fbpx
Wikipedia

Naxçıvan florası

Avqust 05, 2021

Naxçıvan florası-Naxçıvan Muxtar Respublikasının bitki örtüyü.

Haqqında

Naxçıvan MR florasını öyrənmiş alimlərdən L. İ. Prilipko, V. C. Hacıyev, M. H. Abutalıbov, İ. S. Səfərov, Ə. Ş. İbrahimov, F. Q. Mövsümova, T. H. Talıbov və b. tədqiqatlarını qeyd etmək olar. Naxçıvan MR-in kəskin kontnental iqlimə malik olması, burada yağıntıların azlığı, havanın quraq, yayın qismən də payız aylarının yağışsız və isti keçməsi, qışın soyuqluğu, sutka və fəsillər arasında temperaturun amplituda fərqinin yüksək olması, bitki örtüyünün formalaşmasına təsir göstərmiş və orada zəif birtipli, yəni kserofit tipli bitkilərin inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Arazboyu düzənliyin əsas bitkiləri yovşan, üzərlik, efemerlər, taxılkimilər, gəvən, qurunt suyunun səthə yaxın olan yerlərində çayır, cil, müxtəlif qamışlar, çöl sarmaşığı, iyli yovşan, hələb kalışı, tülkü quyruq, acı biyan, tüksüz biyan, yatağan dəmirtikan, sürünən kəkrə, adi pıtraq, pərpərən, əmənkömənci, kəngizlər, sirkan, öldürgən, şoran otları, dəvətikanı, kəvər, soğan, süddüyən, ləkəli şoran, pişiknanəsi, şüalı gündəfnə, çılpaqdil gəvən və s.dir. Birinci yarusda çoxilliklər, ikinci yarusda efemerlər, üçüncü yarusda isə sporlu şibyələr yerləşir. Arazboyu düzənlik qədimdən əkinçilik zonası olduğundan burada müxtəlif mədəni bitkilər becərilir. Bunlardan taxıl bitkiləri, şəkər çuğunduru, tərəvəz bitkiləri və s. mühüm yer tutur.

Bitki zonaları

Naxçıvan MR-də dörd bitki zonası var :

  1. yarımsəhra
  2. dağlıq kserofit
  3. yüksək dağ bozqırları
  4. subalp və alp çəmənlikləri

Yarımsəhralar zonası

Muxtar respublikanın Arazboyu düzənlik hissəsini və 1200 metr yüksəkliyə qədər dağətəyi sahəni əhatə edərək, şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru uzanır. Yarımsəhralar zonası Sədərək, Şərur, Böyükdüz, xüsusilə Naxçıvan düzlərində daha geniş, cənub-şərq qurtaracaqda isə dar bir sahəni əhatə edir. Yarımsəhra senozlarının isti yay və soyuq qışı olan quru iqlim şəraiti vardır. Torpağın üst qatının şiddətli qızması nəticəsində hava quru, yağıntının miqdarı isə son dərəcə az (210-300 mm) olur. Buranın yayı demək olar ki, yağıntısız keçir. Atmosfer yağıntıları başlıca olaraq yazda və payızda düşür. Yaz aylarında yağıntıların düşməsi ilə əlaqədar olaraq yarımsəhralarda çox olan efemer bitkilər sürətlə inkişaf edir. Yazın axırlarınadək toxumlayıb qurtaran bu bitkilər iyulun əvvəllərində demək olar ki, tamamilə quruyur. İsti yay aylarında seyrək halda qalan çoxillik quraqlığa davamlı bitkilər vegetasiya dövrünü davam etdirir. Payızda yağıntı artdığından çoxillik bitkilərin vegetasiya dövrü sürətlənir, onlar çiçəkləyir və toxum verir. Yarımsəhra senozlarının bitkiləri payızda 2-3 yarus əmələ gətirir. Birinci yarusda çoxilliklər, ikinci yarusda efemerlər, üçüncü yarusda isə sporlu şibyələr yerləşir. Yazda efemerlər çoxilliklərlə eyni yarus təşkil etdiyindən çoxmərtəbəlilik hiss olunmur. Yarımsəhra senozlarının tərkibi son dərəcə yoxsuldur. Çoxillik komponentlər əsasən bir neçə növ yarımkollardan ibarət olub, yeknəsəq və eyni görkəmli fitosenozlar təşkil edir. Öz növ tərkibinə görə efemer senozlar daha müxtəlifdir.

Dağlıq kserofit bitkilər zonası

Naxçıvan MR-də dəniz səviyyəsindən 1200-1600 metr yüksəklikdə olan sahələri əhatə edir. Geniş sahələri tutan dağlıq kserofit senozları müxtəlif çoxillik kserofit otlarından ibarətdir ki, bunların da əksəriyyəti öz mənşəyi etibarilə İran florasına aiddir. Naxçıvan MR-də dağlıq kserofit zonası yovşanlı yarımsəhralarda qarışıq keçid tipi yaradaraq yuxarılara doğru getdikcə müstəqil dağlıq kserofit bitkilər qurşağını təşkil edir. Bu qurşaq Naxçıvançay və Cəhriçay hövzəsində, həmçinin Naxçıvançayla Əlincəçay arasındakı ərazidə daha geniş sahələri əhatə edərək, Muxtar respublikanın mərkəzi hissəsində dağlara doğru yüksəklərə qalxır. Dağlıq kserofit zonası öz fitosenozlarının zənginliyi, mənzərəsinin müxtəlifliyi və gözəlliyi ilə yovşanlı yarımsəhralardan tamamilə fərqlənir. Burada bitki örtüyünün paylanması torpağın quruluşundan, relyefin maillik dərəcəsindən, ekspozisiyasından və formasından çox asılıdır. Lakin bir qayda olaraq kserofit bitkilər bir-birindən aralı bitməklə, bütün vegetasiya müddətində açıq senoz təşkil edir. Bu zonanın xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, burada çoxillik otlar hakim mövqe tutur, müəyyən sahələrdə bir, çox zaman isə bir neçə örtük əmələ gətirir. Baharın əvvəllərindən başlayaraq bitki növlərinin biri digərini əvəz edir. Yazda əsasən birillik kökümsü gövdəli, soğanaqlı bitkilər və bir sıra çoxillik otlar sürətlə inkişaf edir, çiçəkləyir və toxumlayır. Kserofit senozlarının son dərəcə quraq şəraitdə inkişaf etməsinə baxmayaraq, onlar öz inkişafını çox sürətlə başa çatdırır. Yayın əvvəlində çoxillik otların kütləvi surətdə çiçək açdığı dövrdə bu zona xüsusilə gözəl olur. Bir sıra xaççiçəklilərin, çətirlilərin və başqa bitkilərin boyu 1-1,5 metrə çatır. Yayın ikinci yarısında kserofitlərin əksəriyyəti toxumlayır, yalnız bəzi paxlalılar və mürəkkəbçiçəklilər çiçəkləməkdə davam edir. Zonanın çox az bir sahəsindən əkinçilikdə, qalan hissəsindən isa ancaq otlaqlar kimi istifadə edilir.

Yüksək dağ bozqırları

Dəniz səviyyəsindən 2400-3000 metr yüksəklikdə yerləşən qurşağın dağ yamaclarında yayılmışdır. Bu qurşaqda başlıca fitosenoz olan topallıq bozqır əksər hallarda gəvənlə və kəklikotu ilə qarışaraq geniş sahələri tutur. Topallıq bozqırlar daşlı və qayalı yerlərdə açıq qruplaşmalarla, rütubətli sahələrdə isə çəmən-bozqırlarla yanaşı, talalar şəklində topallıq-gəvənli-kəklikotulu bozqırlar da mövcuddur. Ümumiyyətlə, narın torpaqlı dağ yamaclarında yerləşən yüksək dağ bozqırları aşağıdakılardır: topallıq bozqır, kəklikotlu-gəvənli-topallıq bozqır.

Meşələr Naxçıvan MR-də zonal xarakter daşımır. 1700-1800 metrdən başlayaraq 2000-2200 metr arasında tərəddüd edir. İqlimin kəskin kontinental olması, havanın quruluğu, yağıntının azlığı, oroqrafik şəraitin əlverişsiz olması meşələrin Naxçıvan MR-də inkişaf etməsinə imkan vermir. Naxçıvan MR-də meşələr çay və qar sularının çox olduğu rütubətli torpaqlarda yaranır. Bu cəhətdən Naxçıvançayının yuxarı hövzəsi meşə bitkiləri üçün daha əlverişlidir. Bundan başqa, şərqdən Xəzər hövzəsindən gələn rütubətli hava axını Zəngəzur silsiləsinin qismən alçaq olan hissəsindən - Biçənək aşırımından buraya daxil ola bildiyindən havanın quruluğu nisbətən azalır. Buna görədir ki, Muxtar respublikada olan 3016 hektar meşə sahəsinin 2550 hektarı Biçənək kəndi ətrafındadır. Bundan başqa, Əlincə və Gilan çaylarının yuxarı axınlarında, Ərəfsə kəndi ətrafında 66 hektar, Xurs, Nəsirvaz kəndləri yaxınlığında 400 hektara qədər talalar şəklində meşələr (Tillək, Xəlil, Cəlil meşələri) vardır. Ümumiyyətlə, meşələr Naxçıvan MR ərazisinin yalnız 0.5 faizini əhatə edir. Naxçıvan Muxtar Respublikası meşə idarəsinin məlumatına görə indi Naxçıvanda meşələrin sahəsi 4126 hektara çatdırılmışdır (“Fəryad” qəzeti 16-30 aprel 1998-ci il).

Bitki örtüyünün öyrənilməsi göstərir ki, vaxtı ilə meşə sahələri indikindən daha geniş olmuş, 1900-2400 metr yüksəklikdə Küküçay-Naxçıvançay və Əlincəçay arasındakı suayrıcılarını, çay dərələrini əhatə etmişdir. İndi bu sahələrdə qınlmış meşələrin yerlərində kolluqlar mövcuddur. Biçənək meşəsi də yaxın keçmişdə qismən daha geniş sahələri əhatə edərək suayrıcılarının yamaclarına doğru uzanmışdı. Bu meşələr xüsusilə, 1918-1920-ci illərdə daha çox tələf edilmiş, bəzi sahələr isə tamamilə qırılıb ağac və kollardan təmizlənmişdir. 1926-cı ildə Naxçıvan MR-də meşə təsərrüfatı idarəsinin yaradılması nəticəsində meşələrin qorunması, onlara xidmət edilməsi qaydaya salınmışdır. Muxtar respublikada əsas meşə bitkiləri Şərq palıdı, adi vən, göyrüş, kserofit İberiya ağcaqayını, alma, alça və müxtəlif yemişan növləridir. Kserofit cənub yamacları üçün nazik yarpaqlı armud növləri, yemişanlar, ardıc, badam, zirinc, murdarça, itburnu və başqaları daha səciyyəvidir. Meşəli sahənin hər yerində kserofit şəraitin təsiri aydın hiss olunur. Şimal yamacların narın torpaqlı sahələrində meşə sıxlaşdığı halda, daşlı cənub yamaclarında bunlar meşə-park formasını alır, tez-tez friqanə və qariqa fitosenozlarına, həmçinin qayalıqlara rast gəlinir. Naxçıvançayın sağ sahilində şimal-şərq istiqamətində uzanan kiçik yamacların cənub ekspozisiyaları tamamilə meşəsiz olduğu halda, həmin yamacların şimal ekspozisiyaları ağac və kollarla örtülmüşdür.

Bir sıra ağac və kollar meşələrin yuxarı sahələrindən daha yüksəklərə qədər qalxır. İtburnu, ardıc, pallas ağtikanı və başqa kollara yüksək dağlıq sahələrdə (Qapıcıq, Keçəldağ) rast gəlmək mümkündür. 2350-2400 metr yüksəkliyədək dağ yamaclarında, suayrıclarında yayılmış kolluqlar MR-də 5000 hektardan artıq olub, sıx örtük təşkil etmir və subalp çəmənliklərilə əhatə olunur. Naxçıvançay, Küküçay, Cəhriçay, Gilançay və Əlincəçayın yuxarı hövzələri, həmçinin suayrıcı silsilələri, onların arasında olan dağlar çəmənkolluqlarla örtülmüş və qismən meşə senozları saxlanmışdır. Meşələrin yayıldığı sahələrdə havanın orta illik temperaturu 2-8 dərəcə, orta aylıq temperatur yanvarda mənfi 6-10 dərəcə, iyulda 16-20 dərəcə olur. Orta mütləq maksimum 31-26 dərəcəyə, orta mütləq minimum isə mənfi 22-25 dərəcəyə çatır. Həmin sahələrdə orta illik yağıntının miqdarı 500-700 mm-ə bərabərdir. MR-ə ən çox yağıntı isə 2500-3000 m yüksəkliklər arasındakı sahələrə düşür.

Çəmənliklər

Muxtar respublikanın çəmənliklərini 3 növə ayırmaq olar:

  1. düzənlik və alçaq dağlıq zolağın çəmənləri
  2. meşə çəmənləri
  3. yüksək dağlıq (subalp və alp) çəmənləri

Muxtar respublikanın mərkəz hissəində meşə çəmənlikləri birbaşa subalp çəmənliklərinə keçir. Meşələr olmayan sahələrdə isə kserofit dağ bozqır fitosenozları tədricən, heç bir qurşaq əmələ gətirmədən subalp çəmənlikləri ilə əvəz olunur. Subalp çəmənlikləri 2350-2600 metr yüksəklikdə ensiz bir zolaq şəklində uzanır. Bu zolaq Küküçay hövzəsindən başlayaraq Əlincəçay hövzəsinə qədər suayrıclarında kəsilib çay dərələrində və vadilərində yenidən meydana çıxır. Əslinə qalsa, muxtar respublikada tipik subalp çəmənləri deyil, subalp elementlərinin qarışığı olan mezofil meşə çəmənləri mövcuddur. Yalnız Kükü kəndi rayonunda və Biçənək meşələrinin şimal qurtaracağında kiçik fraqmentlər şəklində Baş Qafqaz dağlarında olduğu kimi ucaboylu, sıx, yaxşı inkişaf etmiş subalp bitkiliyinə rast gəlmək mümkündür. Bu fraqmentlrə 2300-2600 metr yüksəklikdə rütubətli yamaclarda, dayaz dərələrdə, çuxur sahələrdə yayılmışdır. Tipik subalp çəmənliklərdən fərqli olaraq bu hündürotlu çəmənlərdə otların boyu 1-SP-180 santimetrə, bəzən isə 2 metrə qədər çatır və bir neçə yarusdan ibarət olur. Birinci yarus ucalığı 2 metrə qədər çatan hündür müxtəlif ot elementlərindən, ikinci yarus isə əsasən taxılkimilərdən təşkil olunur. Bitki örtüyünün əsasını təşkil edən atların boyu 60-80 santimetrə çatır. Alp çəmənlikləri kifayət qədər rütubətli, 2900 metrdən yüksək sahələrdə narın torpaqlı, yamacların şimal, şimal-qərb və şimal şərq ekspozisiyalarında yayılmışdır. Alp çəmənlikləri talalar şəklində respublikanın nisbətən rütubətli mərkəz hissəsində inkişaf etdiyi halda, onun cənub va şimal hissələrində belə çəmənliklərə təsadüf edilmir.

Alp çəmənlikləri

Salvartı, Ağdaban, Küküdağ, Keçəldağ, Ağdağ və Qapıcıq dağlarının yüksəkliklərində daha yaxşı inkişaf etmişdir. Lakin buralarda da alp çəmənlikləri kiçik talalar şəklində olub, heç yerdə Baş Qafqazda olduğu kimi kilometrlərlə uzanmır. Yüksək dağlıq sahənin kəskin iqlim şəraiti, sutka daxilində temperaturun böyük amplituda fərqi, soyuq küləklər, vegetasiya dövrünün qısalığı lap bitkilərinə öz güclü təsirini göstərmiş və onlar bu şəraitdə davam gətirmək üçün bir qədər uyğunlaşmışlar. Bu bitkilərin boyu çox qısa olub yerə yayılmış və kökləri vasitəsilə yerə bərk yapışmışdır. Yuxarı alp zonasının daşlı yamaclarında yayılmış kirpikyarpaq yastıqotu, saqqallı dəlikçiçək, üçdişli zəngçiçəyi və başqaları mühitə uyğunlaşaraq çoxlu kiçik gövdələrdən, yarpaq və çətirlərdən möhkəm yastıq forması əmələ gətirmişdir. Çox vaxt alp otluğu (xüsusilə alp xalılarında) 2-3 santimetrdən uca olmur. Bitkilərin kiçik gövdələri üzərində gözəl çiçəklər açır. Bu bitkilərdən kökbaşcıqlı qanqal, gövdəsiz yastıqbaş, Pont acıçiçəyi, üçdişli zəngçiçəyi və başqaları daha səciyyvəidir. Alp çəmənlikləri demək olar ki, ancaq çoxillik bitkilərdən əmələ gəlmişdir. Bu bitkilər dağ-çəmən torpaqları üzərində müəyyən dərəcədə bozqır senozlarının təsirinə məruz qalır və nəticədə çəmən-bozqır keçid senozları əmələ gəlir. Naxçıvan MR-də mövcud olan alp çəmənliklərinin tərkibi öz ekoloji xüsusiyyətlərinə görə bir neçə yerə ayırmaq olar: alp xalıları, alp çimli çəmənləri, mezofil çəmənləri (taxıllı və taxıllı-müxtəlifotlu), alp çəmən-bozqırları və s. Naxçıvan MR-in çox böyük təsərrüfat və məişət əhəmiyyəti oian faydalı bitkiləri onun mühüm təbii sərvətlərindən biridir. Naxçıvan florasında bir çox qiymətli və nadir tapılan növlər mövcuddur. Onun bitki sərvətləri içərisində dərman əhəmiyyətli, alkoloidli, vitaminli, qatranlı, kauçuklu, efirli, kitrəli, sodalı, pötaşlı, qidalı, nektarlı, boya və aşı maddələri ilə zəngin, həmçinin dekorativ və yem bitkiləri vardır.

Hələ çox qədimdən Muxtar respublikada olan bir sıra bitkilərin müalicəvi xüsusiyyəti insanlara məlum olmaqla, həmin bitkilərdən dərman kimi istifadə olunmuşdur. Naxçıvan MR-in florasında 100-dən artıq dərman bitkisinin olduğu müəyyən edilmişdir. Bu bitkilərin bir qismi öyrənilmiş və təbabətdə geniş istifadə olunur. Naxçıvan MR-də olan dərman bitkilərinin ətraflı öyrənilməsi, yerlərinin aşkara çıxarılması, həmçinin böyük ehtiyata malik olan dərman bitkilərinin tədarük edilməsi sahəsində ciddi tədqiqat və təsərrüfat tədbirləri görülməlidir. Etiraf etmək lazımdır ki, bu sahədə son dərəcə az iş görülmüşdür.

Naxçıvan MR-də aşı maddəsi ilə, yəni tannidlə, həmçinin boyaq maddəsi ilə zəngin olan bitkilər də çoxdur. Qədim şərq gəbələrinin əlvan və solmayan rəngi ancaq bu bitkilərdən alınan maddələr nəticəsində mümkün olmuşdur. Muxtar respublikanın bitkiləri arasında qiymətli texniki bitki növləri də geniş yayılmışdır. Kauçuklu bitkilərdən orta dağlıq qurşaqda qanatma saqqız, şingilə, keçi məməsi və mürəkkəb çiçəklilər fəsiləsinin başqa növlərini göstərmək olar. Naxçıvan MR-də toxuculuq sənayesində istifadə edilə bilən çoxlu bitki növləri vardır. Arazboyu düzənliyin sucuq yerlərində bitən kəndirin lifi davamlı və 20-30 santimetr uzunluğunda olur. Bu həm də kauçuklu bitkidir. Həmin sahəiərdə bitən yabanı kənaf, bataqlıqlarda yayılmış qovotu, biyan, yabanı zəyərək, gicitkan, adi tut, qarağac və başqalarının da toxuculuq sənayesində əhəmiyyəti vardır. Naxçıvan MR ərazisində sənaye üçün qiymətli xammal verən qatranlı, sodalı, potaşlı bitkilərdə geniş yayılmışdır. Muxtar respublikanın daşlı yamaclarında alçaq dağlıq hissədə bitən Marşall süddüyanı qatranından aviasiya və avtomobil sənayesi üçün qiymətli lak, orta dağlıq hissədə geniş yayılmış ilan kölgəsinin 5 növündən isə təbabətdə və ətriyyat istehsalında istifadə edilə bilən qətran almaq mümkündür. Əldə edilən şirə (kitrə) təbabətdə həb hazırlamaqda, toxuculuqda və sənayenin başqa sahələrində qiymətli yapışqan kimi işlədilir. Muxtar respublikada çoxlu bəzək bitkiləri də mövcuddur. Bunlardan aran yerlərində bitən qəşəng, müxtəlif rəngli və ətirli endemik süsən növləri, dağlarda yayılmış Şərq laləsi, ətirli yabanı qərənfil növləri, rəngbərəng və yaraşıqlı Naxçıvan dağ lalələrini göstərmək olar. Naxçıvan MR-də bal və çiçək tozu verən 359 bitki növü məlumdur ki, bunların da 106-sı təmiz nektar verir. Əsas bal verən bitkilər dodaqçiçəklilər, gülçiçəklilər, paxlalılar, sümürgənçiçəklilər, keçiqulağı, süsən, xaşxaş, zəngçiçəklilər, əmənkömənci, mürəkkəb çiçəkliiər fəsiləsinin bir sıra növləridir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Muxtar respublikadakı dağ-bozqır bitki qruplaşmalarının hər hektarı 21,81 kq bal ehtiyatına malikdir. Quraq rayonlarda, o cümlədən Naxçıvan MR-də kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırmaq, onun sabitliyini təmin etmək, həmçinin torpaq eroziyasının qarşısını almaq üçün meşələrin və meşə zolaqları salınmasının çox böyük əhəmiyyəti vandır. Buna görə də Muxtar respublikada meşələrin, həmçinin kolluqların qorunması, onların sahəsinin genişləndirilməsi üçün tədbirlər görülməsi mühüm dövlət və təsərrüfat əhəmiyyəti kəsb dir. Odur ki, meşələrin hər cür istismarı, o cümlədən onun talalarının, kənarlarının biçilməsi və otarılması qadağan edilməlidir. Naxçıvan MR-də qırılmış meşələrin yrində əmələ gələn kolluq sahələri, o cümlədən Küküçay, Naxçıvançay və Əlincəçayın yuxarı axınlarını, Keçili, Ərəfsə, Nəsirvaz, Xurs, Nürküt və başqa kəndlərin, həmçinin süni göllərin ətrafını meşəliklərə çevirmək üçün tədbirlər görülməlidir. Mövcud meşələrin talalarında, seyrək sahələrində, həmçinin meşə kənarlarında əlavə ağaclar əkilməlidir. Bu məqsəd üçün birinci növbədə yerli ağac və kol növlərindən istifadə edilməlidir. Naxçıvan MR-də 1800-2000 metr yüksəklikdə bir sıra meyvə növləri, o cümlədən ərik, alça, armud, albalı və alma yaxşı inkişaf edir və yüksək məhsul verir. Buna görə də həmin sahələrdə meşə-bağlar salınması məqsədəuyğun və əhəmiyyətlidir. Naxçıvan MR-in dağlıq hissəsindəki kolluqlarda çoxlu cır badam, alma, armud, alça və sair yetişir. Calaq vasitəsilə onlardan yeni, quraqlığa davamlı və məhsuldar meyvə növləri almaq mümkündür. Bundan başqa, hər il meşə və kolluqlarda yetişən yüz tonlarla yabanı meyvələr (yemişan, alça, armud, alma, əzgil, itburnu, zirinc, acı badam və sair) istifadə edilmədən tökülüb hədər yerə gedir. Muxtar respublikanın əlaqədar təşkilatları bu təbii sərvətlərdən istifadə edilməsi üçün müvafiq tədbirlər görə bilərlər. Naxçıvan MR zəngin bitki sərvətlərinə malikdir. Bu sərvətlərin daha ətraflı öyrənilib, aşkara çıxarılması və xalqın istifadəsinə verilməsi üçün geniş tədqiqat işləri aparılmalıdır.

Nadir Bitkilər

  • Qarabağ dağ laləsi (Tulipa karabachensis)- Ordubad, Şahbuz və Culfa rayonlarındakı dağ ətəyi kolluqlarda bitir.
  • Şrenk dağ laləsi (Tulipa şrenkhensis)-Şahbuz rayonundakı Batabat çəmənliklərində bitir.
  • Yuliya dağ laləsi (Tulipa Julia)-Əsasən Şahbuz rayonundakı Salvartı və Batabat yaylalarında daha çox yayılmışdır.Külək vasitəsilə toxumları tökülərək Əlincə çayının sahillərində də bitmişdir.
  • Felipeya dağ laləsi (Tulipa felipeis)-Əsasən Şahbuz rayonundakı Biçənək və Kükü kəndi ətrafındakı Keçəl dağda yayılmışdır.
  • Qaraquş zəng çiçəyi (Campanulaceae) -Zəngçiçəklilər fəsiləsindən olan mürəkkəb rəngli dağ çiçəyidir. Ordubad, Culfa, Şahbuz, Şərur rayonlarındakı çəmənliklərdə yayılmışdır.
  • Güləbətin (Pulsatilla violacea)-Qaymaqçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Şahbuz rayonundakı Salvartı yaylağında (gölün ətrafında) və Ordubadın “Göygöl” ərazilərində yayılmışdır.
  • Tıs-tıs (Echinopsilon)-Ən çox Ordubad, Şahbuz, Kəngərli, Babək və Sədərək rayonlarındakı uca dağlarda bitir.
  • Komarov şaqqıldağı (Matthiola)- Elmdə ilk dəfə rus botaniki Komarov tərəfindən öyrənilmiş kol bitkisinin boz yaşıl çiçəkləri vardır. Ordubad, Culfa, Şahbuz rayonlarındakı dağ yamaclarında daha çox yayılmışdır.
  • Çox rəngli dağ laləsi (Tulipa)-Zanbaqçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Ləçəkləri ağ-narıncı rəngdə olub otlaqlarda yayılmışdır. Muxtar Respublikanın bütün rayonlarında dağ və təpəlik çəmənliklərində rast gəlinir.
  • Kirpiyə bənzər tıs-tıs (Echinopsilon E.)- Sıx xırda çiçəklərlə əhatə olunmuş bitki, sanki kirpiyə oxşayaraq tikanlıdır. Muxtar Respublikanın əksər rayonlarında dağ yamaclarında yayılmışdır.
  • Gəvən (Astagalaus)-Paxlalılar fəsiləsindən olan çoxillik tikanlı bitkidir. Muxtar Respublikanın Ordubad, Culfa, Şahbuz, rayonlarındakı yüksək dağ yamaclarında (quzeylərdə) yayılmışdır.
  • Gəngiz otu (Sambucus ebulus)- Muxtar Respublikanın dağ- çəmən zonalarında bitir, yerli əhali tərəfindən dağ yamaclarında digər çəmən otları ilə bərabər biçildiyindən, vegetasiya dövrünü başa çatdırıb toxumlaya bilmir.
  • Pişikquyruq otu (Phıleum pratense)-Taxılkimilər fəsiləsindən olan alaq otu, dağ ətəyi otlaq
  • Süddüyən otu (Euphorbia)- Südlübian çoxillik ot bitkisi Muxtar Respublikanın bütün rayonlarında xüsusilə düzənlik-çəmən sahələrdə yayılmışdır.
  • Dağ zanbağı (Liliaceae)-Zanbaqkimilər fəsiləsindəndir. Muxtar Respublikanın Şahbuz, Kəngərli, Sədərək, Şərur rayonlarında dağ ətəklərində yayılmışdır.
  • Çaytikanı (Hippophae rhamnoides L.)- İydə fəsiləsindən olan kol bitkisi. Çaytikanı kol bitkisinə əsasən Muxtar Respublikasının Ordubad və Culfa rayonlarındakı çay kənarlarında rast gəlinir. Azərbaycan MEA-ın Naxçıvan Şöbəsi Təbii Resurslar İnstitutunun Şıxmahmud kəndindəki “Nəbatət bağı”nda bir neçə növü əkilib becərilir.
  • Boymadərən (Achillea)-Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Naxçıvan MR-da bütün rayonlarında çəmən və çay sahillərində yayılmışdır.
  • Gülxətmi (Althae officinalis)- Muxtar Respublikanın bütün rayonlarında dağ-çəmən və düzənliklərdə xüsusən çay kənarı kolluqlarda yayılmışdır.
  • Kəklikotu (Thymus vulgaris)- Dodaqçiçəklilər fəsiləsindən olan ədviyyat bitkisinin vətəni Qafqaz dağlarıdır. Naxçıvan MR-da kəklikotu bitkisi əsasən Şahbuz rayonundakı Batabatla Salvartı yaylasında və Ordubad rayonundakı “Göygöl” ətrafındakı güneylərdə ətirli növü yayılmışdır.
  • Dağ nanəsi (Zizip hora)- Dodaqçiçəklilər fəsiləsindən olan ədviyyat bitkisidir. Azərbaycanda nanənin beş növü o cümlədən Naxçıvan MR-da dağ ətəyi çay sahilllərində iki növü yayılmışdır.
  • Zirinc (Berberis vulgaris)- Zirinckimilər fəsiləsindən olan kol bitkisi. Yer üzündə 175 növü vardır ki, Azərbaycanda 6 növündən 4-ü Naxçıvanda yayılmışdır. Naxçıvan MR-da Ordubad, Şahbuz, Culfa və Kəngərli rayonlarındakı dağ ətəyi kolluqlarda daha çox yayılmışdır.
  • Dovşan alması (Cotoneaster Medic)- Muxtar Respublikanın Ordubad və Şahbuz rayonlarındakı kolluqlarda yayılmışdır.
  • Yemişan (Crataegus)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan kol bitkisinin vətəni Amerikadır. Muxtar Respublikanın Ordubad, Şahbuz, Babək, Culfa və Şərur rayonlarındakı dağ ətəyi kolluqlarda yayılmışdır.
  • Dağdağan (Celtis)- El arasında bəzən bu kol-ağaca “müqəddəs daş ağacı” da deyərlər. Qaraağackimilər fəsiləsindən olan bitkinin yarpaqları payızda tökülür, gövdəsinin hündürlüyü 3 metrdən artıq olur. Kol-ağac bitkisi Orta Asiyada, Qara dəniz və Aralıq dənizi sahilləri ölkələrində, o cümlədən də Qafqazda yayılmışdır. Naxçıvan MR-da yalnız Şərur, Ordubad və Culfa rayonlarındakı dağ yamaclarında seyrək bitmişdir. Babək rayonundakı Əshabi-Kəhf (Culus) dağındakı “cənnət bağı” deyilən sahədə yalnız bir növünə (Celtis caucasica) rast gəlmək mümkündür. Dağdağanın meyvələri “müqəddəs” sayıldığından inanclarla bağlı olduğu üçün insanlar tərəfindən “göz muncuğu” adı ilə kütləvi surətdə qırılıb məhv edilməkdədir.
  • İnnab (Ziziphus) - Murdarçakimilər fəsiləsindən kol-ağac bitkisidir. İnnabın dünyada 400-dən artıq növü vardır ki, Qafqazda (Naxçıvanda) yayılan Ziphus jujuba növüdür. İnnab uzun ömürlü kol-ağac bitkisidir. 200-300 ildən artıq yabanı halda Kiçik Qafqazın Laçın rayonundakı Qarıqışlaq kəndi ərazisində yayılmışdır.
  • Sumaq (Rhus coriaria)- Hündür kol-ağac bitkisi olmaqla vətəni Kiçik Qafqaz (Ordubad) və Abşeron yarımadasındakı Qobustanda yayılmışdır. Naxçıvan MR-da Ordubad rayonu ərazilərindəki dağ ətəyi kolluqlarda sumaq bitkisi təbii halda yayılmışdır. Sumağın şirəsini gün altında saxlayıb qatılaşdıqdan sonra gözə çəkməklə mirvari suyunu aradan götürmək olar. Kütləvi surətdə qırılıb yandırıldığından nadir bitkinin nəsli kəsilmək üzrədir.
  • Nərbənd (Ulmus densa)- Qaraağackimilər fəsiləsindən enliyarpaq çoxillik bəzək ağacının vətəni Kiçik Qafqaz-Naxçıvandır. Əvvəllər Naxçıvandakı kolxoz təsərrüfatı ərazilərindəki əkinlərin içərisində tək-tək nərbənd ağaclarına rast gəlinirdi. Naxçıvan MR-ın Kəngərli rayonundakı Xok kəndində, Şərur rayonundakı Mahmudkənd ərazilərində və Babək rayonundakı Qahab kəndi ərazilərində yayılmışdır. Xalq təbabətində nərbəndin meyvələrindən təpitmə kimi müxtəlif xroniki yaraların sağalmasında istifadə edilir.
  • Pişpişə (Salicaceae)- Söyüdkimilər fəsiləsindən olan kol-ağac bitkisinin Azərbaycanda 14 növündən ikisi Muxtar Respublika ərazilərində yayılmışdır. Muxtar Respublikanın ərazilərindəki çay kənarlarında yayılsada mal-qara tərəfindən yeyilərək nəsli kəsilmək üzrədir. Pişpişənin salxım söyüd və civir növləri Şahbuz rayonundakı Kükü kəndində daha çox yayılmışdır. Rəngkarlıqda pişpişə oduncağının kömüründən “cizgi qələmi” kimi istifadə edirlər. Nadir ağac-kol bitkisinin kölgəsində yatmaqla revmatik xəstəliklər üçün təhlükəlidir.
  • Yulğun (Tamarix)- Yulğunkimilər fəsiləsindən (tamaricacea) olan kol ağac bitkisinin vətəni Aralıq dənizi ölkələri olaraq sonradan Cənubi Avropa ilə Afrikaya da yayılmışdır. Azərbaycanda yulğun bitkisinin 7 növündən ikisi Naxçıvan MR-da yayılmışdır. Haliyyədə Muxtar Respublika ərazilərində yulğun bitkisinin nəsli kəsilmək üzrədir. Kənd əhalisi yulğun bitkisini kökündən çıxarıb yanacaq kimi istifadə edirlər.
  • Ardıc -sərvkimilər fəsiləsindən olan həmişəyaşıl ağac-koldur. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazilərində iki növü (düzduran və yerə yatan) yayılmışdır. Toxumlu ağacın “qozları” adətən yerə əkiləndən iki il sonra yetişir. Azərbaycanda ardıcın 6 növü vardır ki, onlardan ikisi Muxtar Respublikanın Şahbuz, Ordubad, Sədərək və Şərur rayonlarındakı dağ ətəyi kolluqlarda bitmişdir. Şahbuz rayonundakı Biçənək qoruğunda ardıcın 3 növünə rast gəlinir. Onlar Adi ardıc (Juniperus communis), Mərkəzi Asiya ardıcı (Juniperus sabina) və Virginiya ardıcı (Juniperus virginiana)-dır.
  • Bənövşə (Violaceae)- İkiləpəlilər sinfindən olan çoxillik ot bitkisi dünyanın isti və mülayim qurşaqlarındakı uca dağ ətəyi çəmənlik və kolluqlarda yayılmışdır.
  • Baldırğan (Heracleum)- Çətirçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Baldırğanın Azərbaycanda 8 növü, Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR-da isə 2 növü yayılmışdır. Muxtar Respublikanın Ordubad, Culfa, Şahbuz və Şərur rayonlarındakı dağçəmənliklərində bitir. Muxtar Respublikanın Şahbuz rayonundakı Salvartı yaylasında bitən baldırğan növü bəzək bitkisi kimi, Kükü kəndi (Keçəldağ yamaclarında) ətrafındakı yayılmış növü isə sənaye əhəmiyyətlidir.
  • Şiyav (Ağot və ya Stipa)- Taxıllar fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisi cinsindəndir. Dünyada 300, Azərbaycanda 24 növü yayılmışdır. Şiyav bitkisinin bir növü Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazilərində-Babək rayonundakı Payız kəndində (Lizbirt dərəsində) və Şahbuz rayonundakı Batabat yaylasındakı otlaqlarda yayılmışdır. Muxtar Respublikada olan nadir bitki növünü (Stipa nachiczevanica) endemik olaraq keçən əsrin axırlarında Akademik Y.Məmmədəliyev adına Naxçıvan Dövlət Universitetinin müəllimi dosent İ.Sadiqov tərəfindən elmi şəkildə öyrənilmişdir.
  • Qafqaz xurması (xirnik)- (Diospyeros lotus)-Ebenakimilər|Ebena fəsiləsindən olan subtropik çoxillik bitki növü. Bitki -25 Cº şaxtaya dözdüyü ümün Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqliminə dözümlüdür. Son illərdə Astaradan gətirilmiş tinglərlə həvəskar bağbanlar tərəfindən Ordubad, Şahbuz və Babək rayonlarındakı meyvə bağlarında əkib-becərilir.
  • Çinar (Platanus)-Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşlarının səyi ilə Naxçıvan şəhərindəki park və meydançalarda çinar ağacları əkilib-becərilir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında meşə sahəsi 0,01 % olaraq yalnız Şahbuz rayonu ərazisindədir.

Dərman bitkiləri

Müalicələri

Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan bölməsinin Bioresurslar İnstitutu tərfindən Muxtar Respublikadakı dərman bitkiləri mütəxəssislər tərəfindən tədarük edilir, çeşidlənir və “yaşıl aptek” vasitəsilə təbabətdə istifadəyə verilir. Azərbaycanda 52 növ dərman bitkisi sənaye əhəmiyyətlidir. Muxtar Respublika ərazilərində yayılmış dərman bitkiləri aşağıdakı xəstəliklərin müalicəsində tətbiq olunur;

Zəhərli bitkilər

Azərbaycanda (o cümlədən də Muxtar Respublikada) otlaq sahələrdə 300-dən artıq zəhərli bitki növləri yayılmışdır ki, onlardan güclü təsirli, zəhərli bitkilər aşağıdakılardır;

1) İtboğan (Colchicum antumnale)

2) Xaş-xaş (Papaver somniferum)

3) Qaymaqçiçəyi (Ranunculusacer)

4) Çöl qərənfili (Agrostemma Githago)

5) Canavar gözü (Daphne mezereum)

6) Küstüşam (Bryonia dioica)

7) Bat-bat (Hgoscyamus niger)

8) Qaraçöhrə (Taxus baccata)

9) Dəlibəng (Datura stramonium)

10) Kəpənək çiçək (Aconitum napellus) Muxtar Respublika ərazilərində zəif təsirli zəhərli bitkilər də, vardır ki, onlar öldürgən, acılıq, qatırquyruğu, kəkrə, çobanyastığı, cil, acı yonca, qızıl sarmaşıq (küc), yapışqan otu, mahmız çiçək, ayı döşəyi, süddüyən, acı biyan, süsən, lalə, üzərlik, birə otu, qaytarma, asırqal, həlməd, dəmirtikan, xaçgülü, ardıc, sarı kol, kərməşov, şümşad və.s göstərmək olar.

İstinadlar

  1. Feyruz Bağırov. Naxçıvanın təbii sərvətləri. Naxçıvan-2008. səh. 46
  2. ↑ Səfərəli Babayev. Naxçıvan Muxtar Respublikasının coğrafiyası. Elm-1999

Həmçinin bax

  • Naxçıvanın faunası

Avqust 05, 2021
naxçıvan, florası, naxçıvan, muxtar, respublikasının, bitki, örtüyü, mündəricat, haqqında, bitki, zonaları, yarımsəhralar, zonası, dağlıq, kserofit, bitkilər, zonası, yüksək, dağ, bozqırları, çəmənliklər, çəmənlikləri, nadir, bitkilər, dərman, bitkiləri, müali. Naxcivan florasi Naxcivan Muxtar Respublikasinin bitki ortuyu Mundericat 1 Haqqinda 2 Bitki zonalari 2 1 Yarimsehralar zonasi 2 2 Dagliq kserofit bitkiler zonasi 2 3 Yuksek dag bozqirlari 3 Cemenlikler 3 1 Alp cemenlikleri 4 Nadir Bitkiler 5 Derman bitkileri 5 1 Mualiceleri 6 Zeherli bitkiler 7 Istinadlar 8 Hemcinin baxHaqqinda RedakteNaxcivan MR florasini oyrenmis alimlerden L I Prilipko V C Haciyev M H Abutalibov I S Seferov E S Ibrahimov F Q Movsumova T H Talibov ve b tedqiqatlarini qeyd etmek olar Naxcivan MR in keskin kontnental iqlime malik olmasi burada yagintilarin azligi havanin quraq yayin qismen de payiz aylarinin yagissiz ve isti kecmesi qisin soyuqlugu sutka ve fesiller arasinda temperaturun amplituda ferqinin yuksek olmasi bitki ortuyunun formalasmasina tesir gostermis ve orada zeif birtipli yeni kserofit tipli bitkilerin inkisaf etmesine sebeb olmusdur Arazboyu duzenliyin esas bitkileri yovsan uzerlik efemerler taxilkimiler geven qurunt suyunun sethe yaxin olan yerlerinde cayir cil muxtelif qamislar col sarmasigi iyli yovsan heleb kalisi tulku quyruq aci biyan tuksuz biyan yatagan demirtikan surunen kekre adi pitraq perperen emenkomenci kengizler sirkan oldurgen soran otlari devetikani kever sogan sudduyen lekeli soran pisiknanesi suali gundefne cilpaqdil geven ve s dir Birinci yarusda coxillikler ikinci yarusda efemerler ucuncu yarusda ise sporlu sibyeler yerlesir Arazboyu duzenlik qedimden ekincilik zonasi oldugundan burada muxtelif medeni bitkiler becerilir Bunlardan taxil bitkileri seker cugunduru terevez bitkileri ve s muhum yer tutur 1 Bitki zonalari RedakteNaxcivan MR de dord bitki zonasi var 2 yarimsehra dagliq kserofit yuksek dag bozqirlari subalp ve alp cemenlikleriYarimsehralar zonasi Redakte Muxtar respublikanin Arazboyu duzenlik hissesini ve 1200 metr yuksekliye qeder dageteyi saheni ehate ederek simal qerbden cenub serqe dogru uzanir Yarimsehralar zonasi Sederek Serur Boyukduz xususile Naxcivan duzlerinde daha genis cenub serq qurtaracaqda ise dar bir saheni ehate edir Yarimsehra senozlarinin isti yay ve soyuq qisi olan quru iqlim seraiti vardir Torpagin ust qatinin siddetli qizmasi neticesinde hava quru yagintinin miqdari ise son derece az 210 300 mm olur Buranin yayi demek olar ki yagintisiz kecir Atmosfer yagintilari baslica olaraq yazda ve payizda dusur Yaz aylarinda yagintilarin dusmesi ile elaqedar olaraq yarimsehralarda cox olan efemer bitkiler suretle inkisaf edir Yazin axirlarinadek toxumlayib qurtaran bu bitkiler iyulun evvellerinde demek olar ki tamamile quruyur Isti yay aylarinda seyrek halda qalan coxillik quraqliga davamli bitkiler vegetasiya dovrunu davam etdirir Payizda yaginti artdigindan coxillik bitkilerin vegetasiya dovru suretlenir onlar cicekleyir ve toxum verir Yarimsehra senozlarinin bitkileri payizda 2 3 yarus emele getirir Birinci yarusda coxillikler ikinci yarusda efemerler ucuncu yarusda ise sporlu sibyeler yerlesir Yazda efemerler coxilliklerle eyni yarus teskil etdiyinden coxmertebelilik hiss olunmur Yarimsehra senozlarinin terkibi son derece yoxsuldur Coxillik komponentler esasen bir nece nov yarimkollardan ibaret olub yekneseq ve eyni gorkemli fitosenozlar teskil edir Oz nov terkibine gore efemer senozlar daha muxtelifdir Dagliq kserofit bitkiler zonasi Redakte Naxcivan MR de deniz seviyyesinden 1200 1600 metr yukseklikde olan saheleri ehate edir Genis saheleri tutan dagliq kserofit senozlari muxtelif coxillik kserofit otlarindan ibaretdir ki bunlarin da ekseriyyeti oz menseyi etibarile Iran florasina aiddir Naxcivan MR de dagliq kserofit zonasi yovsanli yarimsehralarda qarisiq kecid tipi yaradaraq yuxarilara dogru getdikce musteqil dagliq kserofit bitkiler qursagini teskil edir Bu qursaq Naxcivancay ve Cehricay hovzesinde hemcinin Naxcivancayla Elincecay arasindaki erazide daha genis saheleri ehate ederek Muxtar respublikanin merkezi hissesinde daglara dogru yukseklere qalxir Dagliq kserofit zonasi oz fitosenozlarinin zenginliyi menzeresinin muxtelifliyi ve gozelliyi ile yovsanli yarimsehralardan tamamile ferqlenir Burada bitki ortuyunun paylanmasi torpagin qurulusundan relyefin maillik derecesinden ekspozisiyasindan ve formasindan cox asilidir Lakin bir qayda olaraq kserofit bitkiler bir birinden arali bitmekle butun vegetasiya muddetinde aciq senoz teskil edir Bu zonanin xarakterik xususiyyetlerinden biri de ondan ibaretdir ki burada coxillik otlar hakim movqe tutur mueyyen sahelerde bir cox zaman ise bir nece ortuk emele getirir Baharin evvellerinden baslayaraq bitki novlerinin biri digerini evez edir Yazda esasen birillik kokumsu govdeli soganaqli bitkiler ve bir sira coxillik otlar suretle inkisaf edir cicekleyir ve toxumlayir Kserofit senozlarinin son derece quraq seraitde inkisaf etmesine baxmayaraq onlar oz inkisafini cox suretle basa catdirir Yayin evvelinde coxillik otlarin kutlevi suretde cicek acdigi dovrde bu zona xususile gozel olur Bir sira xacciceklilerin cetirlilerin ve basqa bitkilerin boyu 1 1 5 metre catir Yayin ikinci yarisinda kserofitlerin ekseriyyeti toxumlayir yalniz bezi paxlalilar ve murekkebcicekliler ciceklemekde davam edir Zonanin cox az bir sahesinden ekincilikde qalan hissesinden isa ancaq otlaqlar kimi istifade edilir Yuksek dag bozqirlari Redakte Deniz seviyyesinden 2400 3000 metr yukseklikde yerlesen qursagin dag yamaclarinda yayilmisdir Bu qursaqda baslica fitosenoz olan topalliq bozqir ekser hallarda gevenle ve keklikotu ile qarisaraq genis saheleri tutur Topalliq bozqirlar dasli ve qayali yerlerde aciq qruplasmalarla rutubetli sahelerde ise cemen bozqirlarla yanasi talalar seklinde topalliq gevenli keklikotulu bozqirlar da movcuddur Umumiyyetle narin torpaqli dag yamaclarinda yerlesen yuksek dag bozqirlari asagidakilardir topalliq bozqir keklikotlu gevenli topalliq bozqir Meseler Naxcivan MR de zonal xarakter dasimir 1700 1800 metrden baslayaraq 2000 2200 metr arasinda tereddud edir Iqlimin keskin kontinental olmasi havanin qurulugu yagintinin azligi oroqrafik seraitin elverissiz olmasi meselerin Naxcivan MR de inkisaf etmesine imkan vermir Naxcivan MR de meseler cay ve qar sularinin cox oldugu rutubetli torpaqlarda yaranir Bu cehetden Naxcivancayinin yuxari hovzesi mese bitkileri ucun daha elverislidir Bundan basqa serqden Xezer hovzesinden gelen rutubetli hava axini Zengezur silsilesinin qismen alcaq olan hissesinden Bicenek asirimindan buraya daxil ola bildiyinden havanin qurulugu nisbeten azalir Buna goredir ki Muxtar respublikada olan 3016 hektar mese sahesinin 2550 hektari Bicenek kendi etrafindadir Bundan basqa Elince ve Gilan caylarinin yuxari axinlarinda Erefse kendi etrafinda 66 hektar Xurs Nesirvaz kendleri yaxinliginda 400 hektara qeder talalar seklinde meseler Tillek Xelil Celil meseleri vardir Umumiyyetle meseler Naxcivan MR erazisinin yalniz 0 5 faizini ehate edir Naxcivan Muxtar Respublikasi mese idaresinin melumatina gore indi Naxcivanda meselerin sahesi 4126 hektara catdirilmisdir Feryad qezeti 16 30 aprel 1998 ci il Bitki ortuyunun oyrenilmesi gosterir ki vaxti ile mese saheleri indikinden daha genis olmus 1900 2400 metr yukseklikde Kukucay Naxcivancay ve Elincecay arasindaki suayricilarini cay derelerini ehate etmisdir Indi bu sahelerde qinlmis meselerin yerlerinde kolluqlar movcuddur Bicenek mesesi de yaxin kecmisde qismen daha genis saheleri ehate ederek suayricilarinin yamaclarina dogru uzanmisdi Bu meseler xususile 1918 1920 ci illerde daha cox telef edilmis bezi saheler ise tamamile qirilib agac ve kollardan temizlenmisdir 1926 ci ilde Naxcivan MR de mese teserrufati idaresinin yaradilmasi neticesinde meselerin qorunmasi onlara xidmet edilmesi qaydaya salinmisdir Muxtar respublikada esas mese bitkileri Serq palidi adi ven goyrus kserofit Iberiya agcaqayini alma alca ve muxtelif yemisan novleridir Kserofit cenub yamaclari ucun nazik yarpaqli armud novleri yemisanlar ardic badam zirinc murdarca itburnu ve basqalari daha seciyyevidir Meseli sahenin her yerinde kserofit seraitin tesiri aydin hiss olunur Simal yamaclarin narin torpaqli sahelerinde mese sixlasdigi halda dasli cenub yamaclarinda bunlar mese park formasini alir tez tez friqane ve qariqa fitosenozlarina hemcinin qayaliqlara rast gelinir Naxcivancayin sag sahilinde simal serq istiqametinde uzanan kicik yamaclarin cenub ekspozisiyalari tamamile mesesiz oldugu halda hemin yamaclarin simal ekspozisiyalari agac ve kollarla ortulmusdur Bir sira agac ve kollar meselerin yuxari sahelerinden daha yukseklere qeder qalxir Itburnu ardic pallas agtikani ve basqa kollara yuksek dagliq sahelerde Qapiciq Keceldag rast gelmek mumkundur 2350 2400 metr yuksekliyedek dag yamaclarinda suayriclarinda yayilmis kolluqlar MR de 5000 hektardan artiq olub six ortuk teskil etmir ve subalp cemenliklerile ehate olunur Naxcivancay Kukucay Cehricay Gilancay ve Elincecayin yuxari hovzeleri hemcinin suayrici silsileleri onlarin arasinda olan daglar cemenkolluqlarla ortulmus ve qismen mese senozlari saxlanmisdir Meselerin yayildigi sahelerde havanin orta illik temperaturu 2 8 derece orta ayliq temperatur yanvarda menfi 6 10 derece iyulda 16 20 derece olur Orta mutleq maksimum 31 26 dereceye orta mutleq minimum ise menfi 22 25 dereceye catir Hemin sahelerde orta illik yagintinin miqdari 500 700 mm e beraberdir MR e en cox yaginti ise 2500 3000 m yukseklikler arasindaki sahelere dusur Cemenlikler RedakteMuxtar respublikanin cemenliklerini 3 nove ayirmaq olar duzenlik ve alcaq dagliq zolagin cemenleri mese cemenleri yuksek dagliq subalp ve alp cemenleriMuxtar respublikanin merkez hisseinde mese cemenlikleri birbasa subalp cemenliklerine kecir Meseler olmayan sahelerde ise kserofit dag bozqir fitosenozlari tedricen hec bir qursaq emele getirmeden subalp cemenlikleri ile evez olunur Subalp cemenlikleri 2350 2600 metr yukseklikde ensiz bir zolaq seklinde uzanir Bu zolaq Kukucay hovzesinden baslayaraq Elincecay hovzesine qeder suayriclarinda kesilib cay derelerinde ve vadilerinde yeniden meydana cixir Esline qalsa muxtar respublikada tipik subalp cemenleri deyil subalp elementlerinin qarisigi olan mezofil mese cemenleri movcuddur Yalniz Kuku kendi rayonunda ve Bicenek meselerinin simal qurtaracaginda kicik fraqmentler seklinde Bas Qafqaz daglarinda oldugu kimi ucaboylu six yaxsi inkisaf etmis subalp bitkiliyine rast gelmek mumkundur Bu fraqmentlre 2300 2600 metr yukseklikde rutubetli yamaclarda dayaz derelerde cuxur sahelerde yayilmisdir Tipik subalp cemenliklerden ferqli olaraq bu hundurotlu cemenlerde otlarin boyu 1 SP 180 santimetre bezen ise 2 metre qeder catir ve bir nece yarusdan ibaret olur Birinci yarus ucaligi 2 metre qeder catan hundur muxtelif ot elementlerinden ikinci yarus ise esasen taxilkimilerden teskil olunur Bitki ortuyunun esasini teskil eden atlarin boyu 60 80 santimetre catir Alp cemenlikleri kifayet qeder rutubetli 2900 metrden yuksek sahelerde narin torpaqli yamaclarin simal simal qerb ve simal serq ekspozisiyalarinda yayilmisdir Alp cemenlikleri talalar seklinde respublikanin nisbeten rutubetli merkez hissesinde inkisaf etdiyi halda onun cenub va simal hisselerinde bele cemenliklere tesaduf edilmir Alp cemenlikleri Redakte Salvarti Agdaban Kukudag Keceldag Agdag ve Qapiciq daglarinin yuksekliklerinde daha yaxsi inkisaf etmisdir Lakin buralarda da alp cemenlikleri kicik talalar seklinde olub hec yerde Bas Qafqazda oldugu kimi kilometrlerle uzanmir Yuksek dagliq sahenin keskin iqlim seraiti sutka daxilinde temperaturun boyuk amplituda ferqi soyuq kulekler vegetasiya dovrunun qisaligi lap bitkilerine oz guclu tesirini gostermis ve onlar bu seraitde davam getirmek ucun bir qeder uygunlasmislar Bu bitkilerin boyu cox qisa olub yere yayilmis ve kokleri vasitesile yere berk yapismisdir Yuxari alp zonasinin dasli yamaclarinda yayilmis kirpikyarpaq yastiqotu saqqalli delikcicek ucdisli zengciceyi ve basqalari muhite uygunlasaraq coxlu kicik govdelerden yarpaq ve cetirlerden mohkem yastiq formasi emele getirmisdir Cox vaxt alp otlugu xususile alp xalilarinda 2 3 santimetrden uca olmur Bitkilerin kicik govdeleri uzerinde gozel cicekler acir Bu bitkilerden kokbasciqli qanqal govdesiz yastiqbas Pont aciciceyi ucdisli zengciceyi ve basqalari daha seciyyveidir Alp cemenlikleri demek olar ki ancaq coxillik bitkilerden emele gelmisdir Bu bitkiler dag cemen torpaqlari uzerinde mueyyen derecede bozqir senozlarinin tesirine meruz qalir ve neticede cemen bozqir kecid senozlari emele gelir Naxcivan MR de movcud olan alp cemenliklerinin terkibi oz ekoloji xususiyyetlerine gore bir nece yere ayirmaq olar alp xalilari alp cimli cemenleri mezofil cemenleri taxilli ve taxilli muxtelifotlu alp cemen bozqirlari ve s Naxcivan MR in cox boyuk teserrufat ve meiset ehemiyyeti oian faydali bitkileri onun muhum tebii servetlerinden biridir Naxcivan florasinda bir cox qiymetli ve nadir tapilan novler movcuddur Onun bitki servetleri icerisinde derman ehemiyyetli alkoloidli vitaminli qatranli kaucuklu efirli kitreli sodali potasli qidali nektarli boya ve asi maddeleri ile zengin hemcinin dekorativ ve yem bitkileri vardir Hele cox qedimden Muxtar respublikada olan bir sira bitkilerin mualicevi xususiyyeti insanlara melum olmaqla hemin bitkilerden derman kimi istifade olunmusdur Naxcivan MR in florasinda 100 den artiq derman bitkisinin oldugu mueyyen edilmisdir Bu bitkilerin bir qismi oyrenilmis ve tebabetde genis istifade olunur Naxcivan MR de olan derman bitkilerinin etrafli oyrenilmesi yerlerinin askara cixarilmasi hemcinin boyuk ehtiyata malik olan derman bitkilerinin tedaruk edilmesi sahesinde ciddi tedqiqat ve teserrufat tedbirleri gorulmelidir Etiraf etmek lazimdir ki bu sahede son derece az is gorulmusdur Naxcivan MR de asi maddesi ile yeni tannidle hemcinin boyaq maddesi ile zengin olan bitkiler de coxdur Qedim serq gebelerinin elvan ve solmayan rengi ancaq bu bitkilerden alinan maddeler neticesinde mumkun olmusdur Muxtar respublikanin bitkileri arasinda qiymetli texniki bitki novleri de genis yayilmisdir Kaucuklu bitkilerden orta dagliq qursaqda qanatma saqqiz singile keci memesi ve murekkeb cicekliler fesilesinin basqa novlerini gostermek olar Naxcivan MR de toxuculuq senayesinde istifade edile bilen coxlu bitki novleri vardir Arazboyu duzenliyin sucuq yerlerinde biten kendirin lifi davamli ve 20 30 santimetr uzunlugunda olur Bu hem de kaucuklu bitkidir Hemin saheierde biten yabani kenaf bataqliqlarda yayilmis qovotu biyan yabani zeyerek gicitkan adi tut qaragac ve basqalarinin da toxuculuq senayesinde ehemiyyeti vardir Naxcivan MR erazisinde senaye ucun qiymetli xammal veren qatranli sodali potasli bitkilerde genis yayilmisdir Muxtar respublikanin dasli yamaclarinda alcaq dagliq hissede biten Marsall sudduyani qatranindan aviasiya ve avtomobil senayesi ucun qiymetli lak orta dagliq hissede genis yayilmis ilan kolgesinin 5 novunden ise tebabetde ve etriyyat istehsalinda istifade edile bilen qetran almaq mumkundur Elde edilen sire kitre tebabetde heb hazirlamaqda toxuculuqda ve senayenin basqa sahelerinde qiymetli yapisqan kimi isledilir Muxtar respublikada coxlu bezek bitkileri de movcuddur Bunlardan aran yerlerinde biten qeseng muxtelif rengli ve etirli endemik susen novleri daglarda yayilmis Serq lalesi etirli yabani qerenfil novleri rengbereng ve yarasiqli Naxcivan dag lalelerini gostermek olar Naxcivan MR de bal ve cicek tozu veren 359 bitki novu melumdur ki bunlarin da 106 si temiz nektar verir Esas bal veren bitkiler dodaqcicekliler gulcicekliler paxlalilar sumurgencicekliler keciqulagi susen xasxas zengcicekliler emenkomenci murekkeb cicekliier fesilesinin bir sira novleridir Aparilmis tedqiqatlar neticesinde mueyyen edilmisdir ki Muxtar respublikadaki dag bozqir bitki qruplasmalarinin her hektari 21 81 kq bal ehtiyatina malikdir Quraq rayonlarda o cumleden Naxcivan MR de kend teserrufati bitkilerinin mehsuldarligini artirmaq onun sabitliyini temin etmek hemcinin torpaq eroziyasinin qarsisini almaq ucun meselerin ve mese zolaqlari salinmasinin cox boyuk ehemiyyeti vandir Buna gore de Muxtar respublikada meselerin hemcinin kolluqlarin qorunmasi onlarin sahesinin genislendirilmesi ucun tedbirler gorulmesi muhum dovlet ve teserrufat ehemiyyeti kesb dir Odur ki meselerin her cur istismari o cumleden onun talalarinin kenarlarinin bicilmesi ve otarilmasi qadagan edilmelidir Naxcivan MR de qirilmis meselerin yrinde emele gelen kolluq saheleri o cumleden Kukucay Naxcivancay ve Elincecayin yuxari axinlarini Kecili Erefse Nesirvaz Xurs Nurkut ve basqa kendlerin hemcinin suni gollerin etrafini meseliklere cevirmek ucun tedbirler gorulmelidir Movcud meselerin talalarinda seyrek sahelerinde hemcinin mese kenarlarinda elave agaclar ekilmelidir Bu meqsed ucun birinci novbede yerli agac ve kol novlerinden istifade edilmelidir Naxcivan MR de 1800 2000 metr yukseklikde bir sira meyve novleri o cumleden erik alca armud albali ve alma yaxsi inkisaf edir ve yuksek mehsul verir Buna gore de hemin sahelerde mese baglar salinmasi meqsedeuygun ve ehemiyyetlidir Naxcivan MR in dagliq hissesindeki kolluqlarda coxlu cir badam alma armud alca ve sair yetisir Calaq vasitesile onlardan yeni quraqliga davamli ve mehsuldar meyve novleri almaq mumkundur Bundan basqa her il mese ve kolluqlarda yetisen yuz tonlarla yabani meyveler yemisan alca armud alma ezgil itburnu zirinc aci badam ve sair istifade edilmeden tokulub heder yere gedir Muxtar respublikanin elaqedar teskilatlari bu tebii servetlerden istifade edilmesi ucun muvafiq tedbirler gore bilerler Naxcivan MR zengin bitki servetlerine malikdir Bu servetlerin daha etrafli oyrenilib askara cixarilmasi ve xalqin istifadesine verilmesi ucun genis tedqiqat isleri aparilmalidir 2 Nadir Bitkiler RedakteQarabag dag lalesi Tulipa karabachensis Ordubad Sahbuz ve Culfa rayonlarindaki dag eteyi kolluqlarda bitir Srenk dag lalesi Tulipa srenkhensis Sahbuz rayonundaki Batabat cemenliklerinde bitir Yuliya dag lalesi Tulipa Julia Esasen Sahbuz rayonundaki Salvarti ve Batabat yaylalarinda daha cox yayilmisdir Kulek vasitesile toxumlari tokulerek Elince cayinin sahillerinde de bitmisdir Felipeya dag lalesi Tulipa felipeis Esasen Sahbuz rayonundaki Bicenek ve Kuku kendi etrafindaki Kecel dagda yayilmisdir Qaraqus zeng ciceyi Campanulaceae Zengcicekliler fesilesinden olan murekkeb rengli dag ciceyidir Ordubad Culfa Sahbuz Serur rayonlarindaki cemenliklerde yayilmisdir Gulebetin Pulsatilla violacea Qaymaqcicekliler fesilesinden olan coxillik ot bitkisidir Sahbuz rayonundaki Salvarti yaylaginda golun etrafinda ve Ordubadin Goygol erazilerinde yayilmisdir Tis tis Echinopsilon En cox Ordubad Sahbuz Kengerli Babek ve Sederek rayonlarindaki uca daglarda bitir Komarov saqqildagi Matthiola Elmde ilk defe rus botaniki Komarov terefinden oyrenilmis kol bitkisinin boz yasil cicekleri vardir Ordubad Culfa Sahbuz rayonlarindaki dag yamaclarinda daha cox yayilmisdir Cox rengli dag lalesi Tulipa Zanbaqcicekliler fesilesinden olan coxillik ot bitkisidir Lecekleri ag narinci rengde olub otlaqlarda yayilmisdir Muxtar Respublikanin butun rayonlarinda dag ve tepelik cemenliklerinde rast gelinir Kirpiye benzer tis tis Echinopsilon E Six xirda ciceklerle ehate olunmus bitki sanki kirpiye oxsayaraq tikanlidir Muxtar Respublikanin ekser rayonlarinda dag yamaclarinda yayilmisdir Geven Astagalaus Paxlalilar fesilesinden olan coxillik tikanli bitkidir Muxtar Respublikanin Ordubad Culfa Sahbuz rayonlarindaki yuksek dag yamaclarinda quzeylerde yayilmisdir Gengiz otu Sambucus ebulus Muxtar Respublikanin dag cemen zonalarinda bitir yerli ehali terefinden dag yamaclarinda diger cemen otlari ile beraber bicildiyinden vegetasiya dovrunu basa catdirib toxumlaya bilmir Pisikquyruq otu Phileum pratense Taxilkimiler fesilesinden olan alaq otu dag eteyi otlaq Sudduyen otu Euphorbia Sudlubian coxillik ot bitkisi Muxtar Respublikanin butun rayonlarinda xususile duzenlik cemen sahelerde yayilmisdir Dag zanbagi Liliaceae Zanbaqkimiler fesilesindendir Muxtar Respublikanin Sahbuz Kengerli Sederek Serur rayonlarinda dag eteklerinde yayilmisdir Caytikani Hippophae rhamnoides L Iyde fesilesinden olan kol bitkisi Caytikani kol bitkisine esasen Muxtar Respublikasinin Ordubad ve Culfa rayonlarindaki cay kenarlarinda rast gelinir Azerbaycan MEA in Naxcivan Sobesi Tebii Resurslar Institutunun Sixmahmud kendindeki Nebatet bagi nda bir nece novu ekilib becerilir Boymaderen Achillea Murekkebcicekliler fesilesinden olan coxillik ot bitkisidir Naxcivan MR da butun rayonlarinda cemen ve cay sahillerinde yayilmisdir Gulxetmi Althae officinalis Muxtar Respublikanin butun rayonlarinda dag cemen ve duzenliklerde xususen cay kenari kolluqlarda yayilmisdir Keklikotu Thymus vulgaris Dodaqcicekliler fesilesinden olan edviyyat bitkisinin veteni Qafqaz daglaridir Naxcivan MR da keklikotu bitkisi esasen Sahbuz rayonundaki Batabatla Salvarti yaylasinda ve Ordubad rayonundaki Goygol etrafindaki guneylerde etirli novu yayilmisdir Dag nanesi Zizip hora Dodaqcicekliler fesilesinden olan edviyyat bitkisidir Azerbaycanda nanenin bes novu o cumleden Naxcivan MR da dag eteyi cay sahilllerinde iki novu yayilmisdir Zirinc Berberis vulgaris Zirinckimiler fesilesinden olan kol bitkisi Yer uzunde 175 novu vardir ki Azerbaycanda 6 novunden 4 u Naxcivanda yayilmisdir Naxcivan MR da Ordubad Sahbuz Culfa ve Kengerli rayonlarindaki dag eteyi kolluqlarda daha cox yayilmisdir Dovsan almasi Cotoneaster Medic Muxtar Respublikanin Ordubad ve Sahbuz rayonlarindaki kolluqlarda yayilmisdir Yemisan Crataegus Gulcicekliler fesilesinden olan kol bitkisinin veteni Amerikadir Muxtar Respublikanin Ordubad Sahbuz Babek Culfa ve Serur rayonlarindaki dag eteyi kolluqlarda yayilmisdir Dagdagan Celtis El arasinda bezen bu kol agaca muqeddes das agaci da deyerler Qaraagackimiler fesilesinden olan bitkinin yarpaqlari payizda tokulur govdesinin hundurluyu 3 metrden artiq olur Kol agac bitkisi Orta Asiyada Qara deniz ve Araliq denizi sahilleri olkelerinde o cumleden de Qafqazda yayilmisdir Naxcivan MR da yalniz Serur Ordubad ve Culfa rayonlarindaki dag yamaclarinda seyrek bitmisdir Babek rayonundaki Eshabi Kehf Culus dagindaki cennet bagi deyilen sahede yalniz bir novune Celtis caucasica rast gelmek mumkundur Dagdaganin meyveleri muqeddes sayildigindan inanclarla bagli oldugu ucun insanlar terefinden goz muncugu adi ile kutlevi suretde qirilib mehv edilmekdedir Innab Ziziphus Murdarcakimiler fesilesinden kol agac bitkisidir Innabin dunyada 400 den artiq novu vardir ki Qafqazda Naxcivanda yayilan Ziphus jujuba novudur Innab uzun omurlu kol agac bitkisidir 200 300 ilden artiq yabani halda Kicik Qafqazin Lacin rayonundaki Qariqislaq kendi erazisinde yayilmisdir Sumaq Rhus coriaria Hundur kol agac bitkisi olmaqla veteni Kicik Qafqaz Ordubad ve Abseron yarimadasindaki Qobustanda yayilmisdir Naxcivan MR da Ordubad rayonu erazilerindeki dag eteyi kolluqlarda sumaq bitkisi tebii halda yayilmisdir Sumagin siresini gun altinda saxlayib qatilasdiqdan sonra goze cekmekle mirvari suyunu aradan goturmek olar Kutlevi suretde qirilib yandirildigindan nadir bitkinin nesli kesilmek uzredir Nerbend Ulmus densa Qaraagackimiler fesilesinden enliyarpaq coxillik bezek agacinin veteni Kicik Qafqaz Naxcivandir Evveller Naxcivandaki kolxoz teserrufati erazilerindeki ekinlerin icerisinde tek tek nerbend agaclarina rast gelinirdi Naxcivan MR in Kengerli rayonundaki Xok kendinde Serur rayonundaki Mahmudkend erazilerinde ve Babek rayonundaki Qahab kendi erazilerinde yayilmisdir Xalq tebabetinde nerbendin meyvelerinden tepitme kimi muxtelif xroniki yaralarin sagalmasinda istifade edilir Pispise Salicaceae Soyudkimiler fesilesinden olan kol agac bitkisinin Azerbaycanda 14 novunden ikisi Muxtar Respublika erazilerinde yayilmisdir Muxtar Respublikanin erazilerindeki cay kenarlarinda yayilsada mal qara terefinden yeyilerek nesli kesilmek uzredir Pispisenin salxim soyud ve civir novleri Sahbuz rayonundaki Kuku kendinde daha cox yayilmisdir Rengkarliqda pispise oduncaginin komurunden cizgi qelemi kimi istifade edirler Nadir agac kol bitkisinin kolgesinde yatmaqla revmatik xestelikler ucun tehlukelidir Yulgun Tamarix Yulgunkimiler fesilesinden tamaricacea olan kol agac bitkisinin veteni Araliq denizi olkeleri olaraq sonradan Cenubi Avropa ile Afrikaya da yayilmisdir Azerbaycanda yulgun bitkisinin 7 novunden ikisi Naxcivan MR da yayilmisdir Haliyyede Muxtar Respublika erazilerinde yulgun bitkisinin nesli kesilmek uzredir Kend ehalisi yulgun bitkisini kokunden cixarib yanacaq kimi istifade edirler Ardic servkimiler fesilesinden olan hemiseyasil agac koldur Naxcivan Muxtar Respublikasi erazilerinde iki novu duzduran ve yere yatan yayilmisdir Toxumlu agacin qozlari adeten yere ekilenden iki il sonra yetisir Azerbaycanda ardicin 6 novu vardir ki onlardan ikisi Muxtar Respublikanin Sahbuz Ordubad Sederek ve Serur rayonlarindaki dag eteyi kolluqlarda bitmisdir Sahbuz rayonundaki Bicenek qorugunda ardicin 3 novune rast gelinir Onlar Adi ardic Juniperus communis Merkezi Asiya ardici Juniperus sabina ve Virginiya ardici Juniperus virginiana dir Benovse Violaceae Ikilepeliler sinfinden olan coxillik ot bitkisi dunyanin isti ve mulayim qursaqlarindaki uca dag eteyi cemenlik ve kolluqlarda yayilmisdir Baldirgan Heracleum Cetircicekliler fesilesinden olan coxillik ot bitkisidir Baldirganin Azerbaycanda 8 novu Naxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan MR da ise 2 novu yayilmisdir Muxtar Respublikanin Ordubad Culfa Sahbuz ve Serur rayonlarindaki dagcemenliklerinde bitir Muxtar Respublikanin Sahbuz rayonundaki Salvarti yaylasinda biten baldirgan novu bezek bitkisi kimi Kuku kendi Keceldag yamaclarinda etrafindaki yayilmis novu ise senaye ehemiyyetlidir Siyav Agot ve ya Stipa Taxillar fesilesinden olan coxillik ot bitkisi cinsindendir Dunyada 300 Azerbaycanda 24 novu yayilmisdir Siyav bitkisinin bir novu Naxcivan Muxtar Respublikasi erazilerinde Babek rayonundaki Payiz kendinde Lizbirt deresinde ve Sahbuz rayonundaki Batabat yaylasindaki otlaqlarda yayilmisdir Muxtar Respublikada olan nadir bitki novunu Stipa nachiczevanica endemik olaraq kecen esrin axirlarinda Akademik Y Memmedeliyev adina Naxcivan Dovlet Universitetinin muellimi dosent I Sadiqov terefinden elmi sekilde oyrenilmisdir Qafqaz xurmasi xirnik Diospyeros lotus Ebenakimiler Ebena fesilesinden olan subtropik coxillik bitki novu Bitki 25 Cº saxtaya dozduyu umun Naxcivan Muxtar Respublikasinin iqlimine dozumludur Son illerde Astaradan getirilmis tinglerle heveskar bagbanlar terefinden Ordubad Sahbuz ve Babek rayonlarindaki meyve baglarinda ekib becerilir Cinar Platanus Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin Naxcivan Bolmesinin emekdaslarinin seyi ile Naxcivan seherindeki park ve meydancalarda cinar agaclari ekilib becerilir Naxcivan Muxtar Respublikasinda mese sahesi 0 01 olaraq yalniz Sahbuz rayonu erazisindedir Derman bitkileri RedakteIsitmeotu Centaurium Aciqcicek fesilesinden olan coxillik ot bitkisi dunyanin her yerinde dag eteyi cemenliklerde yayilmisdir Azerbaycanda Naxcivan MR de derman bitkisinin Centarium pulchellum ve Centarium umbellatum novleri yabani halda yayilmisdir Quseppeyi Capsella Xaccicekliler fesilesinden olan ikillik ot bitkisi dunyanin mulayim qursaqlarinda yayilmisdir Azerbaycanda Naxcivan MR da bitkinin yalniz bir novu olan adi quseppeyi Capsella bursa pastoris vardir Jensen Panax Cinseng Dassarmasigi fesilesinden olan coxillik ot bitkisi Jensen bitkisini 1953 cu ilde Xabarovski Rusiya vilayetinde Azerbaycanin Zaqatala erazilerine getirmisler Azerbaycanda Boyuk Qafqaz ve Muxtar Respublikadaki Salvarti yaylasinda bu qiymetli bitkinin oxsar novu yayilmisdir Teessuf ki bitki ot bicini zamani laqeydlikle mehv olunub vegetasiya dovrunu basa catdira bilmir At pitragi Afctium Murekkebcicekliler fesilesinden olan coxillik ot bitkisidir Azerbaycanda bitkinin 4 novu Naxcivan MR da 2 novu yayilmisdir Azerbaycanda 800 e qeder derman bitkileri askar edilmisdir Mualiceleri Redakte Milli Elmler Akademiyasinin Naxcivan bolmesinin Bioresurslar Institutu terfinden Muxtar Respublikadaki derman bitkileri mutexessisler terefinden tedaruk edilir cesidlenir ve yasil aptek vasitesile tebabetde istifadeye verilir Azerbaycanda 52 nov derman bitkisi senaye ehemiyyetlidir Muxtar Respublika erazilerinde yayilmis derman bitkileri asagidaki xesteliklerin mualicesinde tetbiq olunur Merkezi sinir sistemi xestelikleri mualicesinde pisikotu Valeriana officinalis l jensen Panax Cinseng ve s Urek damar sistemi xestelikleri mualicesinde xoruzgulu Adonis vernalis l yemisan Crataegus ve s Spazmolitik ve agrikesen xesteliklerin mualicesinde xanimotu Atropa belladona l bat bat Hyoscyamus niger l keklikotu Thymus vulgaris nane Mentha piperita suyud Anethum graviolens ve s Teneffus orqanlari xestelikleri mualicesinde gulxetmi Althae officinalis ardic Juniperus biyan Gtycyrrhiza gtabra l andiz Znula ve s Mede bagirsaq xestelikleri mualicesinde zencirotu Taraxacum bagyarpagi Plantago caytikani Hippophae rhamnoides l gunebaxan Helianthus annuus kelem Brassica oleracea ve s Qaraciyer od kisesi boyrek ve sidik yollari xestelikleri mualicesinde dagterxunu Fanacetum zirinc Berberis vulgaris qargidali Zea maus itburnu Rosa caninal ve s Qankesen ve daxili qanaxmalarin mualicesinde gicitkan Urtica l zirinc Berberis vulgaris quseppeyi Capsella caytikani Hippophae rhamnoides l ve s Deri xestelikleri mualicesinde dazi Hypericum l ardic Juniperus sogan Allium cepa sarimsaq Allium sativum ve s Bagirsaq qurtlarina qarsi balqabaq tumu Cucurbita maxima keklikotu Thymus vulgaris dagterxunu Fanacetum ve s Antiseptik ve soyuqdeymeye qarsi keklikotu Thymus vulgaris sumaq Rhus coriaria badam Amygdalis comamunis qusuzumu Solanum ve s Goz xestliklerinin mualicesinde sumaq Rhus coriaria nar Punica granatum qara agacin meyveleri Ulmus ve s Zeherli bitkiler RedakteAzerbaycanda o cumleden de Muxtar Respublikada otlaq sahelerde 300 den artiq zeherli bitki novleri yayilmisdir ki onlardan guclu tesirli zeherli bitkiler asagidakilardir 1 Itbogan Colchicum antumnale 2 Xas xas Papaver somniferum 3 Qaymaqciceyi Ranunculusacer 4 Col qerenfili Agrostemma Githago 5 Canavar gozu Daphne mezereum 6 Kustusam Bryonia dioica 7 Bat bat Hgoscyamus niger 8 Qaracohre Taxus baccata 9 Delibeng Datura stramonium 10 Kepenek cicek Aconitum napellus Muxtar Respublika erazilerinde zeif tesirli zeherli bitkiler de vardir ki onlar oldurgen aciliq qatirquyrugu kekre cobanyastigi cil aci yonca qizil sarmasiq kuc yapisqan otu mahmiz cicek ayi doseyi sudduyen aci biyan susen lale uzerlik bire otu qaytarma asirqal helmed demirtikan xacgulu ardic sari kol kermesov sumsad ve s gostermek olar Istinadlar Redakte Feyruz Bagirov Naxcivanin tebii servetleri Naxcivan 2008 seh 46 1 2 Sefereli Babayev Naxcivan Muxtar Respublikasinin cografiyasi Elm 1999Hemcinin bax RedakteNaxcivanin faunasiMenbe https az wikipedia org w index php title Naxcivan florasi amp oldid 5347176, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.