Mehri Xatun
Həyatı
Əsl adı Mehrinnisa, yaxud Xeyrünnisa olan Mehri Xatun bun-dan beş əsr yarım öncə 1460-cı ildə Osmanlı imperiyasının Amasya şəhərində dünyaya göz açmışdır. Onun atası Amasya qazısı Həsən Amasyəvi (Məhmət Çələbi) tanınmış şair olmuş, Bəlayi təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Babası Şücaəddin Pir İlyas isə tanınmış xəlvəti şeyxi idi.
Mehri Xatun ailəsinin imkanları sayəsində yaxşı ev təhsili almış, atasından ərəb və fars dillərini, ədəbiyyat nəzəriyyəsini, Şərq şeirinin poetik sistemini, məşhur şairlərin yaradıcılığını, öz dövrünün elmlərini öyrənmişdir. Gənc Mehri fövqəladə gözəlliyi və dərin biliyi ilə dillərə dastan olmuş, hətta məşhur səyyah Övliya Çələbinin diqqətini özünə cəlb etmişdir. O, Mehrinin savadı haqqında yazmışdır:
“Yetmiş cild kitabi-mötəbəri hifz edib cümlə üləmanı mübahiseyi-ulüm və fünunda aciz qoymuşdur.”
— Övliya Çələbi
Bu qabiliyyəti sa-yəsində Mehri Xatun yerli saray çevrəsinə daxil ola bilmişdir.
Osmanlı ənənəsinə görə, şahzadələr gənclik illərində idarəçilik və dövlətçilik təcrübəsi əldə etmək üçün Amasyada və ya Manisa-da valilik edirdilər. Ona görə də Bursa, Ədirnə və İstanbul kimi Osmanlıya paytaxt olmuş şəhərlərdən kənаrda yerləşən bir sıra iri əyalət mərkəzlərində, o cümlədən Amаsyada və Manisada da ədəbi mühitlər yaranmış, ədəbiyyat inkişaf etmişdir. Bunda şeiri-sənəti himayə edən, bir çox hallarda özləri də şeir yazan şahzadələrin müstəsna rolu olmuşdur. Sultan II Bəyazidin özünün, sonra isə oğ-lu Əhmədin Amasyada vali olduqları dövrdə bu ədəbi mühitdə bir çox məşhur şairlə yanaşı adlı-sanlı qadın şairlər də yetişmişdir. On-ları birləşdirən ümumi özəllik parlaq istedad sahibi, eyni zamanda savadlı, varlı və nüfuzlu ailələrə mənsub olmalarıdır.
Bunların arasında Mehri Xatundan əvvəl və sonra yaşamış iki şairəni xüsusi qeyd etmək olar. Onlardan biri Zeynəb Xatundur (ö. 1471-74?). Atası qazı olduğu üçün yaxşı təhsil ala bilmiş, öz döv-ründə fаrsca və türkcə yаzdığı qəzəllərlə tanınmışdır. Mənbələrdə divan tərtib edərək Fatehə təqdim etdiyi barədə bilgilər olsa da, bu divan indiyədək tаpılmаmışdır. Onun bəzi qəzəllərinə nəzirə məc-muələrində rаst gəlmək mümkündür. II Bəyazidin şahzadəsi Əh-mədin Amаsya valiliyi dönəmində həmin çevrədəki şairlər arasında olmuş, lakin sonralar ərinin və çevrəsinin basqısı altında şeiri tərk edərək inzivaya çəkilmişdir. Onun Mehri Xatuna parlaq bir örnək təşkil etdiyinə heç bir şübhə yoxdur.
Mehri isə öz növbəsində əslən аmаsyalı olan başqa bir qadın şairə – Ayşə Hübbi Xatuna (ö. 1589/90) təsir etmişdir. O, II Səli-min şahzadəliyi dövründə onun müəllimi olan Şəms Əfəndinin аr-vаdı və Beşiktaşlı Yəhya Əfəndinin nəvəsidir. Şəms Əfəndi 1551-ci ildə vəfat edincə, Аyşə Xаtun padşah müsahibəsi və nədiməsi ol-muş, bu vəzifəsini III Murad zamanında da dаvаm etdirmişdir. Təzkirələrdə şeirlərindən verilən bəzi örnəklərlə yаnаşı ərəb dilin-dən çevirdiyi „İmad ül-cihad“ adlı bir əsəri vardır. Qəza və qazilik mövzusundakı düşüncələrini ehtiva edən bu əsərdə bəzi qəzəlləri də yer almaqdadır.
Bu qadın şairlərin ədəbiyyatda qadına xas özəl bir üslub yara-dıb-yaratmadıqları mübahisə mövzusudur. Lakin daha incə və lətif şeirlər yaratdıqları hamı tərəfindən qəbul edilir. Onların yaradıcılı-ğında nəzirəçilik gələnəyinin, yəni bəyəndiyi şeirlərə nəzirə yazma-ğın rolu böyük olmuşdur. Məsələn, Mehri Xatun bir çox müasirinin, xüsusən də Nəcati, Güvahi, Afitabi və Münirinin qəzəllərinə nəzirə yazmışdır. Savadlı və istedadlı şairənin, heç kimə könül verməyən və bütün evlilik təkliflərini rədd edən gözəl qadının cürəti və dik-başlığı, kişilərə meydan oxuması onlar tərəfindən qısqanclıqla qar-şılanmışdır. Hətta Nəcati ilə Mehri Xatun arasında poetik duel də yaşanmışdır. Təzkirələrdə verilən məlumatlara görə bunun bir neçə səbəbi olmuşdur. Bunlardan biri də Nəcatinin sultandan Mehri Xatuna nəzərən daha az ən’am almasıdır.
II Bəyazid (1481-1512) dövrünə aid «Ən’amat dəftəri»ndə sultanın bütün şairlərə verdiyi ən’amların axça ilə miqdarı, xələtlə-rin isə parça-qumaş növü qeyd edilmişdir. Həmin siyahıdan anlaşıl-dığına görə, yalnız 1503-11-ci illər arasında sultan tərəfindən şa-irlərə 478.500 axça ehsan edilmişdir. Şairlərdən Mövlana İdris 112.000 axça, Katibi 34.000, Səbai 30.500, Ruhi 25.000, Firdövsi 21.000, Maili 20.000, Mehri Xatun və Səfai adama 13.000 axça, Ömər Çələbi və Cövhəri adama 6.000, Nəcati 5.000 axça almışdır. Bu siyahı 500 axça ilə Məsud bin Mühiddinə qədər davam edir . Sultanlar tərəfindən şairlərə verilən maddi dəstək ən’am, xələt və ülufə şəklində sonrakı əsrlərdə də davam etmişdir. Bəzi hallarda isə sultanların şairlərə diqqəti ehsan və bəxşişlərlə yanaşı onları hər hansı vəzifəyə təyin etmək, vəzifədə olanları daha yuxarı mə-qamlara çıxarmaq şəklində təzahür etmişdir. Görünür, Nəcati onun şeirlərinə nəzirə yazan bir qadının daha çox ən’am almasını içinə sindirə bilməmişdir. Ehtimal ki, elə bu mü-nasibətlə üç hərfli iki kəlmənin – eyb və hünərin ayrı məna daşı-dıqlarını vurğulayaraq Mehri Xatuna xitabən yazmışdır:
Ey mənim şeirimə nəzirə deyən,
Çıxma rahi-ədəbdən, eylə həzər,
Demə kim, iştə vəznü qafiyədə
Şeirim oldu Nəcatiyə həmsər.
Hərfi üç olmaq ilə ikisinin
Birmidir filhəqiqə eyb ü hünər?
Mehri Xatun qadını xor görən bu düşüncəyə bir şeirində belə cavab vermişdir (müənnəs qadın, müzəkkər kişi deməkdir):
Bir müənnəs yeydir kim, əhl ola,
Min müzəkkərdən ki, ol naəhl ola.
Bir müənnəs yey ki, zehni pak ola,
Min müzəkkərdən ki, biidrak ola.
Şairə öz həmkarının könlünü daha sonra bu misralarla alaraq onun böyük sənətkar olduğunu etiraf etmişdir:
Mehri, Nəcati şeirinə dersən nəzirə, leyk
Sən bir gəda vü müflis, o bir padişah ilə.
Mehri Xatun haqqında ədəbi çevrədə və bəlkə də xalq arasında yayılan dedi-qodular bu füsunkar qadının (hər halda, bir nakam məhəbbət üzündən) ömrünün sonuna qədər ərə getməməsilə və bü-tün taliblərini rədd etməsilə də bağlıdır. Məşhur şair və təzkirəçi Aşiq Çələbinin verdiyi məlumata görə, o, bir çox adlı-sanlı igidlə-rin, hətta Paşa Çələbinin də evlənmə təklifini nəzakətlə rədd etmiş, şair Zati bu münasibətlə küfrə varan ifadələrlə dolu bir qitə yaz-mışdır. Bunu Mehri Xatunun şəxsi taleyinin uğursuzluğu olaraq qiymətləndirməklə yanaşı, ədəbi taleyinin şansı kimi dəyərləndir-mək yanlış olmaz. Çünki ailə həyatı qurduğu təqdirdə ədəbi fəaliy-yətini nə şəkildə davam etdirəcəyi barədə mühakimə yürütmək o qədər də asan məsələ deyil. Mehri Xatunun şeirlərindən analaşıldığına görə, o bəzi kişilərə bəslədiyi rəğbəti, dostluq duyğularını zaman-zaman misralara çe-virmişdir. Bunların arasında şair Nəcatini, Sinan Paşanın oğlu İs-kəndəri və Əbdürrəhman Müəyyidzadəni qeyd etmək olar. Ancaq sonradan məlum olduğuna görə, bunlar sırf platonik səciyyə daşı-mışdır. Üstəlik, şairə bəzi şeirlərini sırf kişi mövqeyindən yazmış, qadın gözəlliyini vəsf etmişdir. Bu da məşhur türkoloq Hammer-Purqştal tərəfindən onun “türk Safosu” adlandırılması ilə nəticə-lənmişdir. (Yunan əsatirində Safo özü kimi başqa bir qadın olan Afroditaya aşiq olmuşdur). Türk ədəbiyyatşünası Sənnur Sezən bu adda bir kitab yazmışdır.
Bütün ömrü boyu Amasyada yaşayan Mehri Xatun öz doğma şəhərinin gözəlliklərini, Ladiq, Köniçək kimi görməli yerlərini bir rəssam kimi təsvir və tərənnüm etmişdir. Bəzi şeirlərində bu şəhər-də möhnət çəkdiyini qeyd etsə də, onda dərin bir Amasya sevgisi sezilir. Şairə yalnız bir dəfə İstanbula gedəndə Konstantiniyyənin daha gözəl olduğunu etraf etmişdir:
Keçmiş ki, heyf, Mehri, Amasiyyədə ömrün,
Kostantinədə, aqil isən, getmə, qal imdi.
Mehri Xatun 1506/07, bəzi məlumatlara görə isə 1514-cü ildə vəfat etmiş, babası şeyx Pir İlyasın türbəsində dəfn edilmişdir. Şarənin ölümündən sonra təzkirəçilər vicdani bir narahatlıqla onun məsumluğu, saflığı, xoş rəftarı və təmiz əxlaqı barədə bir-birindən gözəl fikirlər söyləmişlər. Məsələn, Gəlibolulu Əli "Zənni-dəhr firi-binə (zəmanənin müvəqqətiliyinə) aldanmayıb dünyaya mərdanə-liklə gəlib getdi" deyə yazmışdır. Xınalızadə Həsən Çələbi isə öz fi-kirlərini belə ifadə etmişdir: "Gərçi Mehri yaşadığı dönəmdə zərif-lər və şairlərlə söhbətdə və dostluqda sevgi və şəfqət üzrə olurdu, lakin onun möhürlü kisəsinin günəşinə yabançı əli ərməmiş, namus və iffət pərdəsinə xərək əli dəyməmişdir". Lətifinin Mehri barədə söylədikləri də çox poetik, bir o qədər də səmimidir: “ Dənizin dərinliyindəki incilərdən üstün dərəcədə təmiz olan, vüslət hə-rəmini yabançıdan, o gizli xəzinəni qara ilandan qoruyaraq, nə nisan damlalarından gümüş sədəfini qaldırmış, nə də bir araya gəlmə şəbnəmindən rəngli qöncəsini su ilə doyurmuş və bil-cümlə, nə kimsə onun iki yarım narından dad almış, nə də kimsə onun gümüş hovuzuna balıq salmışdır".
Yaradıcılığı
Merhi Xatunun bugün əldə bir divanı (onu Sultan II Bəyazidə göndərmişdir), ümumən 255 şeiri vardır. Əlavə olaraq, Sultan Əh-mədə həsr etdiyi qəsidənin içində ayrı rədiflərlə daha dörd şeirinin, “sana” rədifli qəzəlinin içində bir əlavə şeirinin olduğunu nəzərə al-saq, Mehrinin şeirlərinin miqdarı 260 olar. Bunlardan 205-i qəzəl, qalanları qəsidə, təxmis, müstəzad, münacat və dördlük formasında yazılmış əsərlərdir. Əruzun müxtəlif bəhrlərində qələmə alınan bu şeirlər öz məzmununa görə standart divan ədəbiyyatı nümunələ-ridir. Onların arasında eşqə-məhəbbətə, gülə-bülbülə, şama-pər-vanəyə, həsrətə, hicrana, aşiqin vəfasızlığına, məşuqun göz yaşla-rına, rəqibin, əğyarın hiyləgərliyinə, taleyin amansızlığına, dövranın qəddarlığına, bəxtinin qaralığına həsr olunmuş şeirlər üstünlük təş-kil edir. Poetik füqurlar və obrazlar da bütünlüklə Şərq poeziyası stilindədir: gül və gülüstan, şeyda bülbül, rəna dilbər, mahi-təban, sərvi-xuraman, ləli-ləb, ləli-bədəxşan, çeşmi-giryan, abi-heyvan, ahü fəğan, cövrü cəfa, zülfi-səmənsa, külbeyi-əhzan, xaneyi-qəm, tiri-xədəng, xar-tikan, yarın kuyi, kuyin itləri, astana və s. Burada oriji-nal olan şey şairənin öz üslubu, deyim tərzi, poetik təfəkkürüdür. Burada Mehri Xatun poeziyasının bəzi xüsusiyyətləri barədə danışmaq istəyirik. Dilin sadəliyi Mehri Xatun yaradıcılığının ən əsas xüsusiyyəti-dir. Bu baxımdan o, Füzulidən və Nəvaidən daha çox Nəsimiyə və Həbibiyə, Babura və Sultan Hüseyn Bayqaraya yaxındır. Şeirlərin-də izafət tərkiblərinin azlığı da diqqəti cəlb edir; üç tərkibli izafətlər olduqca seyrəkdir. O, bəzən izafət qəlibini çevirərək türkcə verir. Məsələn, xəyali-dilbər kimi daşlaşmış bir izafəti “dilbər xəyalı” kimi işlədir: Çün dilə dilbər xəyalı gəldi mehman olmağa. Yaxud səhni-gülüstan izafətini türk dilinin qaydalarına uyğun olaraq „gülüstan səhni” şəklinə salır: Gülüstan səhninə gəldi bu gün bir qönçələb gülrux.
Şairin dilində bu tipli ifadələr çoxdur. Mehri Xatunun şeirlərinə sadəlik, axıcılıq və dərin lirizm hakimdir, onlar asan əzbərlənir və yadda qalır. Məsələn, olmasın rə-difli qəzələ nəzər salaq:
Kimsələr mənciləyin eşqə giriftar olmasın,
Kimsənin mənciləyin sevdiyi əğyar olmasın.
Kimsənin yarı gözündən dur olub yad olmasın,
Kimsələr qəm xanəsində çarü naçar olmasın.
Kimsələr dilxəstə olub düşməsin yardan cüda,
Kimsənin şəhrində aləm gözünə dar olmasın.
Kimsələrin gül kimi yarı üzünə gülməsin,
Kimsələr bülbül kimi fəryad edib zar olmasın.
Dilərəm haq həzrətindən Mehri kimi, dostum,
Gecə-gündüz zarı qıl, yarın sana yar olmasın.
Qəzəllərin böyük əksəriyyətində sevən, yanan, yarına qurban olmaq istəyən qəlbin hər cür fədakarlığa, hətta ölümə hazır olduğu-nu görürük:
Gör necə dərdə yesir oldun, ey biçarə başım,
Bulmadım, qaldı sənin dərdinə bir çarə, başım...
Üzümü xak edəyin getdiyi yollara həbib,
Səni həmsər edəyin basdığı daşlara başım.
Görə dursun bu gözüm barı ölüncə üzünü,
Kəfənin boynuna taxıb vara, yalvara başım.
Müddəi nüktələriylə sinəmin qüssələri,
Mehriyi öldürə bir gün, səni qurtara başım.
Şairə bəzi qəzəllərində isə doğrudan-doğruya ölüm arzulayır:
Əhd etmiş idin Mehriyi öldürməyə, cana,
Bənzər, bəyim, ol əhdlə peyman unuduldu.
Qəhri-əğyar ilə bıçaq sümüyə ərmişdi,
Cövri-yar ilə bu gəz keçdi sümükdən iliyə.
Rahi-eşqində ömür keçdi mülazimlik ilə,
Ya gəl öldür, ya qəbul eylə məni bəndəliyə.
Öz mehrini sevgilisindən axıra qədər əsirgəməyən Mehri çox zaman əməyinin heçə getdiyini dilə gətirir:
Baş qoşub, zülfünə, Mehri, quru sevdalar ilə,
Yel kimi yeldi yolunda, yelə verdi əməyi.
Mehri Xatun poeziyasının xüsusiyyətləri barədə, əslində, çox danışmaq olar. Ancaq bu qısa önsözdə hər şeydən bəhs etməyə im-kan yoxdur. Oxucular kitabı oxuyarkən bu zərif qəlbli nalan və nakam qadının ürək çırpıntılarını, incə, hərir mehrini, onun sehrli qə-ləminin möcüzələrini özləri görəcək və təqdir edəcəklər.
Hazırda elm aləminə Mehri Xatun divanının dörd əlyazma nüsxəsi məlumdur. Bunlardan biri Aya-Sofyada (124 şeir), biri İs-tanbul Universitetində (216 şeir), biri İstanbuldakı Milli kitabxa-nada (128 şeir), digəri isə Sankt-Peterbuqda saxlanır.
Mehri Xatunun divanı ilk dəfə Moskvada tanınmış rus türkoloqu Yelena Muştakova tərəfindən geniş önsöz və şərhlərlə birlikdə çap olunmuşdur . Şairin öz vətəni Türkiyədə onun yaradıcılığı haqqında xeyli məqalə yazılsa da, divanının elmi-tənqidi mətni ha-zırlansa da , təəssüf ki, divanın özü hələ də nəşr edilməmişdir. 2004-cü ildə Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Milli Əlyazmalar İnstitutu Mehri Xatunun divanını çapdan buraxmışdır . Ka-kajan Atayev və Rəhmanberdi Qodarovun hazırladıqları bu nəşr ümumən qənaətbəxş olsa da, orada bəzi sözlər düzgün oxunmamış, xüsusilə Türkiyə türkcəsinə məxsus kəlmələr doğru analaşılmamış, durğu işarələrinin gəlişi-gözəl qoyulması nəticəsində mətnin dərk edilməsi xeyli çətinləşmişdir.
Ədəbiyyat
- Mehri Xatun. Divan. Bakı, MBM, 2011, 368 s.