fbpx
Wikipedia

Hormonlar

September 10, 2021

Hormonlar (q.yun. ὁρμάω — ehtiraslandırıram, oyadıram) — üzvi təbiətli bioloji aktiv maddələr.

Hipofiz hormonları

Sözün mənası

″Hormon″ sözü – yunanca ″hərəkətə gətirmək″ deməkdir. Hormon termini 1905-ci ildə E. Starlinq tərəfindən elmə daxil edilmişdir.

Xüsusi üzv və toxumalarda hazırlanaraq, qana və limfaya ifraz edilən, hazırlandığı yerdən kənarda orqanizmin müxtəlif üzvlərinin funksiyasına təsir göstərən spesifik bioloji fəal maddələrə hormon deyilir.

Hormonlar maddələr mübadiləsini tənzim edir, hüceyrə və hüceyrə membranının keçiricilik qabiliyyətini artırır.

Orqanizmin spesifik funksiyasına təsir göstərir. İndiyə qədər insan və heyvan mənşəli 40 hormon aşkar edilmişdir. Kimyəvi quruluşuna görə onları 3 qrupa bölmək olar:

  1. Aminturşuların törəmələri;
  2. Steroid tipli;
  3. Peptid tipli

1-ci qrupa aid olan hormonlar: adrenalin, noradrenalin, izopropiladrenalin, trioksin. 2-ci qrupa aid olan hormonlar. Bu hormonların tərkibində tsiklopentanperhidrofenantren halqası olur.

Karbon atomlarının sayına görə, steroid hormonlar 3 yerə bölünür:

a) böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsinin hormonları və proqesteronlar (C21 steroidlər).

b) Kişi cinsi hormonlar. (C19 steroidlər). R=CH3 androgen;

c) C18 steroidinə malik hormonlar. R=H estran.

3-cü qrup olan peptid hormonlarını şərti olaraq 4 əlavə qrupa bölmək olar:

  1. Peptidlər (vazopressin, oksitosin);
  2. Polipeptidlər (adrenokortikotrop, insulin, kalsitonin, qlükaqon);
  3. Sadə zülallar (plasentar laktogeni, prolaktin, somatotropin);
  4. Qlükoproteinlər (lüteinləşdirici, follikul stimuləedici və tireotrop hormonlar).

Mədəaltı vəzin hormonları

Bu vəzə xüsusi qrup hüceyrələr aid olub, Langerhans adacığı adlanır. Onlar daxili sekresiya vəzi hormonlarını qana buraxır. Langerhans adacığı üç cür hüceyrədən ibarətdir: α, β, γ. β-Hüceyrələr insulin hormonları hasil edir. α- Hüceyrələri qlükaqon hormonu ifraz edir. γ-Hüceyrələrinin funksiyası hələ indiyə qədər məlum deyildir. Ehtimal edilir ki, γ-hüceyrələri somatostatin hormonu ifraz edir. Bu isə boy əmələ gəlməsinə mane olur, bəzi həzmedici fermentlərdə iştirak edir.

İnsulin hormonu

İnsulin zülal təbiətli mədəaltı vəzin hormonu olub, orqanizmdə çatışmadıqda şəkərli diabet xəstəliyinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu sadə cümləni yazmaq imkanına malik olmaq üçün çoxlu tədqiqatçıların çoxillik əməyi tələb olunmuşdur. İnsulin kimya, biokimya və tibb tarixində xüsusi yer tutur. O birinci hormon olaraq, zülal təbiətlidir. Birinci zülal kimi birincili quruluşu müəyyən edilmişdir. Ən nəhayət, birinci zülal kimi ilk dəfə sintetik yolla əldə edilmişdir. İnsulin haqqında çoxlu kitablar yazılmışdır. Nəzərinizə çatdırılan məlumatda insulinin ixtira tarixi, canlı orqanizmdə rolu və təsir mexanizmi haqqında qısa bəhs etməyə çalışacağıq. Bizə elə gəlir ki, hər şeydən əvvəl, ən vacib problem olan insulin ilə şəkərli diabet arasında olan əlaqəni nəzərdən keçirmək daha yerinə düşərdi. Hələ çox qədim zamanlarda diabet xəstəliyi yunan həkimlərinə məlum idi. Onlara görə diabetə tutulmuş xəstələr halsız, tez yorulan və əldən düşən, tez-tez su içən və çoxlu miqdarda sidik ifraz edən olur. Məhz axırıncı əlamətə görə diabet sözü də yunanca «sızma» və ya «damma» mənasını verir. Az bir vaxt keçəndən sonra müəyyən edildi ki, qanda qlükozanın miqdarı kəskin artdığına görə sidikdə onu miqarı artır. Bunun necə baş verməsini anlamaq üçün böyrəklərin iki mərhələdə işləməsini yada salaq. Birinci mərhələdə qan böyrək yumaqcıqlarına süzülür. Ayrılmış filtrat və ya başqa sözlə, birinci adlanan sidik və eləcə də onda həll olan maddələr, o cümlədən qlükoza qana keçir. İkinci mərhələdə birinci sidik böyrək kanalcıqlarından keçir və əks proses baş verir. Birinci sidiyin bütün komponentləri əks olaraq qana sorulur. Böyrək kanalcıqlarında qalan hissə isə böyrək ləyənlərində toplanır və sidik kisəsinə tökülür. Bu isə artıq son sidik adlanır. Qlükozanın qatılığı qanda 5.5 mmol/l olan halda normal hal hesab edilir. Əgər qanda qlükozanın qatılığı 10-12 mmol/l olduqda böyrək kanalcıqları artıq qlükozanın öhdəsindən gələ bilmir və qlükozanın miqdarı sidikdə artır. Diabetin ağır formalarında gündə sidikdə qlükozanın miqdarı onlarla qrama çatır. Alman alimləri İ.Merinq və O.Minkovsi diabet xəstəliyi ilə məşğul olmuşlar. Onlar sadəcə olaraq vəzin həzm sistemində rolunu tədqiq etmək məqsədi ilə heyvanların mədəaltı vəzinin kənar edilməsinin təsirini öyrənirdilər. Aparılan müşahidələrdə məlum olmuşdur ki, mədəaltı vəzi olmadan heyvan yaşaya bilmir. Məsələnin ikinci tərəfi tədqiqatçıların diqqətindən heç də yayınmamışdır. Laboratoriyanın təcrübəli xidmətçisi müşahidə etmişdir ki, cərrahiyyə əməliyyatından sonra itin cəsədi milçəklərlə örtülmüşdür. İt cəsədinin milçəkləri özünə cəlb etməsi bilavasitə onun qanında olan artıq miqdarda qlükozanın olması ilə əlaqədardır. Təcrübələr gösiərdi ki, mədəaltı vəzini kənar etdikdə şəkərli diabet xəstəliyinin əlamətləri inkişaf edir. Sonrakı təcrübələr gösiərdi ki, mədəaltı vəzini kənar etdikdə şəkərli diabetin əlamətləri inkişaf edir. O vaxta qədər belə ehtimal edirdilər ki, mədəaltı vəzi həzm prosesində qidanın parçalanması üçün xüsusi fermentlər buraxır. Lakin bunun diabet ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. 1869-cu ildə Paul Langerhans mədəaltı vəzində funksiyası məlum olmayan xüsusi qrup hüceyrələri müşahidə etmişdir. Həmin hüceyrələr sonralar həmin alimin şərəfinə Langerhans adacıqları adlandırılmışdır. 1916-cı ildə hələ ayrılmamış hormona latınca «insula» adacıq mənasını verən insulin adının verilməsi təklifini irəli sürmüşdür. Lakin mədəaltı vəzindən insulini ayırmaq üçün edilən çoxlu təcrübələr heç bir nəticə verməmişdir. Belə ehtimal edilirdi ki, mədəaltı vəzində olan proteolitik fermentlərin təsirindən zülal təbiətli insulin hormonu parçalanır və ona görə də onu ayırmaq mümkün olmur. Lakin təxmin edilirdi ki, nə vaxt isə onu ayırmaq günü gəlib çatacaqdır. Çünki təmiz halda insulinin alınması hər şeydən əvvəl, heç bir müalicəsi mümkün olmayan diabet xəstəliyi üçün ən səmərəli dərman vasitəsi ola bilərdi. Təmiz halda insulinin alınması kanadalı, Qərbi Ontarno Universitetinin assistenti 29 yaşlı Frederik Bantinqə nəsib olmuşdur. O, 1920-ci ildə mədəaltı vəzin axınını bağladıqda həzmetmə fermentlərindən fərqli olaraq, Langerhans adacıqları saxlanılır və beləliklə, şəkərli diabet xəstəliyi inkişaf etmir. Digər tərəfdən F.Bantinq normal mədəaltı vəzindən deyil, başqa şəklə salınmışından insulini ayırmaq ideyasını irəli sürmüşdür. Çünki belə insulinin fermentlər vasitəsilə parçalanması təhlükəsi aradan qalxır. Bu ideya ilə F. Bantinq Toronto Universitetinin «Fiziologiya» kafedrasının müdiri, professor Con Makleoda müraciət etdi. Yeri gəlmişkən, onu qeyd eimək lazımdır ki, disulfid körpülərinin A və B zəncirində yeni insulinin fəallığına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Çünki insulinin quruluşu F. Senger tərəfindən təyin edildikdən sonra, onun sintezi üzərində bir neçə laboratoriya məşğul olmuşdur. Məsələn, Almaniyanın Ahen şəhərindəki kimyaçıları 221 mərhələdə keçərək insulin sintez etmiş və oraya disulfid körpüsünü də məlum olmayan molekullar ilə birləşdirmişlər. Alınmış sintetik insulinin bioloji fəallığı təbii insulinə nisbətən 100 dəfə zəif olmuşdur. İnsulinin tərkibi C254H377N65O75S6 olub, molekul kütləsi 5727- ə bərabərdir. İri məməlilərdə insulin molekulu yalnız bir-biri ilə A zəncirindəki 8,9 və 10 vəziyyətindəki aminturşu qalığı ilə, B zəncirində isə 30 vəziyyətindəki ilə fərqlənir. Balıqlarda, quşlarda və sirçovullarda isə insulin hiss ediləcək dərəcədə fərqli olur. Bütün onurğalılarda insulinə rast gəlinir. Azca da olsa onlarda fərq vardır. Belə olan halda bir heyvanın insulini digəri üçün istifadə edilir. Ən başlıcası ondan ibarətdir ki, heyvanların mədəaltı vəzindən alınan insulinin köməyilə insanlarda şəkərli diabet müalicə edilir. Öz quruluşuna görə insan orqanizmində olan insulinə ən yaxını donuzun mədəaltı vəzindən alınan insulindir. Onlar arasında fərq yalnız B zəncirinin 30-cu vəziyyətində treonin əvəzinə alaninin yerləşməsidir. Müasir təsəvvürlərə görə insulinin biosintezi Langerhans (pank proinsulindən əmələ gəlir. Hazırda nəinki proinsulinin quruluşu müəyyən edilmiş, hətta onun kimyəvi sintezi həyata keçirilmişdir. Proinsulin 84 aminturşu qalığından təşkil olunmuş, bir polipeptid zəncirindən ibarət olan və hormonal fəallığı olmayan zülal təbiətli maddədir. Proinsulin xüsusi fermentin təsiri ilə S-peptid hissəsini ayırır. Hazır insulin hormonu və S- peptid ilə birlikdə hüceyrədən çıxır və qana daxil olur. İnsulin orqanizmdə əsasən iki formada mövcud olur – monomer və heksamer formasında. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, orqanizmdə insulinin təsiri çoxcəhətlidir. Lakin tarixi olaraq, insulin hər şedən əvvəl karbohidrat mübadiləsinə təsir ilə əlaqədar şəkərli diabet xəstəliyinin meydana gəlməsi problemi həkimlərin, bioloqların, kimyaçıların həmişə diqqət mərkəzində olaraq, onların daima marağına səbəb olmuşdur. Məlumdur ki, insulin çatışmadıqda qanda qlükozanın miqdarı kəskin sürətdə artır. Əgər orqanizmə insulin daxil edilsə, qanda qlükozanın miqdarı aşağı düşür. Hazırda bunun mexanizmi haqqında az-çox məlumat vardır. Ehtimal edilir ki, hüceyrə hədəfinin səthinə düşən insulin zülal reseptoru ilə birləşərək iki bir-birindən asılı olmayan prosesin getməsinə kömək edir. Birincisi – qlükoza asan və tezliklə qandan hüceyrəyə daxil olur. Bu onunla izah edilir ki, insulinin təsiri ilə qlükoza üçün hüceyrə membranının keçiriciliyi artır. İkincisi – qlükozanın hüceyrələrdə sərfi, xüsusilə onun qlikogenə çevrilməsi yaxşılaşır. Çünki bu halda heksakinaza fermentinin fəallığı artır və maddələr mübadiləsinə daxil ediləcək qlükozanın qlükozo-6-fosfata çevrilməsinə katalitik təsir göstərir. Orqanizmdə insulin çatışmadıqda və ya şəkərli diabet xəstələrində əks proses baş verir. Yəni qandan qaraciyər hüceyrələrinə, skelet əzələlərinə, yağ toxumalarına qlükoza yavaş keçir və bu zaman hüceyrələr onu çox az istifadə edir. Başqa sözlə, hüceyrələrdə aclıq baş verir. Orqanizm vəziyyəti düzəltməyə çalışır. Getdikcə qanda qlükozanın miqdarı artır və hüceyrələr doymağa başlayır. Lakin bu onlara kömək etmir. Elə şərait yaranır ki, onu «bolluq içərisində ölüm» adlandırmaq olar. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, belə vəziyyət yalnız insulinin bilavasitə hücum etdiyi hədəf hüceyrələrində yaranır. Digər hüceyrələrdə isə məsələn, beyin, ürək əzələlərində qlükozanın sərfi hətta özünü daha çox göstərən diabetiklərdə yaxşı olur və qanda şəkərin artması buna təsir etmir. Lakin butünlüklə bunlar orqanizmi xilas edə bilmir. Orqanizmdə olan yağın, skelet əzələlərinin və qaraciyərin ümumi həcmi o qədər böyükdür ki, onlarda olan toxumalarda maddələr mübadiləsinin pozulması faciəyə gətirib çıxarır. Bu vəziyyətdən çıxmağın yeganə yolu insulinin orqanizmə daxil edilməsi ilə əldə edilmiş olur.

Qlükaqon hormonu

Qlükaqonun molekul kütləsi 3495-dir. 29 aminturşudan təşkil olunub. Əvvəlcə α-hüceyrələrində tərkibində 37 aminturşu qalığı olan proqlükaqon əmələ gəlir. Sonra isə hidrolizə uğrayaraq, aktiv qlükaqona çevrilir. Qlükaqon qanda kalsium kationunun və arginin aminturşusunun miqdarını yüksəldir və qlükoza, somatostatinin miqdarınıazaldır. Qlükaqon əzələlərdəki toxumaların membran reseptorları ilə birləşir.

Böyrəküstü vəzilərinin beyin maddəsinin hormonları

Daxili sekresiya vəziləri içərisində böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin hormonları xüsusi yer tutur. Böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin hormonları aşağıdakılardır: adrenalin, noradrenalin, izopropiladrenalin. Adrenalin və noradrenalin nəinki böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin, həmçinin əsəb sisteminin hüceyrələrində də olur. Bu hormonlar orqanizmdə fenilalanin və triozin kimi aminturşuların feniloksidaza fermentinin təsirindən oksidləşərək əmələ gəlir. Adrenalin və noradrenalin əsəb sisteminin uclarına təsir edərək, ürək-damar sisteminin fəaliyyətini tənzim edir. Həmçinin karbohidratın dəyişməsinə təsir edir və orqanizmi xarici mühitə hazırlayır. Adrenalin həmçinin bağırsaq əzələlərini, bronxları boşaldır. Onlar təcrübədə az istifadə edilir. Hər ehtimala görə, qan təzyiqinin artması, ürək döyüntüsünü gücləndirir.

Böyrəküstü vəzilərin qabıq maddəsinin hormonları

Böyrəküstü vəzin qabıq maddəsi 50 müxtəlif hormon hazırlayır. Bunlardan səkkizi bioloji aktivliyə malik maddələri tənzim edir; Böyrəküstü vəzin qabıq maddəsi steroid tipli hormonlar hazırlayır. Bu hormonlara kortikosteroidlər deyilir. Kortikosteroidlər öz fiziki təsirinə görə, 3 qrupa bölünür: 1. Qlükokortikoidlər karbohidrat mübadiləsinə təsir edir; 2. Mineralokortikoidlər su mübadiləsi və mineral ma 3. Cinsiyyət hormonları: kişilərdə androgen, qadınlarda estrogenlərdir. Müalicə təcrübəsində kortikosteroidlərin aşağıdakı nümayəndələri geniş yer tutur. Kortikosteronlar mübadilə prosesinə fəal təsir edir. Ən başlıcası isə orqanizmin xarici mühitə uyğunlaşmasında mühüm rol oynayırlar. Qlükokortikoidlər qanın α-qlobulin plazması ilə birləşərək transportin əmələ gətirir. Bu isə ətraf toxumalara nəql olunur. Qlükokortikoidlər limfoid, qaraciyər, böyrək toxumasında olur. Limfoid toxumalara: limfa qovşaqları, dalaq, timus, limfositlər daxildir. Bağlayıcı toxuma – sümük, dərialtı birləşdirici toxuma, yağ toxuması. Qaraciyərdə və böyrəklərdə qlükokortikoidlər aminturşularının qlükogenaza keçməsinə kömək edir. Başqa sözlə, qlükogenaza fermentlərinin sintezində mühüm rol oynayır. Qlükogenaza fermentləri aşağıdakılardır: piruvatkarboksilaza, fosforpiruvatkarboksilaza, qlükozo–6–fosfataza, fruktobifosfataza. Hipokortizm və ya kortikosteroidlər çatışmadıqda Addison və ya bronz (tunc) xəstəliyi baş verir. Qlükogenazanın təsiri ilə qaraciyərdə qlükogen əmələ gəlir. Aldosteron orqanizm üçün zəruri olan natrium, kalium və xlor ionlarının balansını nizamlayır. Ona görə də, aldosteron olmasa, orqanizmin normal fəaliyyəti mümkün deyildir. Qlükokortikoidlər və onların çoxsaylı analoqları bir sıra allergiya və autoimmun xəstəliklərində istifadə olunur. Revmatizm, dəri xəstəlikləri, bronx xəstəlikləri və s. tətbiq olunurlar. Tibbi təcrübədə kortikosteroidlərin sintetik analoqlarından da istifadə olunur. Böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinin hormonları artıq olduqda (hiperfunksiya) İtsenko – Kuşinq xəstəliyi baş verir.

Qalxanabənzər vəzilərin hormonları

Qalxanabənzər vəzi iki qrup müxtəlif təsirə malik hormonlar hasil edir: 1) tiroksin; 2) triyodtironin. Bu hormonlar orqanizmin inkişafını təmin edir, enerji mübadiləsini tənzim edir, hüceyrə bölünməsinə təsir edir. Kalsitonin (M=3⋅104) fosfor–kalsium mübadiləsini tənzim edir. O, qalxanabənzər vəzinin hormonu olan parathormonlabirlikdə kalsium mübadiləsinin tənzimində iştirak edir. Yodtironin treoqlobulin zülalının tərkibinə daxil olub, qalxanabənzər vəzin kolloid follikullarında yerləşir. Yodtironin orqanizmdə olan bütün toxumalara təsir edir. Ona, xüsusilə, qaraciyər, ürək, böyrək əzələləri həssasdır. Əsəb toxuması və yağ toxumasına qarşı həssas deyildir. Yodtironin maddələr mübadiləsinə iki cür təsir göstərir: 1) Nüvədə olan xromosomların sitozol reseptorları vasitəsilə; 2) Tsiklik AMF. Tireodin hormonlarının əsas funksiyası hüceyrənin genetik aparatına göstərilən təsir ilə xarakterizə olunur. Bu hormonlar hüceyrənin nüvəsinə daxil olaraq xromatinlərdən olan zülallarla birləşir. Belə ehtimal edilir ki, bu hormonlar hüceyrə nüvəsində transkripsiya prosesinə təsir edərək zülalların əmələ gəlməsini sürətləndirir. Digər tərəfdən tireoidin hormonlarının təsiri ilə oksigenin toxumalar tərəfindən sərf olunması yüksəlir və hüceyrə bölünməsi baş verir. Heyvanlar üzərində aparılan təcrübələrdən müəyyən olunmuşdur ki, bu hormonlar orqanizmdə olan 100 fermentin aktivliyini yüksəldir. Tireoidin hormonları zülal, karbohidrat və yağ mübadiləsini tənzim edərək, orqanizmin boy- artma və inkişafını sürətləndirir. Tireoidin hormonları sinir sisteminin inkişafına təsir edir. Bu hormonların sintezinin azalması hipotireoizm, artması isə hipertireoidizm adlanır. Tireoidin hormonları kifayət qədər az olduqda cırtdanboyluluq, eybəcərlik və əqli inkişaf çatışmazlığı baş verir. Artıq miqdarda olduqda isə tireotoksikoz və ya Bazedov xəstəliyi əmələ gəlir. Belə xəstələrə bəzən mitoxondriya xəstəliyi də deyilir. Normal qalxanabənzər vəzi 30–35 qr. olur. Endemin ur xəstəliyinə tutulduqda isə çəkisi 200 – 300 q olur. Bəzən isə 2–3 kq-a çatır. Bazedov xəstəliyini müalicə etmək üçün cərrahiyyə və ya dərman preparatlarından istifadə edilir (diyodtirozin,betazin). Bu dərmanların köməyilə hipofizin treodinin aktivliyi və qalxanbənzər vəzin sekresiyası azalır. Xəstəliklərin müalicəsində, həmçinin tiokarbamid, merkazolil və metiltiourasildən istifadə edilir. Qeyd edilən dərmanlar təsir etmədikdə radioaktiv yoddan (J131) tətbiq edilir.

Cinsiyyət hormonları

Cinsiyyət hormonları qadın və kişi cinsiyyət vəzlərinin interstisial hüceyrələrində və qismən böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsində sintez olunur. Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, kişi cinsiyyət vəzində (cüzi miqdarda) qadın hormonları, yumurtalıqlarda isə az miqdarda kişi cinsiyyət hormonları vardır. Orqanizmin həyat fəaliyyətində iki hormon: kişilərdə testosteron, qadınlarda estradiol xüsusi rol oynayır. Cinsiyyət hormonları cinsiyyəti ayırır və nəslin artırılmasını təmin edir. Testosteron və estradiol hormonları təsir effektinə görə fərqlənir, lakin quruluş etibarı ilə bir-birinə oxşayırlar. Testosteron estradioldan bir karbon və dörd hidrogen atomunun artıq olması ilə fərqlənir. Qadınların orqanizmində olan testosteron estradiolun alınması üçün aralıq məhsul rolunu oynayır. Cinsiyyət hormonlarının sintezi və sekresiyası hipofizin qonadotrop hormonları vasitəsilə tənzimlənir. Qanda cinsiyyət hormonları xüsusi qlikoprotein zülalları ilə birləşmiş olur. Cinsiyyət hormonları digər steroid hormonları kimi maddələr mübadiləsinə təsir edir. Müəyyən genlərin transkripsiya sürətini dəyişir və müvafiq zülalların sintez sürətinə təsir edir. Hormonların katabolizmi (parçalanma) qaraciyərdə gedir. Məsələn, testosteron katabolizmdə androsterona çevrilir. Androgenlər (testosteron) kişi cinsiyyət vəzisinin inkişafına, boyartmaya, cinsi əlamətlərin və reflekslərin meydana çıxmasını tənzim edir. Orqanizmə androgen vəzilərinin daxil edilməsi maddələr mübadiləsini sürətləndirir, qanda eritrositlərin sayını artırır və skelet əzələlərinin inkişafını sürətləndirir. Bu hormonlar, həmçinin sinir sisteminin funksional vəziyyətinə və ali sinir fəaliyyətinə təsir göstərir. Kişi cinsi hormonlarının metabolizmindən alınan məhsullar sidiklə orqanizmdən xaric olunur. Qadın cinsiyyət hormonu olan estradiolun əsas hissəsi estron, estriol, proqesteron və preqnandiola çevrilir. Estradiol yumurtalıq follikullarında sintez olunur. Estron, estriol estradiolun toxuma daxili çevrilmələr zamanı əmələ gəlir. Estradiol öz fizioloji funksiyasına görə estrondan 10 dəfə, estrioldan 20–25 dəfə aktivliyə malikdir. Proqesteron isə sarı cisimdə sintez olunur. Estrogenlər (hamısı) qan və limfanın tərkibində sərbəst halda, ya da zülallarla birləşmiş halda olur. Estrogenlər qaraciyərdə bir sıra çevrilmələrə uğrayaraq, sonra qlükoron vəsulfat turşusu ilə birləşərək sidiklə xaric edilir. Hormonların təsir mexanizmi:

  1. Hüceyrə membranlarında müəyyən maddələrin (qlükoza, aminturşular) keçməsini sürətləndirir.
  2. Fermentlərin aktivliyini allosterik mexanizm üzrə dəyişdirir.
  3. Genetik aparata təsir etməklə, fermentlərin sintezini tənzim edir.
  4. Fermentlərin zülal hissələrinin, kofermentlərin əmələ gəlməsini və parçalanmasını tənzim edir.
  5. Reseptorların xüsusiyyətinə görə hormonlar 2 yerə bölünür.
  6. Hüceyrə içərisinə daxil olmayan və yalnız hüceyrə membranının xarici hissəsində yerləşən və onlara

təsir göstərən hormonlar. Bunlara katexoaminlər (adrenalin, noradrenalin) və zülal təbiətli polipeptidlər aiddir.

Hüceyrə membranından keçərək sitoplazmada yerləşən reseptorlara təsir edən hormonlardır. Bunlara steroid təbiətli və qalxanabənzər vəzi hormonları aiddir.

Kişi cinsi hormonlarının əsas mənbəyi toxumluqdur.

Spermatogenez qıvrım kanalcıqlarda gedir. Uşağın həyatmın ilk illərində qıvrım toxum kanalcıqları ipə bənzəyir, cinsi və epitel hüceyrələriııdən təşkil olunmuşdur. Cinsi hüceyrələrdən prespermatoqoni və spermatoqonilər əmələ gəlir. 10 yaşdan yuxarı toxum kanalcıqlarında sürətlə spermatoqonilər mitoz bölünür, epitel hüceyrələrindən Sertoli hüceyrələri əmələ gəlir. Spermatogenezin sonuncu mərhələsinin formalaşması 16 yaşda olur.

Spermatogenez əsasən FSH ilə, testosteronun biosintezi isə LH ilə tənzim olunur. LH intersistial hüceyrələri stimullaşdıran hormon sayılır.

Kişi cinsi hormonları – androgenlər. İnsanlarda toxumluqdan sintez olunan əsas hormonlar testosteron, androstendion, androsteron və dehidroepiandrosterondur. Kişi cinsi hormonları arasında ən aktivi testosterondur. Androstendion və androsteron 6-10 dəfə, dehidroepiandrosteron isə 25-50 dəfə testosterondan zəifdir.

Testosteronun sekresiyası sutkalıq (sirkad) ritmə malikdir. Onun miqdarı qanda axşam saat 20-dən sonra azalır, yuxu vaxtı yüksəlir, səhər saat 4-8 arasında maksimal həddə çatır.

Androgenlərin kişi orqanizmində əsas funksiyası spermatogenezi sürətləndirmək və ikincili cinsi əlamətlərin yaranmasına səbəb olmaqdır. Cinsi yetişkənlik dövründə androgenlərin təsirindən xayalar böyüyür, üzərində büküşlər əmələ gəlir, piqmentasiya yaranır, cinsiyyət üzvü, prostat vəzi, toxum qovucuqları inkişaf edir. Androgenlərin təsirindən qasıq nahiyəsində, qoltuq altında, sifətdə, qarında, döşdə, ətraflarda tük əmələ gəlir. Androgenlərin təsirindən qırtlaq inkişaf edir, səs telləri qalınlaşır, səsin tembri azalır.

Androgenlərin anabolik təsiri

Kişi cinsi hormonları güclü anabolik təsirə malikdir, onlar zülallann biosintezini artırır. Androgenlərin anabolik effekti əsasən skelet əzələlərinə olan güclü təsiri ilə bağlıdır, onun təsirindən kişi tipli skelet formalaşır, miokard və parenximatoz üzvlərdə olan əzələlər inkişaf edir. Cinsi yetişkənlik dövründə androgenlər oğlanların boyunun inkişafını təmin edir, sonralar isə epifızar qığırdağın inkişaf zonalarını bağlayır, nəticədə boyun artması dayanır.

Androgenlərin əmələ gəldiyi mənbələr

Androgenlər toxumluqda və böyrəküstü vəzin qabıq maddəsində sintez olunur. Reproduktiv yaşlarda kişi orqanizmində testosteron yalnız toxumluqdan sekresiya olunur, böyrəküstü vəz qana kifayət qədər  testosteron ifraz etmir. 25-40 yaşında olan kişilərdə sutka ərzində 4-7 mq testosteron sintez olunur.

Androstendion toxumluqda və böyrəküstü vəzdə əmələ gəlir. Onun sutkalıq miqdarı 2 mq təşkil edir.

Kişilərdə estradiolda testosteron kimi toxumluq da əmələ gəlir.  Estron isə böyrəküstü vəzlərdə sələflərindən sintez olunur. Kişilərdə estradiolun sutkalıq miqdarı 40 mkq qədər olur .

Hormonların tətbiqi

Hormonlar əsasən endokrin xəstəliklərində tətbiq edilir. Məsələn, şəkərli diabetdə insulin hormonu istifadə edilir. Belə halda endogen hormonları çatmır, ya da heç olmur. Bəzi hallarda endokrin vəzilərin funksiyasını gücləndirir və ya zəiflədir. Hipofiz vəzin çatışmazlığında cırtdan boyluluq olur. Hormonlar ən çox ginekologiyada istifadə edilir. Məsə- lən, qonadotropin sonsuzluqda, oksitosin doğum fəaliyyətini qaydaya salmaq üçün, steroid cinsi hormonlar bir sıra xəstəliklərin müalicəsində işlədilir. Qadın cinsiyyət hormanlar prostat vəzin şişlərində, süd vəzisinin şişində isə kişi cinsi hormonlarından istifadə edilir. Hormonlar, həmçinin endokrin xəstəliyi olma- yanlarda da istifadə edilir. Məsələn, allergiya, nefrit, revmatizm, podaqra, qeyri-spesifik infeksion poliatrit və eləcə də bir sıra göz xəstəliklərinin müalicəsində tətbiq olunur.

Antihormonlar

Antihormonlar (anti... + hormon) – biosintezi, sekresiyanı və ya hormonların təsirini pozan təbii və sintetik maddələr. Antihormonlar çox vaxt hormonların struktur analoqları olur və orqanizmə yeritdikdə onların antimetabolitləri kimi təsir göstərir. Antihormonların təsiri onların yüksək hormonal spesifikliyi ilə səciyyələnir: antiestrogenlər estrogenlərin təsirini blokada edir, androgenlərin təsirini dəyişdirmir; antiandrogenlər isə əksinə, estrogenlərin təsirini dəyişdirmir, yəni bu hormonların reseptorları müxtəlifdir. Antihormonlar eksperimental endokrinologiyada, klinik təcrübədə hormonal təbiətli şişlərdə, müxtəlif endokrin pozğunluqlarda (danazol, oktreotid preparatları və s.) tətbiq edilir. ,

Xarici keçidlər

  • Hormon Nedir
  • Kişi orqanizminin hormonal funksiyaları[ölü keçid]
  • Особенности репродуктивного здоровья мужчин

Ədəbiyyat

  1. Ə.S.Həsənov, N.A.Rzayev, F.Q.İslamzadə, A.M.Əfəndiyev. Bioloji kimya, Bakı, Maarif nəşriyyatı, 1989, 562 s.
  2. S.F.Qarayev, P.Ş.Məmmədova, A.Q.Nəbiyeva. Biokimyanın əsasları, Bakı, Təfəkkür, 2000, 359 s.
  3. A.Quliyev, T.Həsənov, S.Güləhmədov. Bioloji kimya (statika), BDU-nun nəşriyyatı, Bakı 2004.
  4. A.M.Məhərrəmov, M.Ə.Allahverdiyev. Üzvi kimya, Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007, 382 s.
  5. А.Ленинджер, Биохимия. Пер.с англ. М.: Изд-во «Мир», в 3-х томах, 1985, 1023 с.

İstinadlar

  1. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 539 – 540. ISBN 978-9952-441-02-4.
  2. A.M. Məhərrəmov, M.Ə.Allahverdiyev. Həyat fəaliyyətinin kimyəvi əsasları, Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2009, 288 s.

‎

September 10, 2021
hormonlar, ὁρμάω, ehtiraslandırıram, oyadıram, üzvi, təbiətli, bioloji, aktiv, maddələr, hipofiz, hormonları, mündəricat, sözün, mənası, mədəaltı, vəzin, hormonları, insulin, hormonu, qlükaqon, hormonu, böyrəküstü, vəzilərinin, beyin, maddəsinin, hormonları, b. Hormonlar q yun ὁrmaw ehtiraslandiriram oyadiram uzvi tebietli bioloji aktiv maddeler Hipofiz hormonlari Mundericat 1 Sozun menasi 2 Medealti vezin hormonlari 3 Insulin hormonu 4 Qlukaqon hormonu 5 Boyrekustu vezilerinin beyin maddesinin hormonlari 6 Boyrekustu vezilerin qabiq maddesinin hormonlari 7 Qalxanabenzer vezilerin hormonlari 8 Cinsiyyet hormonlari 8 1 Androgenlerin anabolik tesiri 8 2 Androgenlerin emele geldiyi menbeler 9 Hormonlarin tetbiqi 10 Antihormonlar 11 Xarici kecidler 12 Edebiyyat 13 IstinadlarSozun menasi Redakte Hormon sozu yunanca herekete getirmek demekdir Hormon termini 1905 ci ilde E Starlinq terefinden elme daxil edilmisdir Xususi uzv ve toxumalarda hazirlanaraq qana ve limfaya ifraz edilen hazirlandigi yerden kenarda orqanizmin muxtelif uzvlerinin funksiyasina tesir gosteren spesifik bioloji feal maddelere hormon deyilir Hormonlar maddeler mubadilesini tenzim edir huceyre ve huceyre membraninin keciricilik qabiliyyetini artirir Orqanizmin spesifik funksiyasina tesir gosterir Indiye qeder insan ve heyvan menseli 40 hormon askar edilmisdir Kimyevi qurulusuna gore onlari 3 qrupa bolmek olar Amintursularin toremeleri Steroid tipli Peptid tipli1 ci qrupa aid olan hormonlar adrenalin noradrenalin izopropiladrenalin trioksin 2 ci qrupa aid olan hormonlar Bu hormonlarin terkibinde tsiklopentanperhidrofenantren halqasi olur Karbon atomlarinin sayina gore steroid hormonlar 3 yere bolunur a boyrekustu vezinin qabiq maddesinin hormonlari ve proqesteronlar C21 steroidler b Kisi cinsi hormonlar C19 steroidler R CH3 androgen c C18 steroidine malik hormonlar R H estran 3 cu qrup olan peptid hormonlarini serti olaraq 4 elave qrupa bolmek olar Peptidler vazopressin oksitosin Polipeptidler adrenokortikotrop insulin kalsitonin qlukaqon Sade zulallar plasentar laktogeni prolaktin somatotropin Qlukoproteinler luteinlesdirici follikul stimuleedici ve tireotrop hormonlar Medealti vezin hormonlari RedakteBu veze xususi qrup huceyreler aid olub Langerhans adacigi adlanir Onlar daxili sekresiya vezi hormonlarini qana buraxir Langerhans adacigi uc cur huceyreden ibaretdir a b g b Huceyreler insulin hormonlari hasil edir a Huceyreleri qlukaqon hormonu ifraz edir g Huceyrelerinin funksiyasi hele indiye qeder melum deyildir Ehtimal edilir ki g huceyreleri somatostatin hormonu ifraz edir Bu ise boy emele gelmesine mane olur bezi hezmedici fermentlerde istirak edir Insulin hormonu RedakteInsulin zulal tebietli medealti vezin hormonu olub orqanizmde catismadiqda sekerli diabet xesteliyinin emele gelmesine sebeb olur Bu sade cumleni yazmaq imkanina malik olmaq ucun coxlu tedqiqatcilarin coxillik emeyi teleb olunmusdur Insulin kimya biokimya ve tibb tarixinde xususi yer tutur O birinci hormon olaraq zulal tebietlidir Birinci zulal kimi birincili qurulusu mueyyen edilmisdir En nehayet birinci zulal kimi ilk defe sintetik yolla elde edilmisdir Insulin haqqinda coxlu kitablar yazilmisdir Nezerinize catdirilan melumatda insulinin ixtira tarixi canli orqanizmde rolu ve tesir mexanizmi haqqinda qisa behs etmeye calisacagiq Bize ele gelir ki her seyden evvel en vacib problem olan insulin ile sekerli diabet arasinda olan elaqeni nezerden kecirmek daha yerine duserdi Hele cox qedim zamanlarda diabet xesteliyi yunan hekimlerine melum idi Onlara gore diabete tutulmus xesteler halsiz tez yorulan ve elden dusen tez tez su icen ve coxlu miqdarda sidik ifraz eden olur Mehz axirinci elamete gore diabet sozu de yunanca sizma ve ya damma menasini verir Az bir vaxt kecenden sonra mueyyen edildi ki qanda qlukozanin miqdari keskin artdigina gore sidikde onu miqari artir Bunun nece bas vermesini anlamaq ucun boyreklerin iki merhelede islemesini yada salaq Birinci merhelede qan boyrek yumaqciqlarina suzulur Ayrilmis filtrat ve ya basqa sozle birinci adlanan sidik ve elece de onda hell olan maddeler o cumleden qlukoza qana kecir Ikinci merhelede birinci sidik boyrek kanalciqlarindan kecir ve eks proses bas verir Birinci sidiyin butun komponentleri eks olaraq qana sorulur Boyrek kanalciqlarinda qalan hisse ise boyrek leyenlerinde toplanir ve sidik kisesine tokulur Bu ise artiq son sidik adlanir Qlukozanin qatiligi qanda 5 5 mmol l olan halda normal hal hesab edilir Eger qanda qlukozanin qatiligi 10 12 mmol l olduqda boyrek kanalciqlari artiq qlukozanin ohdesinden gele bilmir ve qlukozanin miqdari sidikde artir Diabetin agir formalarinda gunde sidikde qlukozanin miqdari onlarla qrama catir Alman alimleri I Merinq ve O Minkovsi diabet xesteliyi ile mesgul olmuslar Onlar sadece olaraq vezin hezm sisteminde rolunu tedqiq etmek meqsedi ile heyvanlarin medealti vezinin kenar edilmesinin tesirini oyrenirdiler Aparilan musahidelerde melum olmusdur ki medealti vezi olmadan heyvan yasaya bilmir Meselenin ikinci terefi tedqiqatcilarin diqqetinden hec de yayinmamisdir Laboratoriyanin tecrubeli xidmetcisi musahide etmisdir ki cerrahiyye emeliyyatindan sonra itin cesedi milceklerle ortulmusdur It cesedinin milcekleri ozune celb etmesi bilavasite onun qaninda olan artiq miqdarda qlukozanin olmasi ile elaqedardir Tecrubeler gosierdi ki medealti vezini kenar etdikde sekerli diabet xesteliyinin elametleri inkisaf edir Sonraki tecrubeler gosierdi ki medealti vezini kenar etdikde sekerli diabetin elametleri inkisaf edir O vaxta qeder bele ehtimal edirdiler ki medealti vezi hezm prosesinde qidanin parcalanmasi ucun xususi fermentler buraxir Lakin bunun diabet ile hec bir elaqesi yoxdur 1869 cu ilde Paul Langerhans medealti vezinde funksiyasi melum olmayan xususi qrup huceyreleri musahide etmisdir Hemin huceyreler sonralar hemin alimin serefine Langerhans adaciqlari adlandirilmisdir 1916 ci ilde hele ayrilmamis hormona latinca insula adaciq menasini veren insulin adinin verilmesi teklifini ireli surmusdur Lakin medealti vezinden insulini ayirmaq ucun edilen coxlu tecrubeler hec bir netice vermemisdir Bele ehtimal edilirdi ki medealti vezinde olan proteolitik fermentlerin tesirinden zulal tebietli insulin hormonu parcalanir ve ona gore de onu ayirmaq mumkun olmur Lakin texmin edilirdi ki ne vaxt ise onu ayirmaq gunu gelib catacaqdir Cunki temiz halda insulinin alinmasi her seyden evvel hec bir mualicesi mumkun olmayan diabet xesteliyi ucun en semereli derman vasitesi ola bilerdi Temiz halda insulinin alinmasi kanadali Qerbi Ontarno Universitetinin assistenti 29 yasli Frederik Bantinqe nesib olmusdur O 1920 ci ilde medealti vezin axinini bagladiqda hezmetme fermentlerinden ferqli olaraq Langerhans adaciqlari saxlanilir ve belelikle sekerli diabet xesteliyi inkisaf etmir Diger terefden F Bantinq normal medealti vezinden deyil basqa sekle salinmisindan insulini ayirmaq ideyasini ireli surmusdur Cunki bele insulinin fermentler vasitesile parcalanmasi tehlukesi aradan qalxir Bu ideya ile F Bantinq Toronto Universitetinin Fiziologiya kafedrasinin mudiri professor Con Makleoda muraciet etdi Yeri gelmisken onu qeyd eimek lazimdir ki disulfid korpulerinin A ve B zencirinde yeni insulinin fealligina ehemiyyetli derecede tesir gosterir Cunki insulinin qurulusu F Senger terefinden teyin edildikden sonra onun sintezi uzerinde bir nece laboratoriya mesgul olmusdur Meselen Almaniyanin Ahen seherindeki kimyacilari 221 merhelede kecerek insulin sintez etmis ve oraya disulfid korpusunu de melum olmayan molekullar ile birlesdirmisler Alinmis sintetik insulinin bioloji fealligi tebii insuline nisbeten 100 defe zeif olmusdur Insulinin terkibi C254H377N65O75S6 olub molekul kutlesi 5727 e beraberdir Iri memelilerde insulin molekulu yalniz bir biri ile A zencirindeki 8 9 ve 10 veziyyetindeki amintursu qaligi ile B zencirinde ise 30 veziyyetindeki ile ferqlenir Baliqlarda quslarda ve sircovullarda ise insulin hiss edilecek derecede ferqli olur Butun onurgalilarda insuline rast gelinir Azca da olsa onlarda ferq vardir Bele olan halda bir heyvanin insulini digeri ucun istifade edilir En baslicasi ondan ibaretdir ki heyvanlarin medealti vezinden alinan insulinin komeyile insanlarda sekerli diabet mualice edilir Oz qurulusuna gore insan orqanizminde olan insuline en yaxini donuzun medealti vezinden alinan insulindir Onlar arasinda ferq yalniz B zencirinin 30 cu veziyyetinde treonin evezine alaninin yerlesmesidir Muasir tesevvurlere gore insulinin biosintezi Langerhans pank proinsulinden emele gelir Hazirda neinki proinsulinin qurulusu mueyyen edilmis hetta onun kimyevi sintezi heyata kecirilmisdir Proinsulin 84 amintursu qaligindan teskil olunmus bir polipeptid zencirinden ibaret olan ve hormonal fealligi olmayan zulal tebietli maddedir Proinsulin xususi fermentin tesiri ile S peptid hissesini ayirir Hazir insulin hormonu ve S peptid ile birlikde huceyreden cixir ve qana daxil olur Insulin orqanizmde esasen iki formada movcud olur monomer ve heksamer formasinda Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi orqanizmde insulinin tesiri coxcehetlidir Lakin tarixi olaraq insulin her seden evvel karbohidrat mubadilesine tesir ile elaqedar sekerli diabet xesteliyinin meydana gelmesi problemi hekimlerin bioloqlarin kimyacilarin hemise diqqet merkezinde olaraq onlarin daima maragina sebeb olmusdur Melumdur ki insulin catismadiqda qanda qlukozanin miqdari keskin suretde artir Eger orqanizme insulin daxil edilse qanda qlukozanin miqdari asagi dusur Hazirda bunun mexanizmi haqqinda az cox melumat vardir Ehtimal edilir ki huceyre hedefinin sethine dusen insulin zulal reseptoru ile birleserek iki bir birinden asili olmayan prosesin getmesine komek edir Birincisi qlukoza asan ve tezlikle qandan huceyreye daxil olur Bu onunla izah edilir ki insulinin tesiri ile qlukoza ucun huceyre membraninin keciriciliyi artir Ikincisi qlukozanin huceyrelerde serfi xususile onun qlikogene cevrilmesi yaxsilasir Cunki bu halda heksakinaza fermentinin fealligi artir ve maddeler mubadilesine daxil edilecek qlukozanin qlukozo 6 fosfata cevrilmesine katalitik tesir gosterir Orqanizmde insulin catismadiqda ve ya sekerli diabet xestelerinde eks proses bas verir Yeni qandan qaraciyer huceyrelerine skelet ezelelerine yag toxumalarina qlukoza yavas kecir ve bu zaman huceyreler onu cox az istifade edir Basqa sozle huceyrelerde acliq bas verir Orqanizm veziyyeti duzeltmeye calisir Getdikce qanda qlukozanin miqdari artir ve huceyreler doymaga baslayir Lakin bu onlara komek etmir Ele serait yaranir ki onu bolluq icerisinde olum adlandirmaq olar Onu da elave etmek lazimdir ki bele veziyyet yalniz insulinin bilavasite hucum etdiyi hedef huceyrelerinde yaranir Diger huceyrelerde ise meselen beyin urek ezelelerinde qlukozanin serfi hetta ozunu daha cox gosteren diabetiklerde yaxsi olur ve qanda sekerin artmasi buna tesir etmir Lakin butunlukle bunlar orqanizmi xilas ede bilmir Orqanizmde olan yagin skelet ezelelerinin ve qaraciyerin umumi hecmi o qeder boyukdur ki onlarda olan toxumalarda maddeler mubadilesinin pozulmasi facieye getirib cixarir Bu veziyyetden cixmagin yegane yolu insulinin orqanizme daxil edilmesi ile elde edilmis olur Qlukaqon hormonu RedakteQlukaqonun molekul kutlesi 3495 dir 29 amintursudan teskil olunub Evvelce a huceyrelerinde terkibinde 37 amintursu qaligi olan proqlukaqon emele gelir Sonra ise hidrolize ugrayaraq aktiv qlukaqona cevrilir Qlukaqon qanda kalsium kationunun ve arginin amintursusunun miqdarini yukseldir ve qlukoza somatostatinin miqdariniazaldir Qlukaqon ezelelerdeki toxumalarin membran reseptorlari ile birlesir Boyrekustu vezilerinin beyin maddesinin hormonlari RedakteDaxili sekresiya vezileri icerisinde boyrekustu vezin beyin maddesinin hormonlari xususi yer tutur Boyrekustu vezin beyin maddesinin hormonlari asagidakilardir adrenalin noradrenalin izopropiladrenalin Adrenalin ve noradrenalin neinki boyrekustu vezin beyin maddesinin hemcinin eseb sisteminin huceyrelerinde de olur Bu hormonlar orqanizmde fenilalanin ve triozin kimi amintursularin feniloksidaza fermentinin tesirinden oksidleserek emele gelir Adrenalin ve noradrenalin eseb sisteminin uclarina tesir ederek urek damar sisteminin fealiyyetini tenzim edir Hemcinin karbohidratin deyismesine tesir edir ve orqanizmi xarici muhite hazirlayir Adrenalin hemcinin bagirsaq ezelelerini bronxlari bosaldir Onlar tecrubede az istifade edilir Her ehtimala gore qan tezyiqinin artmasi urek doyuntusunu guclendirir Boyrekustu vezilerin qabiq maddesinin hormonlari RedakteBoyrekustu vezin qabiq maddesi 50 muxtelif hormon hazirlayir Bunlardan sekkizi bioloji aktivliye malik maddeleri tenzim edir Boyrekustu vezin qabiq maddesi steroid tipli hormonlar hazirlayir Bu hormonlara kortikosteroidler deyilir Kortikosteroidler oz fiziki tesirine gore 3 qrupa bolunur 1 Qlukokortikoidler karbohidrat mubadilesine tesir edir 2 Mineralokortikoidler su mubadilesi ve mineral ma 3 Cinsiyyet hormonlari kisilerde androgen qadinlarda estrogenlerdir Mualice tecrubesinde kortikosteroidlerin asagidaki numayendeleri genis yer tutur Kortikosteronlar mubadile prosesine feal tesir edir En baslicasi ise orqanizmin xarici muhite uygunlasmasinda muhum rol oynayirlar Qlukokortikoidler qanin a qlobulin plazmasi ile birleserek transportin emele getirir Bu ise etraf toxumalara neql olunur Qlukokortikoidler limfoid qaraciyer boyrek toxumasinda olur Limfoid toxumalara limfa qovsaqlari dalaq timus limfositler daxildir Baglayici toxuma sumuk derialti birlesdirici toxuma yag toxumasi Qaraciyerde ve boyreklerde qlukokortikoidler amintursularinin qlukogenaza kecmesine komek edir Basqa sozle qlukogenaza fermentlerinin sintezinde muhum rol oynayir Qlukogenaza fermentleri asagidakilardir piruvatkarboksilaza fosforpiruvatkarboksilaza qlukozo 6 fosfataza fruktobifosfataza Hipokortizm ve ya kortikosteroidler catismadiqda Addison ve ya bronz tunc xesteliyi bas verir Qlukogenazanin tesiri ile qaraciyerde qlukogen emele gelir Aldosteron orqanizm ucun zeruri olan natrium kalium ve xlor ionlarinin balansini nizamlayir Ona gore de aldosteron olmasa orqanizmin normal fealiyyeti mumkun deyildir Qlukokortikoidler ve onlarin coxsayli analoqlari bir sira allergiya ve autoimmun xesteliklerinde istifade olunur Revmatizm deri xestelikleri bronx xestelikleri ve s tetbiq olunurlar Tibbi tecrubede kortikosteroidlerin sintetik analoqlarindan da istifade olunur Boyrekustu vezin qabiq maddesinin hormonlari artiq olduqda hiperfunksiya Itsenko Kusinq xesteliyi bas verir Qalxanabenzer vezilerin hormonlari RedakteQalxanabenzer vezi iki qrup muxtelif tesire malik hormonlar hasil edir 1 tiroksin 2 triyodtironin Bu hormonlar orqanizmin inkisafini temin edir enerji mubadilesini tenzim edir huceyre bolunmesine tesir edir Kalsitonin M 3 104 fosfor kalsium mubadilesini tenzim edir O qalxanabenzer vezinin hormonu olan parathormonlabirlikde kalsium mubadilesinin tenziminde istirak edir Yodtironin treoqlobulin zulalinin terkibine daxil olub qalxanabenzer vezin kolloid follikullarinda yerlesir Yodtironin orqanizmde olan butun toxumalara tesir edir Ona xususile qaraciyer urek boyrek ezeleleri hessasdir Eseb toxumasi ve yag toxumasina qarsi hessas deyildir Yodtironin maddeler mubadilesine iki cur tesir gosterir 1 Nuvede olan xromosomlarin sitozol reseptorlari vasitesile 2 Tsiklik AMF Tireodin hormonlarinin esas funksiyasi huceyrenin genetik aparatina gosterilen tesir ile xarakterize olunur Bu hormonlar huceyrenin nuvesine daxil olaraq xromatinlerden olan zulallarla birlesir Bele ehtimal edilir ki bu hormonlar huceyre nuvesinde transkripsiya prosesine tesir ederek zulallarin emele gelmesini suretlendirir Diger terefden tireoidin hormonlarinin tesiri ile oksigenin toxumalar terefinden serf olunmasi yukselir ve huceyre bolunmesi bas verir Heyvanlar uzerinde aparilan tecrubelerden mueyyen olunmusdur ki bu hormonlar orqanizmde olan 100 fermentin aktivliyini yukseldir Tireoidin hormonlari zulal karbohidrat ve yag mubadilesini tenzim ederek orqanizmin boy artma ve inkisafini suretlendirir Tireoidin hormonlari sinir sisteminin inkisafina tesir edir Bu hormonlarin sintezinin azalmasi hipotireoizm artmasi ise hipertireoidizm adlanir Tireoidin hormonlari kifayet qeder az olduqda cirtdanboyluluq eybecerlik ve eqli inkisaf catismazligi bas verir Artiq miqdarda olduqda ise tireotoksikoz ve ya Bazedov xesteliyi emele gelir Bele xestelere bezen mitoxondriya xesteliyi de deyilir Normal qalxanabenzer vezi 30 35 qr olur Endemin ur xesteliyine tutulduqda ise cekisi 200 300 q olur Bezen ise 2 3 kq a catir Bazedov xesteliyini mualice etmek ucun cerrahiyye ve ya derman preparatlarindan istifade edilir diyodtirozin betazin Bu dermanlarin komeyile hipofizin treodinin aktivliyi ve qalxanbenzer vezin sekresiyasi azalir Xesteliklerin mualicesinde hemcinin tiokarbamid merkazolil ve metiltiourasilden istifade edilir Qeyd edilen dermanlar tesir etmedikde radioaktiv yoddan J131 tetbiq edilir Cinsiyyet hormonlari RedakteCinsiyyet hormonlari qadin ve kisi cinsiyyet vezlerinin interstisial huceyrelerinde ve qismen boyrekustu vezinin qabiq maddesinde sintez olunur Aparilan tedqiqatlardan melum olmusdur ki kisi cinsiyyet vezinde cuzi miqdarda qadin hormonlari yumurtaliqlarda ise az miqdarda kisi cinsiyyet hormonlari vardir Orqanizmin heyat fealiyyetinde iki hormon kisilerde testosteron qadinlarda estradiol xususi rol oynayir Cinsiyyet hormonlari cinsiyyeti ayirir ve neslin artirilmasini temin edir Testosteron ve estradiol hormonlari tesir effektine gore ferqlenir lakin qurulus etibari ile bir birine oxsayirlar Testosteron estradioldan bir karbon ve dord hidrogen atomunun artiq olmasi ile ferqlenir Qadinlarin orqanizminde olan testosteron estradiolun alinmasi ucun araliq mehsul rolunu oynayir Cinsiyyet hormonlarinin sintezi ve sekresiyasi hipofizin qonadotrop hormonlari vasitesile tenzimlenir Qanda cinsiyyet hormonlari xususi qlikoprotein zulallari ile birlesmis olur Cinsiyyet hormonlari diger steroid hormonlari kimi maddeler mubadilesine tesir edir Mueyyen genlerin transkripsiya suretini deyisir ve muvafiq zulallarin sintez suretine tesir edir Hormonlarin katabolizmi parcalanma qaraciyerde gedir Meselen testosteron katabolizmde androsterona cevrilir Androgenler testosteron kisi cinsiyyet vezisinin inkisafina boyartmaya cinsi elametlerin ve reflekslerin meydana cixmasini tenzim edir Orqanizme androgen vezilerinin daxil edilmesi maddeler mubadilesini suretlendirir qanda eritrositlerin sayini artirir ve skelet ezelelerinin inkisafini suretlendirir Bu hormonlar hemcinin sinir sisteminin funksional veziyyetine ve ali sinir fealiyyetine tesir gosterir Kisi cinsi hormonlarinin metabolizminden alinan mehsullar sidikle orqanizmden xaric olunur Qadin cinsiyyet hormonu olan estradiolun esas hissesi estron estriol proqesteron ve preqnandiola cevrilir Estradiol yumurtaliq follikullarinda sintez olunur Estron estriol estradiolun toxuma daxili cevrilmeler zamani emele gelir Estradiol oz fizioloji funksiyasina gore estrondan 10 defe estrioldan 20 25 defe aktivliye malikdir Proqesteron ise sari cisimde sintez olunur Estrogenler hamisi qan ve limfanin terkibinde serbest halda ya da zulallarla birlesmis halda olur Estrogenler qaraciyerde bir sira cevrilmelere ugrayaraq sonra qlukoron vesulfat tursusu ile birleserek sidikle xaric edilir Hormonlarin tesir mexanizmi Huceyre membranlarinda mueyyen maddelerin qlukoza amintursular kecmesini suretlendirir Fermentlerin aktivliyini allosterik mexanizm uzre deyisdirir Genetik aparata tesir etmekle fermentlerin sintezini tenzim edir Fermentlerin zulal hisselerinin kofermentlerin emele gelmesini ve parcalanmasini tenzim edir Reseptorlarin xususiyyetine gore hormonlar 2 yere bolunur Huceyre icerisine daxil olmayan ve yalniz huceyre membraninin xarici hissesinde yerlesen ve onlaratesir gosteren hormonlar Bunlara katexoaminler adrenalin noradrenalin ve zulal tebietli polipeptidler aiddir Huceyre membranindan kecerek sitoplazmada yerlesen reseptorlara tesir eden hormonlardir Bunlara steroid tebietli ve qalxanabenzer vezi hormonlari aiddir Kisi cinsi hormonlarinin esas menbeyi toxumluqdur Spermatogenez qivrim kanalciqlarda gedir Usagin heyatmin ilk illerinde qivrim toxum kanalciqlari ipe benzeyir cinsi ve epitel huceyreleriiiden teskil olunmusdur Cinsi huceyrelerden prespermatoqoni ve spermatoqoniler emele gelir 10 yasdan yuxari toxum kanalciqlarinda suretle spermatoqoniler mitoz bolunur epitel huceyrelerinden Sertoli huceyreleri emele gelir Spermatogenezin sonuncu merhelesinin formalasmasi 16 yasda olur Spermatogenez esasen FSH ile testosteronun biosintezi ise LH ile tenzim olunur LH intersistial huceyreleri stimullasdiran hormon sayilir Kisi cinsi hormonlari androgenler Insanlarda toxumluqdan sintez olunan esas hormonlar testosteron androstendion androsteron ve dehidroepiandrosterondur Kisi cinsi hormonlari arasinda en aktivi testosterondur Androstendion ve androsteron 6 10 defe dehidroepiandrosteron ise 25 50 defe testosterondan zeifdir Testosteronun sekresiyasi sutkaliq sirkad ritme malikdir Onun miqdari qanda axsam saat 20 den sonra azalir yuxu vaxti yukselir seher saat 4 8 arasinda maksimal hedde catir Androgenlerin kisi orqanizminde esas funksiyasi spermatogenezi suretlendirmek ve ikincili cinsi elametlerin yaranmasina sebeb olmaqdir Cinsi yetiskenlik dovrunde androgenlerin tesirinden xayalar boyuyur uzerinde bukusler emele gelir piqmentasiya yaranir cinsiyyet uzvu prostat vezi toxum qovucuqlari inkisaf edir Androgenlerin tesirinden qasiq nahiyesinde qoltuq altinda sifetde qarinda dosde etraflarda tuk emele gelir Androgenlerin tesirinden qirtlaq inkisaf edir ses telleri qalinlasir sesin tembri azalir Androgenlerin anabolik tesiri Redakte Kisi cinsi hormonlari guclu anabolik tesire malikdir onlar zulallann biosintezini artirir Androgenlerin anabolik effekti esasen skelet ezelelerine olan guclu tesiri ile baglidir onun tesirinden kisi tipli skelet formalasir miokard ve parenximatoz uzvlerde olan ezeleler inkisaf edir Cinsi yetiskenlik dovrunde androgenler oglanlarin boyunun inkisafini temin edir sonralar ise epifizar qigirdagin inkisaf zonalarini baglayir neticede boyun artmasi dayanir Androgenlerin emele geldiyi menbeler Redakte Androgenler toxumluqda ve boyrekustu vezin qabiq maddesinde sintez olunur Reproduktiv yaslarda kisi orqanizminde testosteron yalniz toxumluqdan sekresiya olunur boyrekustu vez qana kifayet qeder testosteron ifraz etmir 25 40 yasinda olan kisilerde sutka erzinde 4 7 mq testosteron sintez olunur Androstendion toxumluqda ve boyrekustu vezde emele gelir Onun sutkaliq miqdari 2 mq teskil edir Kisilerde estradiolda testosteron kimi toxumluq da emele gelir Estron ise boyrekustu vezlerde seleflerinden sintez olunur Kisilerde estradiolun sutkaliq miqdari 40 mkq qeder olur Hormonlarin tetbiqi RedakteHormonlar esasen endokrin xesteliklerinde tetbiq edilir Meselen sekerli diabetde insulin hormonu istifade edilir Bele halda endogen hormonlari catmir ya da hec olmur Bezi hallarda endokrin vezilerin funksiyasini guclendirir ve ya zeifledir Hipofiz vezin catismazliginda cirtdan boyluluq olur Hormonlar en cox ginekologiyada istifade edilir Mese len qonadotropin sonsuzluqda oksitosin dogum fealiyyetini qaydaya salmaq ucun steroid cinsi hormonlar bir sira xesteliklerin mualicesinde isledilir Qadin cinsiyyet hormanlar prostat vezin sislerinde sud vezisinin sisinde ise kisi cinsi hormonlarindan istifade edilir Hormonlar hemcinin endokrin xesteliyi olma yanlarda da istifade edilir Meselen allergiya nefrit revmatizm podaqra qeyri spesifik infeksion poliatrit ve elece de bir sira goz xesteliklerinin mualicesinde tetbiq olunur Antihormonlar RedakteAntihormonlar anti hormon biosintezi sekresiyani ve ya hormonlarin tesirini pozan tebii ve sintetik maddeler Antihormonlar cox vaxt hormonlarin struktur analoqlari olur ve orqanizme yeritdikde onlarin antimetabolitleri kimi tesir gosterir Antihormonlarin tesiri onlarin yuksek hormonal spesifikliyi ile seciyyelenir antiestrogenler estrogenlerin tesirini blokada edir androgenlerin tesirini deyisdirmir antiandrogenler ise eksine estrogenlerin tesirini deyisdirmir yeni bu hormonlarin reseptorlari muxtelifdir Antihormonlar eksperimental endokrinologiyada klinik tecrubede hormonal tebietli sislerde muxtelif endokrin pozgunluqlarda danazol oktreotid preparatlari ve s tetbiq edilir 1 2 Xarici kecidler RedakteHormon Nedir Kisi orqanizminin hormonal funksiyalari olu kecid Osobennosti reproduktivnogo zdorovya muzhchinEdebiyyat RedakteE S Hesenov N A Rzayev F Q Islamzade A M Efendiyev Bioloji kimya Baki Maarif nesriyyati 1989 562 s S F Qarayev P S Memmedova A Q Nebiyeva Biokimyanin esaslari Baki Tefekkur 2000 359 s A Quliyev T Hesenov S Gulehmedov Bioloji kimya statika BDU nun nesriyyati Baki 2004 A M Meherremov M E Allahverdiyev Uzvi kimya Baki Baki Universiteti nesriyyati 2007 382 s A Lenindzher Biohimiya Per s angl M Izd vo Mir v 3 h tomah 1985 1023 s Istinadlar Redakte Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 1 ci cild A Argelander 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2009 seh 539 540 ISBN 978 9952 441 02 4 A M Meherremov M E Allahverdiyev Heyat fealiyyetinin kimyevi esaslari Ali mektebler ucun derslik Baki Baki Universiteti nesriyyati 2009 288 s Menbe https az wikipedia org w index php title Hormonlar amp oldid 6113533, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.