməməsini deyir, lakin balıqçılar ona qulaq asmır, onu hamıya göstərirlər, Hal yoxa çıxır Süjetdən məlum olur ki, Hal anası təkcə meşənin və meşə canlılarının deyil, həm də suyun hamisidir, quruda insan cildinə düşür, suda isə yarı balıq, yarı insan. Naxçıvandan toplanmış əfsanələrdə su pərisi obrazına rast gəlirik, o, yarı balıq, yarı qadın kimi təsvir olunur su pərilərinin su əyəsi olduğunu görmürük, amma başqa xalqlarda hami obrazın funksiyası qorunub saxlanmışdır. Tatar mifologiyasında su anası, su əyəsi hami obrazlar içərisində əsas yer tutur, o, sualtı səltənətin sahibəsidir, ailəsi var, sahildə oturub qızıl daraqla uzun saçlarını darayır, tatar əfsanələrində onun su canlılarını qoruduğu deyilir. Su anası çox varlıdır, insanlar onu aldadıb pullarına sahib olurlar. Su əyələri də meşə əyələri kimi demondur, suda üzən adamları, balıq ovuna çıxmış balıqçıları suyun dibinə çəkib boğur. Tatarların inancına görə su əyəsi insan əti yeyir, buna görə də insanlar ondan qorxur Gürcü mif personajı Dali meşənin, qayanın, heyvanların, eləcə də suyun tanrısı sayılır, o, uzun sarı saçlarını qızıl daraqla darayır Minqrelilərin inancında sualtı dünyanın hökmdarı Çkariş-mapa su əyəsi sayılır, su canlılarını qoruyur. Bu obraz yarı balıq, yarı qadın donunda təsvir olunur. Abxazlarda su anası cazibədar qadın kimi göstərilir, onun qalın, şabalıdı saçları, qalın kirpikləri və boz gözləri var. O, kişilərə ər-arvad kimi yaşamağı təklif edir, təklifini rədd edənləri suda boğur, əgər kimsə onun saçından bir tel qoparıb gizlətsə, su anası onun qulu olar
Ümumi xarakteristikası
Deyilənləri ümumiləşdirib belə qənaətə gəlmək olar ki, insanların mifoloji təfəkküründə özünə yer tutmuş qoruyucu hami ruhlar Ana tanrıdan ayrılmış, dünya xalqlarının folklorunda sabitləşmiş mif ünsürləridir. Məhsuldarlığı simvolizə edən bu demiurq obraz sonradan parçalanaraq təbiətdə mövcud olan ayrı-ayrı predmetlərin, canlıların əyəsinə çevrilmişdir, ov əyəsi də bunlardan biri kimi mifologiyada qərarlaşmışdır. Tədqiqatçılar ov və meşə əyələrini bir mövzu daxilində araşdırmışlar, çünki hami obraz mifoloji şüurun ilk mərhələsində meşənin və heyvanların hamisi olmuş, həm də qadın cinsinə aid olmuşdur, sonradan kişi ov əyələri meydana çıxmış, funksiya daralmışdır. Almıs, Al pab, Sarı qız, Hal anası kimi tanıdığımız mifoloji obraz meşə, dağ, su əyəsi kimi ovçuluq miflərində özünə yer tutmaqla aşağıdakı fiziki və funksional əlamətlər daşıyır:
- Gözəl, uzun saçlı qadındır, saçlarını qızıl daraqla darayır
- Yekəpər, pırtlaşıq sarı saçlı, iri döşlərini çiyninə çarpaz şəklində atan ağ, tüklü, çılpaq qadın
- Yarı balıq, yarı qadın; bədən üzvləri tək olan varlıq
- Başında ağ ləçək və ya kəlağayı var, xəz geyinir
- Mis burunlu, mis dırnaqlı, dəmirdişli, qulağı sırğalıdır
- Meşədə yaşayır, ağacları və meşə canlılarını qoruyur
- Dağda yaşayır, dağ heyvanlarını, boğaz heyvanları qoruyur, heyvanların dilini bilir, ov qaydalarını pozan ovçuları cəzalandırır
- Çayda və dənizdə yaşayır, su canlılarını qoruyur
- Gecə vaxtı görünür, meşədə tək qalan ovçuları, yolçuları qorxudur, ya da öldürmək istəyir, balıqçıları suya çəkib boğur
- Öz bədən üzvlərindən, uşaqlarının ətindən yemək və çay hazırlayır
- Don dəyişir, keçi, it, insan, köhnə əşyaya çevrilir
- Kişilərin gözünə görünür, kişilərlə sevgi münasibətləri yaşayır, doğub törəyir
- İnsanlarla danışır, insanların verdiyi yeməkləri yeyir; danışmır, sual verməyi, oyun oynamağı xoşlayır.
- Həmcinsləri, ailəsi, uşaqları var
- İtdən və sudan qorxurlar; it ona hürmür
- Varlıdır, əli bərəkətlidir, insanlara ruzi, var-dövlət verir
- Onun sirrini açan, pislik edən insanları lənətləyir, lənət bir nəsil boyu davam edir
Türk xalqlarının mifologiyasında Od ana, Umay ana, maralları ovçudan qoruyan qadın, maral sağan qadın genezisi Ana tanrıya bağlanan hami obrazlar kimi göstərilir, sonuncu mifoloji hami obraz dini əfsanələrdə, inanclarda semantikasını qoruyub saxlamışdır. Su əyəsi (su anası) yarı balıq, yarı qadın donunda təsvir olunur, su heyvanlarını qoruyan demon ruhdur, su pərilərinin su anasının qızları olduğu deyilir, hamilik funksiyası göstərilmir.
Həmçinin bax
- AFA XVII kitab (Muğan folkloru) (2008), Bakı, Nurlan
- AFA XIII kitab (Şəki, Qəbələ, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən folkloru) (2005) Bakı, Səda
- AFA VIII kitab (Ağbaba folkloru) (2003) Bakı, Səda
- AFA Naxçıvan folkloru. 3-cü cild (2012) Naxçıvan.
- Av ve avcılık kitabı (2008) İstanbul
- Azsaylı xalqların folkloru. VI kitab (2024) Bakı, Elm və təhsil
- Божества охоты и охотничий язык у абхазов. (К этнографии Абхазии) (1926) Сухум-Аqуа, с. 3-20. http://apsnyteka.org/file/gulia_d_bozhestvo_ohoty_i_ohotnichy_yazyk_u_abhazov_1926.pdf
- Доронин Дмитрий Юрьевич (2016) 1 (89) Между козлом и людоедом: мифологические рассказы об алмысах на Алтае. Живая старина. Журнал о русском фольклоре и традиционной культуре. с. 12-16
- Dümezil G. (2000) Kafkas Halkları Mitolojisi. Çeviren: Musa Yaşar Sağlam. Ankara
- Дыренкова Н.П. (1949) Охотничьи легенды кумандинцев / / Сб. Музея антропологии и этнографии. Т. 11. М.; Л., с. 110—132;
- Ефимова Л.С., Шкурко Н.С., Афанасьев Н.В., Антонова В.Н., Баишев И.И., Павлова О.К. (2019) Охотничья культура народа саха: человек и мир тайги. Culture and Civilization/ Vol 9, Is. 6A, p.315-327. http://publishing-vak.ru/file/archive-culture-2019-6/35-efimova.pdf
- Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. (2005) Bakı, Şərq-Qərb
- Ильдарова Эмма Шахбоновна. (2007) Мифологические персонажи в прозаическом фольклоре рутульцев. Автореферат. Диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Махачкала
- Каташ Сергей Сергеевич. (1978) Мифы, легенды Горного Алтая. Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного изд.
- Коблов Яков Дмитриевич. (1910) Мифология казанских татар. Казань
- Кондыбай С. (2005) Казахская мифология. Краткий словарь, Алматы, Нурлы Алем
- Ким – Малони, Ким А.А. (2016) Магическая охота с лесными духами по данным Сибирского фольклора. Вестник Томского государственного университета. История. № 5(43) С. 148-151. file:///C:/Users/User/Downloads/magicheskaya-ohota-s-lesnymi-duhami-po-dannym-sibirskogo-folklora.pdf
- Qarabağ: folklor da bir tarixdir, IV kitab (Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri) (2013) Bakı, Elm və təhsil
- Qarabağ: folklor da bir tarixdir, X kitab (Zəngilan və Şuşa rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri) (2018) Bakı, Elm və təhsil
- Малкондуев Х.Х. (1990) Древняя песенная культура балкарцев и карачаевцев. Нальчик: Эльбрус
- Мамчуева Ф.О. (2021) Культ охоты в мифологии и фольклоре карачаевцев и балкарцев // Материалы Международной научной конференции «Актуальные проблемы исследования и преподавания тюркских языков и литератур». – АзербайджанСумгаит.: Сумгаитский государственный университет С.467-471.
- Миягашева С.Б. (2017) Охотничьи ритуалы бурят в шаманских рукописях. Этнология/Ethnology. Journal of Ancient Technology Laboratory Vol. 13 No 4 С. 85-97. file:///C:/Users/User/Downloads/ohotnichi-ritualy-buryat-v-shamanskih- rukopisyah.pdf
- Мифы народов мира. (2008) Энциклопедия. Электронное издание. Москва
- Панина Т.И. (2016) Образы лесных духов в удмуртской мифологии и фольклоре: III. Обыда (Лесная женщина). Мифология удмуртов в историко-культурном наследии. №15, с.53-66 file:///C:/Users/User/Downloads/obrazy-lesnyh-duhov-v-udmurtskoy-mifologii-i-folklore-iii-obyda-lesnaya-zhenschina.pdf
- Потапов Л.П. (1973) Умай – божество древних тюрков в свете этнографических данных. Тюркологический сборник 1972. Изд. Наука, Москва с. 265-286. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/p_turcologica_1972_1973_16_potapov.pdf
- Потапов Л.П. (1929) Охотничьи поверья и обряды у алтайскич турков. Культура и письменность Востока. Книга V, Баку, c. 123-149.
- Плаева З.К. (2017) Охотничьи божества и обычаи Кавказа: параллели с осетинами. NARTAMONGA/ VOL XII, N 1,2. c.189-204. https://vncran.ru/upload/nartamongae/2017/189-204.pdf
- Слепцов Юрий Алексеевич. (2020) Эhэкээн – архаичный образ покровителя охоты в Якутии (на основе архивных материалов И.С.Гурвича) Культура и цивилизация Том 10, № 3А с. 247-253 http://publishing-vak.ru/file/archive-culture-2020-3/29-sleptsov.pdf
- Сефербеков Р.И., Исрапилова З.А. (2011) Боги охоты у народов Северного Кавказа. Вестник Дагестанского научного центра № 42. c. 77-83.
- Şəki folklor örnəkləri. II kitab (2014) Bakı, Elm və təhsil
- Трояков П.А. (1969) Промысловая и магическая функция сказывания сказок у хакасов. Советская этнография. 2 Март-Апрел Москва, Наука, с. 24-34. https://www.booksite.ru/etnogr/1969/1969_2.pdf
- Умаралиев, Э.С. (2019) Культ животных в национальных играх кочевников и их связь с культом матери Умай [Текст]. Вестник, Российский государственный социальный университет. – Ош– № 2 (20). – ISSN: 1694-5727. – С. 82-87.
- Вирсаладзе Е.Б. (1976) Грузинский охотничий миф и поэзия. Москва
- Яданова К.В. (2009) Встреча охотника с духами-хозяевами / алмысом. Опыт указателя сюжетов и версий по материалам алтайской фольклорной традиции // Древности Сибири и Центральной Азии. Сб. науч. тр. / Под ред. В.И. Соёнова. Горно-Алтайск, № 1-2 (13-14). С. 174–185.
İstinadlar
- Мифы народов мира, 2008, с. 148
- Каташ,. Мифы, легенды Горного Алтая, 1978, с. 58
- Потапов. Умай – божество древних тюрков в свете этнографических данных. 1972, с. 280 Потапов. Охотничьи поверья и обряды у алтайскич турков. Культура и письменность Востока. Книга V, Баку, 1929, 138
- Трояков. Промысловая и магическая функция сказывания сказок у хакасов. Совет. Этног. 1969, 2, с. 25
- Дыренкова. Охотничьи легенды кумандинцев / / Сб. Музея антропологии и этнографии. 1949, c. 121
- Миягашева. Охотничьи ритуалы бурят в шаманских рукописях. Этнология/Ethnology. Journal of Ancient Technology Laboratory. 2017 Vol. 13 No 4, c. 89
- Слепцов. Эhэкээн – архаичный образ покровителя охоты в Якутии (на основе архивных материалов И.С.Гурвича) Культура и цивилизация. 2020 Том 10, № 3А, c. 248
- Яданова. Встреча охотника с духами-хозяевами / алмысом. Опыт указателя сюжетов и версий по материалам алтайской фольклорной традиции // Древности Сибири и Центральной Азии. Горно-Алтайск, 2009 № 1-2 (13-14) c. 176
- Доронин. Между козлом и людоедом: мифологические рассказы об алмысах на Алтае. Живая старина. Журнал о русском фольклоре и традиционной культуре. 2016, 1 (89) c. 14
- Ким – Малони, Ким. Магическая охота с лесными духами по данным Сибирского фольклора. Вестник Томского государственного университета. История. № 5(43) 2016, c. 149
- Ефимова, Шкурко, Афанасьев, Антонова, Баишев, Павлова. Охотничья культура народа саха: человек и мир тайги. Culture and Civilization/ 2019, Vol 9, Is. 6A, c. 318
- Коблов Яков Дмитриевич. (1910) Мифология казанских татар. Казань, 1910, c. 11
- Кондыбай. Казахская мифология. Краткий словарь, Алматы, Нурлы Алем, 2005, c. 117
- Доронин, 2016, с. 14
- Кондыбай, 2005, с. 57
- Умаралиев. Культ животных в национальных играх кочевников и их связь с культом матери Умай [Текст]. Вестник, Российский государственный социальный университет. – Ош– 2019, № 2 (20), с. 84
- Вирсаладзе. Грузинский охотничий миф и поэзия. Москва, 1976, с. 112
- Панина. Образы лесных духов в удмуртской мифологии и фольклоре: III. Обыда (Лесная женщина). Мифология удмуртов в историко-культурном наследии. 2017, №15, c. 55
- Av ve avcılık kitabı. İstanbul, 2008, s. 479
- Мамчуева. Культ охоты в мифологии и фольклоре карачаевцев и балкарцев // Материалы Международной научной конференции «Актуальные проблемы исследования и преподавания тюркских языков и литератур». – АзербайджанСумгаит, 2021, c. 470
- Плаева. Охотничьи божества и обычаи Кавказа: параллели с осетинами. NARTAMONGA/ 2017, VOL XII, N 1,2. c. 192
- Малкондуев. Древняя песенная культура балкарцев и карачаевцев. Нальчик: Эльбрус, 1990, c. 61
- Божества охоты и охотничий язык у абхазов. (К этнографии Абхазии) (1926) Сухум-Аqуа, 1926, c. 12
- Сефербеков Р.И., Исрапилова З.А. (2011) Боги охоты у народов Северного Кавказа. Вестник Дагестанского научного центра. 2011, № 42, c. 78
- Dümezil. Kafkas Halkları Mitolojisi. Çeviren: Musa Yaşar Sağlam. Ankara, 2000, s. 51
- Dümezil, yenə orada, c. 81; Вирсаладзе, 1976, с. 112
- Ильдарова. Мифологические персонажи в прозаическом фольклоре рутульцев. Автореферат. Диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Махачкала, 2017, c. 7-9
- Qarabağ: folklor da bir tarixdir, IV kitab (Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri) Bakı, Elm və təhsil, 2013, s. 11
- Azsaylı xalqların folkloru. VI kitab Bakı, Elm və təhsil, 2024, s. 134
- Şəki folklor örnəkləri. II kitab. Bakı, Elm və təhsil, 2014, s. 107
- Сефербеков, Исраполова, 2011, с. 78
- AFA VIII kitab (Ağbaba folkloru). Bakı, Səda, 2003, s. 54
- Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, Şərq-Qərb, 2005, s. 69
- Söyləyən Həsənov İsrafil Məmmədhəsən oğlu, Naxçıvan MR Orubad r, Üstupu k. 1959 təv. Orta təhsilli, toplayan fil.ü.f.d., dos. Cəlilova Aynur Elman qızı. AMEA Folklor İnstitutu, Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsi ş. Apar. Elmi iş.
- Əsatirlər, 2005, s. 94
- AFA XIII kitab (Şəki, Qəbələ, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən folkloru) Bakı, Səda, 2005, 179; Qarabağ: folklor da bir tarixdir, X kitab (Zəngilan və Şuşa rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, Elm və təhsil, 2018, 69.
- Söyləyən Məmmədova Sərfinaz Nəbi q. Sisyan r, Ərəfsə k, 1931-ci il təv. orta təhsilli. Hazırda Naxçıvan MR Babək r. Qahab kəndində yaşayır, toplayan fil.ü.f.d., dos. Aynur Cəlilova Elman q., AMEA Folklor İnstitutu, Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsi ş. Apar.elmi işçi.
- AFA XVII kitab (Muğan folkloru) Bakı, Nurlan, 2008, s. 26
- AFA Naxçıvan folkloru. 3-cü cild. Naxçıvan, 2012, 30
- Коблов, 1910, с. 27
- Вирсаладзе, 1976, с. 128
- Вирсаладзе, 1976, с. 121
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mundericat 1 Genezisi ilk mifoloji tesevvurler 1 1 Hal anasi sekli ve funksiyalari 1 2 Altay ve Sibir turklerinin mifologiyasinda 1 3 Orta Asiya turklerinin mifologiyasinda 1 4 Fin Uqor xalqlarinda 1 5 Yunan mifologiyasinda 1 6 Qafqaz xalqlarinin mifologiyasinda 1 7 Azerbaycan turk mifologiyasinda 2 Su eyesi fiziki gorunusu ve funksiyalari 3 Umumi xarakteristikasi 4 Hemcinin bax 5 IstinadlarGenezisi ilk mifoloji tesevvurlerredakteQedim dunya ovcularinin mifoloji tesevvurunde ov eyeleri ehemiyyetli rol oynayir Ov eyesi mese dag su heyvanlarinin qoruyucusu agasi sayilirdi ovcu ov eyesinin raziligi olmadan ov ovlaya bilmezdi Ov eyesi mese eyesi Ana tanri kultuna bagli dunya xalqlarinin folklorunda sabitlesmis hami ruhdur Ana tanrinin dunya mifoloji modelinde yaradici funksiyasi uc aspektden qiymetlendirilir yerin goyun yaranmasi tanrilarin insanlarin bedheybetlerin yaranmasi torpagin insanlarin heyvanlarin artimi mehsuldarligi ve bununla elaqedar cinsi aktivliyin temin edilmesi 1 Amma onun yaradici funksiyasina xaos da daxildir Ana tanri qeddar zalim dagidici quvve demon rolunda gorunur bu da onun ikili xarakterini ortaya cixarir insanlarin tebiet kainat haqqinda gorusleri buradan qaynaqlanir Bu baximdan irelide goreceyimiz kimi mese ve ov eyelerinin xeyirxah ve bedxah ruh olmasi hami obrazin genetik kodunun ilahi menseye bagli olmasindan ireli gelir eye aid oldugu mekani qoruyur qaydani pozani cezalandirir oldurur onu razi salanlara bol ruzi var dovlet verir Mifoloji tefekkurun ilk merhelesinde ov eyesi qadin donunda tesevvur olunurdu Altay ovculari ova cixmazdan qabaq oda qurban verir alqis deyirdiler od ovculugun hamisi idi onlar odu Od ana kis ana deye oyurduler Od ocaq ilk insanin tesevvurunde ag aciq rengli qiz kimi tesvir olunurdu 2 Sibir ve Orta Asiya turklerinin inanc sisteminde Od ana Umay ana kultuna bagli qadin tanrica sayilir ovcular ona qurban vererken otuz basli od ana altin donlu od ana deyib dua ederdiler 3 Sorlarin inancina gore tayqanin eyesi nagil dinlemeyi ve xomisda qopuzda negmeye qulaq asmagi xoslayir ve ovcularin yanina qiz obrazinda gelir 4 Hal anasi sekli ve funksiyalariredakte Hal anasi ov ve mese eyesi haqqinda mifoloji tesevvurlerin merkezinde dayanmaqla bir cox turk xalqlari ile paralellik teskil edir Turk xalqlarinda onu muxtelif adlarla adlandirirlar Almis Albis Almas Albasti Al qarisi Al nenesi Albab Surale ve s Altay efsanelerinde kumandinlerde buryatlarda Almis mesede ve dagda yasayan gozel uzun sari sacli misdirnaqli misdisli burnu sirgali genc qadin kimi tesvir olunur Sari qiz adi ile de taninir Potapov bu iki obrazi ferqlendirir ve ozbek soyleyicilerine istinaden birinin cin o birinin peri kateqoriyasina aid oldugunu bildirir Sari ana doganlarin hamisi xeyirxah ruh sayilir albasti Almis ise eksine dogan qadini ve korpenin olduren bed ruhdur onun fikrince Sari ana Umaydan transformasiya olunmus obrazdir Altay ve Sibir turklerinin mifologiyasindaredakte Ov eyeleri mesenin derinliklerinde kecilmez qayalarin zirvesinde yasayir ovcularla sevgi elaqeleri yaradir onlarla evlenir vehsi marallari elikleri sagirlar Ovcu ov eyesi ile olan her hansi munasibetini gizli saxlamalidir eks teqdirde ruzi ve xosbextlik onu terk edecek Efsanelerde dag eyesi ile evlenen ovcunun ruzisinin bol oldugu dag eyesi ile bir muddet yasadiqdan sonra onu terk edib oz ailesinin yanina qayitmasi motivi verilmisdir 5 Inanca gore ovcu yuxuda pive icerse ve tayqanin eyesi gozel qadinla cinsi munasibet yasayarsa onun ovu ugurlu olacaq 6 Yakut ovcunun dediyine gore ugurlu ovdan qabaq hemise yuxusunda arvadini gorurmus kisi ve it gormek ise ugursuzluq demek idi bele gunlerde ova getmirmis 7 Altay folklorunda Almisla ovcunun qarsilasmasi sujeti verilmisdir Almis gece vaxti ovcunun yanina gelir ovcu qadinin Almis oldugunu bilir cunki qadin ellerini gizletmeye calisir Ovcu onu aldadir oz paltarini gotuye geyindirir gizlenir gece yarisi gelen Almis kotuyu ovcu bilib hemle edir ovcu tufengle onu oldurur 8 Ovcu ile yasayan Almis sujetli efsanelerde Almisin oz etinden kesib yemek hazirladigi dizlerinin olmus derisini qasiyib dadli cay hazirladigi deyilir Ovcu onun Almis oldugunu bilib terk edir Basqa bir efsanede deyilir ki ovcu gozel qizla evlenir xosbextlik ve bolluq icinde yasayirlar Bir muddet sonra acliq dovru baslayir ovcu ov vurmaq ucun meseye yollanir amma ov vura bilmir eve elibos qayidir Ovcu elibos gelse de evde hemise yemeye et olurmus Bu hal bir nece defe tekrar olandan sonra ovcu ozunu ova getmis kimi gosterir gizlenib arvadini gudur Gorur ki qadin adi gorkeminden cixib Almisa cevrilir qoltugundan et kesir ozunden sud sagir yemek hazirlayir Onun gorkemi qorxunc imis kok cirkin sallaq doslu burunc dirnaqli dehsetli uzu varmis Ovcu Almisdan qacib sidr agacina cixir Almisin iti ona komek edir Almis ovcunu tutmaq ucun agaca dirmasir ancaq dirnaqlari agaca batib qalir ovcu ise ondan gizlenir 9 Selkup folklorunda qadin mese eyesi hundur boylu xez geyinmis uzun sacli qadin kimi tesvir olunur basinda ag lecek ayaginda ag sendeli var obrazin zoomorfik varianti ov heyvanlarindan transformasiya olunmusdur 10 Onlar ovcularla cinsi elaqeye girir evezinde bol ov verirler Mansilarin mese qadini haqqinda tesevvurlerine gore incimis mese qadini ovcunun birinci arvadi olmusdur O insanlari terk edib meseye getmis ovcunun ugurunu da ozu ile aparmisdir Arasdiricilar yakut mifologiyasinda Bayanay adli tayqa ruhunun oldugunu gosterirler Bayanay nayana sozunden olub varli ana menasini ifade edir Mehsuldarligin bollugun simvolu olan bu mifoloji obraz ov tanrisi ve mese ruhudur Genezisi Ana tanriya uzanan Bay bayanay yakut mifologiyasinda boz sacli boz saqqalli sen zarafatcil kisi tayqa ovcusu kimi tesvir olunur 11 Funksiya eynidir qadin ve kisi cinsli ov mese su eyeleri Ana tanrinin ovladlari sayilir bu baximdan kisi cinsli hami obrazlari mifoloji tefekkurun yetkin merhelesinin mehsulu hesab ede bilerik Tatar mifologiyasinda Surale mese eyesi kimi verilir Surale uzun doslerini ciynine atan uzun dirnaqli uzun barmaqli ayagi qolu gozu tek olan cilpaq gezen mese qoruyucusu hami ruhdur O ser vaxti tenha yolculara gorunur hansisa suala cavab vermeyi xoslamir amma ozu suallar verir O meseye tek getmis insanlari aldadib oldurur onlara qidikli midikli oynamagi teklif edir eger kimse onun sozune aldanib oynamagi qebul ederse onu uzun barmaqlari ile qidiqlayib guldurur o vaxta qeder qidiqlayir ki adam gulmekden nefesi kesilib olur Surale disi gorunen gulen adamlari xoslamir hemin adamin arxasina duserek qidiqlamaq oyununa razi salana qeder el cekmir bununla bele o itden ve sudan qorxur ondan yaxa qurtarmaq ucun caya teref qacmaq lazimdir 12 Orta Asiya turklerinin mifologiyasindaredakte Almis obrazinin varianti Qazax mifologiyasinda Jeztirnak adi ile qarsimiza cixir Adi cekilen demon gozel cavan qadin seklinde tesvir olunur onun burnu ve dirnaqlari misdendir guclu sesi var cigirtisi ile quslari ve zeif canlilari oldurur Gece vaxti ovcunun qonagi olan Jeztirnak burnunu gizledir amma ovcu onu taniyir yuxaridaki sujetde oldugu kimi aldadib oldurur 13 Qazax ve altay mifologiyasinda Albasti ve Jeztirnak eyni menseli demon obraz kimi gosterilir Doronin Jestirmakin Almisin donergelerinden biri oldugunu ve kisi almislarin tehluke hiss etdiyi vaxt Jestirmaka cevrildiyini qeyd edir 14 Albasti Hal Almis ve basqa bu tipli demonik varliqlar su stixiyasina bagli personajlardir onlarin kisi variantlarinin sinesinde balta var Baltados Qilincdos Demirdos adlari ile turk xalqlarinin mifologiyasinda yer almislar Kondibay Albastinin tekce su yox hem de ilan kultuna bagl oldugunu bildirir Halin ciynine atdigi doslerini iki liana benzetmekle qedim skif mifologiyasinda Yupiter tanrinin yarivehsi bedenli qosa ilanli arvadina baglandigi fikrini ireli surur 15 Qirgizlarda Umay ana ovun agasi hesab olunurdu ve bu obraz qartal qus seklinde tesevvur olunurdu Arxaik Umay it kultuna bagli Kumayikla birleserek it basli qus bedenli sakral obraz seklinde qirgiz mifologiyasinda saxlanmisdir Azerbaycan epik metnlerinde rast geldiyimiz efsanevi Simurq qusu genezisi ov eyesi Umaya bagli sakrallasmis mif personajidir 16 Ov iti kultu gurcu mifologiyasinda da qarsimiza cixir Amiranin iti Kursanin quzgun ve ya qarga yumurtasindan cixmis qanadli ov tulasi oldugu gosterilir 17 Bu obrazin turk mifologiyasindan abxazlara kecdiyini soyleye bilerik Fin Uqor xalqlarindaredakte Udmurt mifologiyasinda obid haqqinda mifoloji tesevvurler diqqeti celb edir Bu mese eyesi qadin cinslidir Surale kimi tek gozlu tek ayaqli tek qolludur boyuk doslerini ciynine atir ve onunla insanlari bogur Onun basqa adi Palesmurtdur bu da yarim adam menasini verir Basqirdlar hemin obraza Yarimtik adini vermisler Arasdirici iri doslu demonik varligin tekce turk xalqlarinda yox slavyan fin uqor xalqlarinin mifologiyasinda da oldugunu qeyd edir 18 Yunan mifologiyasindaredakte Yunan mifologiyasinda Artemida ov tanrisi sayilir o vehsi heyvanlarin ve dogan qadinlarin hamisi sayilir Ressam heykelteraslar onun coxdoslu ilahe obrazini yaratmislar Arasdiricilar bu ov tanrisinin turk mifologiyasina aid oldugunu ve Artemida kultunun Anadoludan qedim Serqe oradan Yunanistana ve Italiyaya kecdiyi fikrini ireli sururler 19 Artemida hem ov eyesi hem de ovcudur varlidir qizil yay oxunu ve ov itini goturub ova cixir qarapaca geyik qaban ovlayir onun hec bir sehvi bagislamadigi ve rehimsiz oldugu yunan miflerinde eksini tapmisdir Qafqaz xalqlarinin mifologiyasindaredakte Movzunun genis aspektde izlenmesi baximindan Qafqaz xalqlarinin ov ve mese eyesi haqqinda mifoloji tesevvurlerine diqqet yetirmek yerine duser Qaracay balkarlarin ov negmelerinde ov tanrisi Apsat ve onun qizi Fatime xatirlanir Ovcular ova cixmazdan qabaq ov tanrisi ve onun qizina dua edir ugurlu ov etmelerini dileyirler 20 Biynegor haqqinda negmede ovlanmasi qadagan olunmus heyvani ag turu yaralayan Biynegorun Apsatin qizi Baydimatin Fatime lenetine ugrayaraq olmesinden danisilir 21 Ov eyesi Baydimat uzun sacli gozel qiz kimi gosterilir bezi vaxtlarda qizil buynuzlu ucayaqli axsaq ag maral donunda gorunur 22 Qaracay balkar folklorunda Fatime ile ovcu Tegeyin mehebbeti Tegeyin facieli olumu efsane sujetine daxil edilmisdir Abxazlarin ov miflerinde mese eyesi uzun sacli gozel cilpaq qadin kimi tesvir olunur butun vehsi heyvanlar onun ixtiyarindadir mese qadini ovculara sevgi munasibetleri teklif edir teklifini qebul eden ovcuya ov bexs edir onun sirrini acan ovcunu ise bedbextlik gozleyir 23 Dargin ve lezgilerde mese eyesi Al pab Hal anasi gorunusunde olub mesenin ve heyvanlarin agasi kimi tesvir olunur Bu obraz mifologiyada hem de dogan qadinlarin qenimi kimi gosterilir 24 Inanca gore o bogaz heyvanlari ovlayan ovculari cezalandirirmis Qafqaz ve turk xalqlarinin inancina gore demonik ruhlarin qargisi kecerlidir cin Hal mese dag su eyeleri onlara pislik eden insanlari lenetleyir bir neslin adamlari o lenetin qurbani olurlar Svanlarda Dali daglarda yasayan buynuzlu heyvanlarin Mese meleyi ise mese heyvanlarinin hamisi sayilir Bunlar Ber sisvlis adli ov tanrisinin komekcileridir 25 Gurcu miflerinde ov tanricasi Dal la ovcu Darjelanin sevgi qurmasi ve onlarin oglu Amiranin qehremanligindan danisilir Amiran ve onun ov iti Kursa haqqinda negmeler gurcu xalq poeziyasinin maraqli numunelerindendir 26 Rutul avar lezgi lak saxurlarda peri hami obraz sayilir ve gozel qadin seklinde tesevvur olunur Rutul mifologiyasinda ov eyesi ana ve onun qizili sacli qizi hesab olunur Bundan basqa agsaqqal qoca ve onun komekcisi uzun sacli qizi vehsi heyvanlarin hamisi kimi rutul efsanelerinde rast gelinir Onlar dag kellerini turlari qoruyur sagir bogaz heyvanlari ovlayan ovcunu lenetleyirler ovcu o lenetden yaxa qurtara bilmir 27 Azerbaycan turk mifologiyasindaredakte Azerbaycan folklorunda mese ve ov eyesi haqqinda inanclara nezer salsaq onun Qafqaz xalqlarina daha yaxin oldugunu gorerik Toplanmis materiallara esasen mese eyesinin Hal anasi gorunusunde olmasi melum olur iri bedenli iri doslu tuklu cilpaq Sujetlerden birinde gosterilir ki mesede ovcu ile qarsilasan Hal ona ugurlu ov arzulayir sonra magaraya aparib oldurmek isteyir Ovcu agilli terpenib elindeki yaraqla onu yaralayir Hal qacib canini qurtarir 28 Basqa bir sujetde colde geceleyen kisinin yanina gelen Hal onu oldurmeye calismir danismir amma kisinin verdiyi yemeyi yeyib gedir kisinin iti ona hurmur Soyleyicinin mese gelini adlandirdigi mifoloji obraz iri sallaq doslu tuklu hundur boylu tesvir olunur basinda kelagayisi var 29 Sekiden toplanmis ov metninde geceni mesede qalan ovcunun qadin tipli mexluqun hemlesine meruz qaldigi deyilir Burada mese eyesi pirtlasiq sacli vehsi qadin kimi tesvir olunur o ovcunu oldurmeye calisir amma buna nail ola bilmir 30 Azerbaycan etnik xalqlari arasinda Albab haqqinda efsaneler genis yayilmisdir O uzun horuklu gozel qadin kimi tesvir olunur demondur dogan qadinlarin ve ruhi xestelerin qenimidir Eyni obraz Dagistan lezgilerinin folklorunda rast gelinir orada Al pabin heyvanlarin agasi oldugu gosterilir o heyvanlarin dilini bilir ve bogaz heyvanlari ovlayan ovculari cezalandirir 31 Azerbaycan mifoloji metnlerinde Sari qiz adli mese eyesinden danisilir o mesede yasayir agaclari kesen adamlari vurur vurdugu adam olur ya da sikest olur 32 Numune verdiyimiz mese eyesi obrazlarinin hamisi Hal anasina aiddir soyleyicilerin danisdigi ehvalatlarda onun en cox qabardilan ceheti gece vaxti gorunmesi pirpiz sacli ve hedden artiq iri doslu olmasidir fiziki elametleri onu kisi cinsli variantindan ferqlendirir kelagayi ise milli atribut kimi elave olunmusdur Azerbaycan folklorunda marala donmus qadin haqqinda efsaneler qeyde alinmisdir Metnlerde dini elementler ozunu gosterir amma maral qadinin ov eyesi hami funksiyasi qorunub saxlanmisdir Dini metnlerde revayetlerde maral sagan qadin obrazi ile qarsilasiriq maralin sagildigi yerler sakral mekanlar pir ocaq ziyaretgahlardir marali sagan qadin ise ov eyesinden transformasiya olunmus mekanin yiyesi qadindir Qadin marallari sagib sudunu eve getirir aile bolluq icinde yasayir amma bu sirdir qadin sirri hec kime demir qadinin eri subhelenir ve arvadini gudur marallari sagdigini gorur sirr acilanda qadin marala donub evi terk edir ailenin ruzisi ve xosbextliyi de onunla beraber gedir 33 Inanca gore ovcu ova gulle atanda gozune maral sagan qadin gorunerse bu onun ov normasinin yuzuncu ovunun bitdiyini bildirir ovcu silahi basdirmalidir eks teqdirde onu bedbextlik gozleyir 34 Efsanelerde bu inancin sujete salindigini musahide edirik 35 Metnlerde biz tekce hami obrazin marali sagmasini deyil hem de yaralarini sarimasini ovcudan qorumasini da soyleyicinin dilinden esidirik sonuncu marali ovcudan qoruyan qadinla qiz ov eyeleridir butun marallari qirdigina gore qadin ovcuya qargis edib ovcunun balalari lal olub 36 Qafqaz xalqlarinin mifologiyasinda hami obrazlar tek qadin tek kisi ata qiz ana qiz seklinde saxlanmisdir Azerbaycan ov metnlerinde ov tanrisi ve onun qizinin ata qiz ov yaxud mese eyesi rolunda oldugunu gormuruk en cox rast gelineni Hal ve agsaqqal kisi obrazlaridir Su eyesi fiziki gorunusu ve funksiyalariredakteSu eyesi ov eyesi kateqoriyasina daxil olan hami obrazlardan sayilir Turk xalqlarinda baliqciliq ve su eyesi ile bagli tesevvurler azdir esasen quru ovculugu inkisaf etmisdir inanclar da bu istiqamete koklenmisdir bu sahede aparilmis az cox tedqiqatlari ve toplanmis materiallari elde esas tutub obrazin tesvirine ve funksiyasina aydinliq getirmek meqsedeuygundur Azerbaycan mifologiyasinda Hal anasinin su eyesi rolunda olmasi bu mifoloji obrazin funksiyasinin genisliyini ehtiva edir Hal mesede ovcularin cayda denizde baliqcilarin gozune gorunur soyleyiciler onu cayda cimen yerde gorduklerini ve daha cox kisilerin gozune gorunduklerini qeyd edirler 37 Sujetlerden birinde baliqcilarin denizden tutdugu canlinin yari baliq yari qadin oldugu deyilir tutulan canli Hal anasiymis Hal onu qadina qiza gostermemesini deyir lakin baliqcilar ona qulaq asmir onu hamiya gosterirler Hal yoxa cixir 38 Sujetden melum olur ki Hal anasi tekce mesenin ve mese canlilarinin deyil hem de suyun hamisidir quruda insan cildine dusur suda ise yari baliq yari insan Naxcivandan toplanmis efsanelerde su perisi obrazina rast gelirik o yari baliq yari qadin kimi tesvir olunur 39 su perilerinin su eyesi oldugunu gormuruk amma basqa xalqlarda hami obrazin funksiyasi qorunub saxlanmisdir Tatar mifologiyasinda su anasi su eyesi hami obrazlar icerisinde esas yer tutur o sualti seltenetin sahibesidir ailesi var sahilde oturub qizil daraqla uzun saclarini darayir tatar efsanelerinde onun su canlilarini qorudugu deyilir Su anasi cox varlidir insanlar onu aldadib pullarina sahib olurlar Su eyeleri de mese eyeleri kimi demondur suda uzen adamlari baliq ovuna cixmis baliqcilari suyun dibine cekib bogur Tatarlarin inancina gore su eyesi insan eti yeyir buna gore de insanlar ondan qorxur 40 Gurcu mif personaji Dali mesenin qayanin heyvanlarin elece de suyun tanrisi sayilir o uzun sari saclarini qizil daraqla darayir 41 Minqrelilerin inancinda sualti dunyanin hokmdari Ckaris mapa su eyesi sayilir su canlilarini qoruyur Bu obraz yari baliq yari qadin donunda tesvir olunur Abxazlarda su anasi cazibedar qadin kimi gosterilir onun qalin sabalidi saclari qalin kirpikleri ve boz gozleri var O kisilere er arvad kimi yasamagi teklif edir teklifini redd edenleri suda bogur eger kimse onun sacindan bir tel qoparib gizletse su anasi onun qulu olar 42 Umumi xarakteristikasiredakteDeyilenleri umumilesdirib bele qenaete gelmek olar ki insanlarin mifoloji tefekkurunde ozune yer tutmus qoruyucu hami ruhlar Ana tanridan ayrilmis dunya xalqlarinin folklorunda sabitlesmis mif unsurleridir Mehsuldarligi simvolize eden bu demiurq obraz sonradan parcalanaraq tebietde movcud olan ayri ayri predmetlerin canlilarin eyesine cevrilmisdir ov eyesi de bunlardan biri kimi mifologiyada qerarlasmisdir Tedqiqatcilar ov ve mese eyelerini bir movzu daxilinde arasdirmislar cunki hami obraz mifoloji suurun ilk merhelesinde mesenin ve heyvanlarin hamisi olmus hem de qadin cinsine aid olmusdur sonradan kisi ov eyeleri meydana cixmis funksiya daralmisdir Almis Al pab Sari qiz Hal anasi kimi tanidigimiz mifoloji obraz mese dag su eyesi kimi ovculuq miflerinde ozune yer tutmaqla asagidaki fiziki ve funksional elametler dasiyir Gozel uzun sacli qadindir saclarini qizil daraqla darayir Yekeper pirtlasiq sari sacli iri doslerini ciynine carpaz seklinde atan ag tuklu cilpaq qadin Yari baliq yari qadin beden uzvleri tek olan varliq Basinda ag lecek ve ya kelagayi var xez geyinir Mis burunlu mis dirnaqli demirdisli qulagi sirgalidir Mesede yasayir agaclari ve mese canlilarini qoruyur Dagda yasayir dag heyvanlarini bogaz heyvanlari qoruyur heyvanlarin dilini bilir ov qaydalarini pozan ovculari cezalandirir Cayda ve denizde yasayir su canlilarini qoruyur Gece vaxti gorunur mesede tek qalan ovculari yolculari qorxudur ya da oldurmek isteyir baliqcilari suya cekib bogur Oz beden uzvlerinden usaqlarinin etinden yemek ve cay hazirlayir Don deyisir keci it insan kohne esyaya cevrilir Kisilerin gozune gorunur kisilerle sevgi munasibetleri yasayir dogub toreyir Insanlarla danisir insanlarin verdiyi yemekleri yeyir danismir sual vermeyi oyun oynamagi xoslayir Hemcinsleri ailesi usaqlari var Itden ve sudan qorxurlar it ona hurmur Varlidir eli bereketlidir insanlara ruzi var dovlet verir Onun sirrini acan pislik eden insanlari lenetleyir lenet bir nesil boyu davam edir Turk xalqlarinin mifologiyasinda Od ana Umay ana marallari ovcudan qoruyan qadin maral sagan qadin genezisi Ana tanriya baglanan hami obrazlar kimi gosterilir sonuncu mifoloji hami obraz dini efsanelerde inanclarda semantikasini qoruyub saxlamisdir Su eyesi su anasi yari baliq yari qadin donunda tesvir olunur su heyvanlarini qoruyan demon ruhdur su perilerinin su anasinin qizlari oldugu deyilir hamilik funksiyasi gosterilmir Hemcinin baxredakteAFA XVII kitab Mugan folkloru 2008 Baki Nurlan AFA XIII kitab Seki Qebele Oguz Qax Zaqatala Balaken folkloru 2005 Baki Seda AFA VIII kitab Agbaba folkloru 2003 Baki Seda AFA Naxcivan folkloru 3 cu cild 2012 Naxcivan Av ve avcilik kitabi 2008 Istanbul Azsayli xalqlarin folkloru VI kitab 2024 Baki Elm ve tehsil Bozhestva ohoty i ohotnichij yazyk u abhazov K etnografii Abhazii 1926 Suhum Aqua s 3 20 http apsnyteka org file gulia d bozhestvo ohoty i ohotnichy yazyk u abhazov 1926 pdf Doronin Dmitrij Yurevich 2016 1 89 Mezhdu kozlom i lyudoedom mifologicheskie rasskazy ob almysah na Altae Zhivaya starina Zhurnal o russkom folklore i tradicionnoj kulture s 12 16 Dumezil G 2000 Kafkas Halklari Mitolojisi Ceviren Musa Yasar Saglam Ankara Dyrenkova N P 1949 Ohotnichi legendy kumandincev Sb Muzeya antropologii i etnografii T 11 M L s 110 132 Efimova L S Shkurko N S Afanasev N V Antonova V N Baishev I I Pavlova O K 2019 Ohotnichya kultura naroda saha chelovek i mir tajgi Culture and Civilization Vol 9 Is 6A p 315 327 http publishing vak ru file archive culture 2019 6 35 efimova pdf Esatirler efsane ve revayetler 2005 Baki Serq Qerb Ildarova Emma Shahbonovna 2007 Mifologicheskie personazhi v prozaicheskom folklore rutulcev Avtoreferat Dissertacii na soiskanie uchenoj stepeni kandidata filologicheskih nauk Mahachkala Katash Sergej Sergeevich 1978 Mify legendy Gornogo Altaya Gorno Altajskoe otdelenie Altajskogo knizhnogo izd Koblov Yakov Dmitrievich 1910 Mifologiya kazanskih tatar Kazan Kondybaj S 2005 Kazahskaya mifologiya Kratkij slovar Almaty Nurly Alem Kim Maloni Kim A A 2016 Magicheskaya ohota s lesnymi duhami po dannym Sibirskogo folklora Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta Istoriya 5 43 S 148 151 file C Users User Downloads magicheskaya ohota s lesnymi duhami po dannym sibirskogo folklora pdf Qarabag folklor da bir tarixdir IV kitab Lacin Qubadli ve Zengilan rayonlarindan toplanmis folklor ornekleri 2013 Baki Elm ve tehsil Qarabag folklor da bir tarixdir X kitab Zengilan ve Susa rayonlarindan toplanmis folklor ornekleri 2018 Baki Elm ve tehsil Malkonduev H H 1990 Drevnyaya pesennaya kultura balkarcev i karachaevcev Nalchik Elbrus Mamchueva F O 2021 Kult ohoty v mifologii i folklore karachaevcev i balkarcev Materialy Mezhdunarodnoj nauchnoj konferencii Aktualnye problemy issledovaniya i prepodavaniya tyurkskih yazykov i literatur AzerbajdzhanSumgait Sumgaitskij gosudarstvennyj universitet S 467 471 Miyagasheva S B 2017 Ohotnichi ritualy buryat v shamanskih rukopisyah Etnologiya Ethnology Journal of Ancient Technology Laboratory Vol 13 No 4 S 85 97 file C Users User Downloads ohotnichi ritualy buryat v shamanskih rukopisyah pdf Mify narodov mira 2008 Enciklopediya Elektronnoe izdanie Moskva Panina T I 2016 Obrazy lesnyh duhov v udmurtskoj mifologii i folklore III Obyda Lesnaya zhenshina Mifologiya udmurtov v istoriko kulturnom nasledii 15 s 53 66 file C Users User Downloads obrazy lesnyh duhov v udmurtskoy mifologii i folklore iii obyda lesnaya zhenschina pdf Potapov L P 1973 Umaj bozhestvo drevnih tyurkov v svete etnograficheskih dannyh Tyurkologicheskij sbornik 1972 Izd Nauka Moskva s 265 286 http www orientalstudies ru rus images pdf p turcologica 1972 1973 16 potapov pdf Potapov L P 1929 Ohotnichi poverya i obryady u altajskich turkov Kultura i pismennost Vostoka Kniga V Baku c 123 149 Plaeva Z K 2017 Ohotnichi bozhestva i obychai Kavkaza paralleli s osetinami NARTAMONGA VOL XII N 1 2 c 189 204 https vncran ru upload nartamongae 2017 189 204 pdf Slepcov Yurij Alekseevich 2020 Ehekeen arhaichnyj obraz pokrovitelya ohoty v Yakutii na osnove arhivnyh materialov I S Gurvicha Kultura i civilizaciya Tom 10 3A s 247 253 http publishing vak ru file archive culture 2020 3 29 sleptsov pdf Seferbekov R I Israpilova Z A 2011 Bogi ohoty u narodov Severnogo Kavkaza Vestnik Dagestanskogo nauchnogo centra 42 c 77 83 Seki folklor ornekleri II kitab 2014 Baki Elm ve tehsil Troyakov P A 1969 Promyslovaya i magicheskaya funkciya skazyvaniya skazok u hakasov Sovetskaya etnografiya 2 Mart Aprel Moskva Nauka s 24 34 https www booksite ru etnogr 1969 1969 2 pdf Umaraliev E S 2019 Kult zhivotnyh v nacionalnyh igrah kochevnikov i ih svyaz s kultom materi Umaj Tekst Vestnik Rossijskij gosudarstvennyj socialnyj universitet Osh 2 20 ISSN 1694 5727 S 82 87 Virsaladze E B 1976 Gruzinskij ohotnichij mif i poeziya Moskva Yadanova K V 2009 Vstrecha ohotnika s duhami hozyaevami almysom Opyt ukazatelya syuzhetov i versij po materialam altajskoj folklornoj tradicii Drevnosti Sibiri i Centralnoj Azii Sb nauch tr Pod red V I Soyonova Gorno Altajsk 1 2 13 14 S 174 185 Istinadlarredakte Mify narodov mira 2008 s 148 Katash Mify legendy Gornogo Altaya 1978 s 58 Potapov Umaj bozhestvo drevnih tyurkov v svete etnograficheskih dannyh 1972 s 280 Potapov Ohotnichi poverya i obryady u altajskich turkov Kultura i pismennost Vostoka Kniga V Baku 1929 138 Troyakov Promyslovaya i magicheskaya funkciya skazyvaniya skazok u hakasov Sovet Etnog 1969 2 s 25 Dyrenkova Ohotnichi legendy kumandincev Sb Muzeya antropologii i etnografii 1949 c 121 Miyagasheva Ohotnichi ritualy buryat v shamanskih rukopisyah Etnologiya Ethnology Journal of Ancient Technology Laboratory 2017 Vol 13 No 4 c 89 Slepcov Ehekeen arhaichnyj obraz pokrovitelya ohoty v Yakutii na osnove arhivnyh materialov I S Gurvicha Kultura i civilizaciya 2020 Tom 10 3A c 248 Yadanova Vstrecha ohotnika s duhami hozyaevami almysom Opyt ukazatelya syuzhetov i versij po materialam altajskoj folklornoj tradicii Drevnosti Sibiri i Centralnoj Azii Gorno Altajsk 2009 1 2 13 14 c 176 Doronin Mezhdu kozlom i lyudoedom mifologicheskie rasskazy ob almysah na Altae Zhivaya starina Zhurnal o russkom folklore i tradicionnoj kulture 2016 1 89 c 14 Kim Maloni Kim Magicheskaya ohota s lesnymi duhami po dannym Sibirskogo folklora Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta Istoriya 5 43 2016 c 149 Efimova Shkurko Afanasev Antonova Baishev Pavlova Ohotnichya kultura naroda saha chelovek i mir tajgi Culture and Civilization 2019 Vol 9 Is 6A c 318 Koblov Yakov Dmitrievich 1910 Mifologiya kazanskih tatar Kazan 1910 c 11 Kondybaj Kazahskaya mifologiya Kratkij slovar Almaty Nurly Alem 2005 c 117 Doronin 2016 s 14 Kondybaj 2005 s 57 Umaraliev Kult zhivotnyh v nacionalnyh igrah kochevnikov i ih svyaz s kultom materi Umaj Tekst Vestnik Rossijskij gosudarstvennyj socialnyj universitet Osh 2019 2 20 s 84 Virsaladze Gruzinskij ohotnichij mif i poeziya Moskva 1976 s 112 Panina Obrazy lesnyh duhov v udmurtskoj mifologii i folklore III Obyda Lesnaya zhenshina Mifologiya udmurtov v istoriko kulturnom nasledii 2017 15 c 55 Av ve avcilik kitabi Istanbul 2008 s 479 Mamchueva Kult ohoty v mifologii i folklore karachaevcev i balkarcev Materialy Mezhdunarodnoj nauchnoj konferencii Aktualnye problemy issledovaniya i prepodavaniya tyurkskih yazykov i literatur AzerbajdzhanSumgait 2021 c 470 Plaeva Ohotnichi bozhestva i obychai Kavkaza paralleli s osetinami NARTAMONGA 2017 VOL XII N 1 2 c 192 Malkonduev Drevnyaya pesennaya kultura balkarcev i karachaevcev Nalchik Elbrus 1990 c 61 Bozhestva ohoty i ohotnichij yazyk u abhazov K etnografii Abhazii 1926 Suhum Aqua 1926 c 12 Seferbekov R I Israpilova Z A 2011 Bogi ohoty u narodov Severnogo Kavkaza Vestnik Dagestanskogo nauchnogo centra 2011 42 c 78 Dumezil Kafkas Halklari Mitolojisi Ceviren Musa Yasar Saglam Ankara 2000 s 51 Dumezil yene orada c 81 Virsaladze 1976 s 112 Ildarova Mifologicheskie personazhi v prozaicheskom folklore rutulcev Avtoreferat Dissertacii na soiskanie uchenoj stepeni kandidata filologicheskih nauk Mahachkala 2017 c 7 9 Qarabag folklor da bir tarixdir IV kitab Lacin Qubadli ve Zengilan rayonlarindan toplanmis folklor ornekleri Baki Elm ve tehsil 2013 s 11 Azsayli xalqlarin folkloru VI kitab Baki Elm ve tehsil 2024 s 134 Seki folklor ornekleri II kitab Baki Elm ve tehsil 2014 s 107 Seferbekov Israpolova 2011 s 78 AFA VIII kitab Agbaba folkloru Baki Seda 2003 s 54 Esatirler efsane ve revayetler Baki Serq Qerb 2005 s 69 Soyleyen Hesenov Israfil Memmedhesen oglu Naxcivan MR Orubad r Ustupu k 1959 tev Orta tehsilli toplayan fil u f d dos Celilova Aynur Elman qizi AMEA Folklor Institutu Folklorun toplanmasi ve sistemlesdirilmesi s Apar Elmi is Esatirler 2005 s 94 AFA XIII kitab Seki Qebele Oguz Qax Zaqatala Balaken folkloru Baki Seda 2005 179 Qarabag folklor da bir tarixdir X kitab Zengilan ve Susa rayonlarindan toplanmis folklor ornekleri Baki Elm ve tehsil 2018 69 Soyleyen Memmedova Serfinaz Nebi q Sisyan r Erefse k 1931 ci il tev orta tehsilli Hazirda Naxcivan MR Babek r Qahab kendinde yasayir toplayan fil u f d dos Aynur Celilova Elman q AMEA Folklor Institutu Folklorun toplanmasi ve sistemlesdirilmesi s Apar elmi isci AFA XVII kitab Mugan folkloru Baki Nurlan 2008 s 26 AFA Naxcivan folkloru 3 cu cild Naxcivan 2012 30 Koblov 1910 s 27 Virsaladze 1976 s 128 Virsaladze 1976 s 121 Menbe https az wikipedia org w index php title Ov ve mese eyeleri qadin cinsli amp oldid 8086634