fbpx
Wikipedia

Hüceyrənin bölünməsi

Avqust 04, 2021

Hüceyrənin bölünməsi — bölünmə hüceyrənin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biridir. Hüceyrənin bir bölünmədən digər bölünməyədək olan dövrünə həyat tsikli deyilir. Hüceyrənin əsas bölünmə üsulları aşağıdakılardır:

Hüceyrənin həyat tsikli

Hüceyrənin həyat tsikli iki dövrə ayrılır:

  1. İnterfaza (iki bölünmə arasındakı dövr)
  2. Xüsusi dövr (mitoz)

İnterfaza dövrünün mərhələləri

İnterfaza dövrü də öz növbəsində 3 ardıcıl dövrdən ibarətdir:

  1. Sintezdən əvvəlki dövr (Presintetik dövrü və ya G1 dövrü)
  2. Sintetik dövr (S dövrü)
  3. Postsintetik dövr (G2 dövrü)

Sintezdən əvvəlki dövr

Bu dövrdə hüceyrə ona məxsus olan fizioloji prosesləri həyata keçirir. Cavan hüceyrələrin sürətlə böyüməsi üçün spesifik zülallar, yağlar, karbohidratlar və s. sintez olunur və DNT sintezinə hazırlıqla əlaqədar proseslər gedir. Həmin vaxtda güclü RNT sintezi gedir. Bu, hüceyrədə spesifik zülalların toplanması ilə sübut olunur. Presintetik dövrdə habelə nukleotid-fosfokinaza fermenti sintez olunur. Bu proseslər göstərir ki, G1 – dövrü DNT-nin sintezi üçün hazırlıq mərhələsi hesab olunur.

Sintetik dövr

Bu dövrdə DNT molekulu reduplikasiya olunur. Müəyyən edilmişdir ki, hüceyrə sitoplazmasında DNT molekulu prosesləri ilə paralel histonların intensiv sintezi müşahidə edilir. Histonlar sonradan nüvəyə miqrasiya edir və orada DNT molekulu ilə rabitəyə girir. Sintetik dövrün müddəti nisbətən sabitdir və reduplikasiya prosesində iştirak edən rüşeym hüceyrələrinin mitotik tsiklinə 11 saat tələb olunursa, bunun 3.5 saatı presintetik dövrün, 5.5 saatı isə sintetik dövrün payına düşür. Sintetik dövrün 5.5 saat çəkməsi onunla əlaqədardır ki, DNT-nin molekulyar komponentinin müxtəlif sahələri eyni vaxtda ikiləşmir.

Postsintetik dövr

RNT və hüceyrənin bölünməsi üçün zəruri olan zülalların sintezi davam edir, hüceyrə mərkəzi bölünməyə başlayır və əmələ gəlmiş hər bir sentriol qütblərə çəkilir. Bu dövrdə mitotik iyin zülallarının sintezində iştirak edən r-RNT ribosomlarının və mitozun keçməsi üçün zəruri olan m-RNT-nin sintezi də gedir. Postsintetik dövrdə mitoz bölünmə üçün vacib olan enerjinin toplanması müşahidə olunur.

Mitoz bölünmə

Hüceyrənin mitoz bölünməsini ilk dəfə 1874-cü ildə İ.D.Çistyakov plaun sporlarında müşahidə etmişdir. O gedən proseslərin ardıcıllığını bir o qədər aydınlaşdıra bilməmişdir. 1875-ci ildə Strasburger bitki və heyvan hüceyrələrində mitozun daha müfəssəl təsvirini verə bilmişdir. 1879-cu ildə V.Şleyxerin və V.Flemminqin daha müfəssəl tədqiqatları mitoz bölünmənin ümumi gedişini müəyyən etməyə imkan vermişdir. V.Flemminq mitozun ümumi qanunauyğunluqlarını təsvir etmiş və bölünmə ilə əlaqədar olan əsas terminləri vermişdir, həmin terminlər bu günə qədər qüvvədə qalır.

 
Hüceyrənin mitoz bölünməsi

Mitoz bölünmənin fazaları

Mitoz bölünmə bir-birinin ardınca gedən dörd fazadan ibarətdir:

  • Profaza
  • Metafaza
  • Anafaza
  • Telofaza

Profaza nədir?

Profaza — xromosomlar spirallaşır, qısalıb qalınlaşır. Profazanın ortasında xromosomlar biri digərinə sarınmış iki xromatiddən ibarət olur. Eyni vaxtda nüvəcik kiçilir, profazanın sonunda tamamilə itib gedir. Bundan sonra nüvə membranı itir. Profazada baş verən çox mühüm hadisə bölünmə iyinin əmələ gəlməsidir. Sentriollar aralandıqca onların arasında setrodesmal tellər formalaşır. Sonralar xromosomlar özlərinin sentriol hissələri ilə bu tellərlə birləşir. Profaza nüvə membranının tam dağılması ilə başa çatır. Nəticədə nüvə möhtəviyyatı sitoplazma ilə qarışır.

Metafaza nədir?

Metafaza – bu fazada xromosomların spirallaşması davam edir və xromosomların daha da qalınlaşmasına və qısalmasına səbəb olur. Metafazanın ortasında ekvatorial lövhə, yaxud metofaza lövhəsi əmələ gəlir. Bu zaman xromosomlar bölünmə ekvatori üzrə, yəni iy tellərinə perpendikulyar və qütblərdən eyni məsafədə düzülür. Metafazanın sonunda xromatidlər bir-birindən tamamilə ayrılır, onların çiyinləri paralel yerləşir.

Anafaza nədir?

Anafaza – bu faza sürətlə gedir. Əvvəlcə xromotidləri birləşdirən sentromerlər bölünür, sonra sentromerlər aralanır və xromotidlər qütəblərə doğru çəkilir. Anafazada xromosomların hərəkəti iki cür olur:

  1. Sentromerlərə birləşən iy tellərinin qısalması;
  2. Mitotik iyin mərkəzi (dayaq) tellərinin uzanması. Nəticədə onlar arasında məsafə artır və qız xromosomların aralanmasına səbəb olur.

Telofaza nədir?

Telofaza – qız xromosomlar bölünmə iyinin qütblərinə çatan andan başlayır. Telofazanın əvvəlində qız xromosomlar V-vari formada olur, sonra despirallaşır, yəni interfaza vəziyyətinə qayıtmağa başlayır, nüvə membranı formalaşır, nüvə membranı qapanandan sonra nüvəciklər əmələ gəlir.

Telofazada gedən bu proseslərlə yanaşı, hüceyrənin sitoplazması bölünməyə başlayır – sitogenez gedir. Yuxarıda təsvir edilən kario və sitokinetik proseslərdən başqa, telofazada digər dəyişiliklər də baş verir:

  • sitoplazmanın özlülüyü meta və anafazadakına nisbətən azalır.
  • sentriollar öz fəallığını itirir və astrosfer zəif görünür.
  • Holci aparatı və mitoxondrilər qız hüceyrələri arasında nisbətən bərabər paylanır.

Telofaza başa çatanda təzə meydana gəlmiş iki cavan hüceyrə interfazaya keçir, bununla da özünün həyat tsiklinə başlayır. Mitoz bölünmə nüvənin bölünməsi (kariokinez) və sitoplazmanın bölünməsi (sitokinez) proseslərindən ibarətdir, bu proseslər zamanı ana hüceyrədəki irsiyyət maddəsi iki qız hüceyrə arasında tam bərabər paylanır.

Meyoz bölünmə

Meyoz – cinsi hüceyrələrin bölünmə üsuludur. Bölünmə nəticəsində xromosomlar reduksiya olunur, yaxud sayca azalır və hüceyrələr diploid haldan haploid hala keçir. Meyoz hadisəni ilk dəfə 1882-ci ildə V.Flemminq heyvan hüceyrəsində kəşf etmişdir. 1888-ci ildə E.Strasburger bitki hüceyrələrində xromosomların əmələ gəlməsini müəyyənləşdirmişdir.

Meyoz bölünmənin tipləri

Yeni qametlərin əmələ gəlməsinə başlanma baxımından asılı olaraq üç meyoz bölünmə tipi məlumdur:

  • Ziqot
  • Qamet
  • Aralıq

Ziqot tipi

Ziqot – yaxud ilkin meyoz tipi askomisetlər (kisəli göbələklər) bazidiomisetlər, bəzi yosunlar, sporlular və digər orqanizmlərə xasdır. Bunların həyat tsiklində haploid faza üstünlük təşkil edir. Həmin orqanizmlərdə meyotik bölünmə bilavasitə mayalanmadan sonra başlayır. Belə orqanizmlərin həyat tsiklində qeyri-cinsi çoxalmanın (haplofaza, yaxud qametofit fazası) cinsi çoxalma (diplofaza, yaxud sporofit fazası) ilə növbələşməsi müşahidə edilir. Həm də haplofaza həyat tsiklində diplofazaya nisbətən daha çox vaxt aparır.

Qamet tipi

Qamet tipli meyoz birhüceyrəli orqanizmlər, bəzi ibtidat bitkilər və çoxhüceyrəli heyvanlar üçün səciyyəvidir. Onların həyat tsiklində diplofazanın üstünlük təşkil etməsi müşahidə olunur. Məsələn, yaşıl kodium yosunu ancaq cinsi çoxalma yolu ilə inkişaf edir. Bu zaman haploid erkək və dişi qametləri meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Sonrakı qametogenez prosesində reduksion bölünmə gedir və haploid xromosom dəstinə malik cinsi hüceyrələr yaranır. Qamet tipli meyoz məməlilər və insan üçün səciyyəvidir. Onların erkən embrional inkişaf mərhələsində rüşeym qonadasının əsasının qoyulması və inkişaf prosesləri gedir. Sonralar ilkin cinsi hüceyrələr qametogenez prosesində reduksion bölünməyə məruz qalır, bunun da nəticəsində haploid qametlər yaranır. Məlumdur ki, mayalanmanın son nəticəsi diploid ziqotun əmələ gəlməsidir. Diploid ziqot bölünmə prosesinə məruz qalaraq, formalaşan orqanizmin bütün diploid hüceyrələrinin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Aralıq tipi

Aralıq, yaxud sportipli meyoz ancaq ali bitkilərdə müşahidə olunur və diploid bitkilərin çoxalma orqanlarında dişi (meqasporlar) və erkək cinsi hüceyrələr (mikrosporlar) yaranır. Erkək cinsi hüceyrələr reduksion bölünməyə məruz qalaraq haploid xromosom dəstinə malik dörd hüceyrədən ibarət tetrada yaranmasına səbəb olur. Əvvəlki meyoz tipindən fərqi budur ki, əmələ gələn haploid hüceyrələr reduksiyaya uğramış haplofazanın gedişində yenə də bir neçə dəfə bölünür (mitotik yolla), onlardan qametogenezin tipinə görə ya toz dənələri və ya rüşeym kisəsi əmələ gəlir. Bunlardan birincisində spermilər, ikincisində isə yumurta hüceyrə və ikinci hüceyrə olur. Beləliklə, aralıq yaxud sportipli meyozda orqanizmlərin həyat tsiklində diploid faza haploid faza üzərində üstünlük təşkil edir.

Meyoz bölünmə fazalarının xarakteristikası

Bitki və heyvan orqanizmlərinin cinsi hüceyrələrinin yetişmə prosesində xromosom sayının azalımasına səbəb olan hüceyrə nüvəsində mürəkkəb dəyişikliklər gedir. Meyoz nəticəsində ilk cinsi hüceyrələr yetişmə dövrünə daxil olduqdan sonra ardıcıl gedən iki meyoz bölünmə prosesinə məruz qalır və beləliklə də, diploid hüceyrələrdən – haploid qametlər yaranır.

 
Meyoz bölünmənin sxemi

Bu ardıcıl gedən bölünmələri meyoz I və meyoz II ilə işarə edirlər. Meyoz I başlanmamışdan qabaq qametogenezin böyümə mərhələsində olan və bölünməyə başlayan interfaza hüceyrə nüvəsində mürək- kəb dəyişikliklər baş verir – DNT molekulunun reduplikasiyası ilə xromosom materialı ikiqat artır. Belə ki, adətən meyotik bölünməyə başlayan hüceyrələrdə diploid (2 n) xromosom dəsti və ona müvafiq miqdarda DNT (2 c) olur. Hüceyrənin meyoza hazırlıq prosesində interfaza xromosomlarının sayı ikiqat artmadan DNT molekulları ikiqat artır (4 c). Beləliklə, böyümə dövrünü keçirən spermatozoidlər və I dərəcəli ovositlərdə diploid sayda xromosom (2 n) və ikiqat miqdarda DNT (4 c) olur. Birinci meyotik, yaxud reduksion bölünmə nüvənin I profazadan I telofazayadək olan tsiklini əhatə edir. Haploid saylı xromosom dəstinə malik qız hüceyrələrin yaranması ilə başa çatır. Meyoz bölünmənin I profazası ən mürəkkəb dəyişikliklərin getməsi ilə əlaqədardır.

I profazanın mərhələləri

I profaza beş ardıcıl mərhələyə bölünür:

  • Leptotena
  • Ziqotena
  • Paxitena
  • Diplotena
  • Diakinez
Leptotena mərhələsi

Leptotena – nazik tellər mərhələsidir. Bu zaman interfazada DNT-nin ikiləşməsi hesabına nüvə böyüyür. Nüvənin interfaza üçün xas olan torlu strukturu ayrı-ayrı tellər halına keçir. Leptotenada xromosomlar çox nazikdir, lakin DNT molekulu reduplikasiyanın nəticəsi olaraq ikiqat xromosom tellərinə xromonemlərə malikdir. Lakin kifayət qədər spirallaşmadıqlarına görə qız xromotidlər bir-birinə kip yapışmaqda davam edir və bu səbəbdən də xromosomların ikili təbiəti işıq mikroskopunda aydın görünmür. Onu yalnız elektron mikroskopunda görmək mümkündür. Beləliklə, leptotenada diploid sayda xromosom (2 n) və ikiqat artmış sayda (4 c) DNT olur. Profaza I-in bu dövründə xromosomlarda DNT ilə zəngin sahələr – xromomerlər meydana gəlir.

Ziqotena mərhələsi

Ziqotena – ikiləşmiş homoloji xromosomların konyuqasiyası ilə xarakterizə olunur. Konyuqasiya homoloji xromosomların bütün sahələri boyunca bir-birinə sıx sarınmışdır. Konyuqasiya zamanı həmin homoloji xromosomlar bir-birinə yanaşaraq cüt birləşmələr – bivalentlər əmələ gətirir. Bu bivalentlər dörd xromatiddən ibarət olur. Konyuqasiya, yaxud sinapsis prosesində homoloji xromosomların identik sahələri bir-birinə yaxınlaşır. Çox vaxt konyuqasiya edən xromosomlar sentrometr və telomer sahələrində sıx yaxınlaşır, sonra bu proses xromosomun bütün uzunu boyu yayılır. Homoloji xromosomlar hələ leptotenanın sonunda hər homoloqun səthində formalaşan sinoptonemal kompleks homoloji xromosomların uzunu boyu onların sıx birləşməsinə şərait yaradır. Cinsi yolla çoxalmaq qabiliyyəti olan bütün eukariot orqanizmlərdə sinaptonemal kompleks olur. Bu cür formalaşmış sinantonemal kompleks olur. Bu cür formalaşmış sinantonemal kompleks I profazanın sonrakı mərhələlərində saxlanılır.

 
Meyoz bölünmə
Paxitena mərhələsi

Paxitena – yoğun tellər mərhələsidir. Bu mərhələdə homoloji xromosomlar tam konyuqasiya edir, onların sonrakı spirallaşması xromosomların qısalmasına və qalınlaşmasına səbəb olur. Bundan başqa, həmin mərhələdə xromosomlar iki xromatidə ayrılmağa başlayır. Bu xromatidləri bir yerdə bir sentromer saxlayır. Nəticədə konyuqasiya edən homoloji xromosom cütü bivalent təşkil edir. Bivalent dörd qız xromotiddən ibarət olub, tetrada fiquru yaradır. Paxitena mərhələsində konyuqasiya edən xromosomların bir-birinə çox sarılması nəticəsində ancaq meyoz üçün səciyyəvi olan krossinqover hadisəsi baş verir. Krossinqover nəticəsində homoloji xromosomların identik sahələrinin qarşılıqlı mübadiləsi gedir. Bu, genlərin rekombinasiyasına səbəb olur. Ilişikli genlər bir xromosomda yerləşirsə, heteroziqotlarda isə rekombinasiya müşahidə olunursa, onda meyoz prosesində konyuqasiya zamanı hamoloji xromosomların identik sahələrinin mübadiləsi baş verir. Homoloji xromosomların identik sahələrinin belə mübadiləsinə krossinqover deyilir.

Diplotena mərhələsi

Diplotena – ikiqat tellər mərhələsi prosesində homoloji xromo- somlar bir-birini qarşılıqlı surətdə dəf edir, bu tez-tez mərkəzi sahədə başlayır. Diplotena mərhələsində xromosomların kondensasiyası ilə əlaqədar olaraq onların xromonem strukturu aşkar olur. Bu zaman krossinqover prosesində yalnız iki xromotid, yəni hər homoloji xromosomdan bir xromatidin iştirakı xiazm zonasında aydın görünür.

Diakinez mərhələsi

Diakinez mərhələsində ikiqat tellər xromosomların maksimum spirallaşması hesabına kəskin surətdə qısalır və yoğunlaşır. Bu dövrdə bivalentlər daha kompakt olur. Bu zaman onları saymaq belə mümkün olur. Diakinezdə bivalentlərin sayı xromosomların haploid yığımına bərabərdir. Bundan başqa, xiazmlar xromosomların uclarına doğru yönəldiklərindən onların sayı azalır, nüvəciklər və nüvə membranı itir. Hüceyrələrin bölünməsinə keçid olan birinci meyoz bölünmənin profazası diakinezlə qurtarır.

Metafaza I

Bivalentlər bölünmə iyinin ekvatoru boyu düzülərək metafaza lövhəsi əmələ gəlir. Mitozun metafazasından fərqli olaraq homoloji cütün hər bir xromosomunun sentromerləri iy teli vasitəsi ilə birləşir.

Anafaza I

İki xromatiddən ibarət olan homoloji xromosomlardan hər biri bölünmə iyinin qütblərinə doğru hərəkət etməyə başlayır. Bu son nəticədə hər bir bölünmə qütbündə haploid xromosom dəsti əmələ gətirir. Beləliklə, birinci meyoz bölünməsinin bu fazası mitoz anafazasından onunla fərqlənir ki, bölünmə iyi qütblərinə doğru qız xromosomlar gedir. Nəticədə hər qütbə çəkilmiş xromosom dəsti sayına görə haploid (n), DNT-nin miqdarına görə 2 c-dir. Çünki bütün homoloji xromosomlar iki xromatiddən ibarətdir.

Telofaza I

Meyoz I-in ən qısa fazasıdır, tərkibində haploid xromosom yığını (n) və 2c DNT olan iki qız hüceyrənin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. Bu dövrdə bir nüvədə iki haploid nüvə əmələ gəlməsinə səbəb olur. Telofaza I-dən sonra xromosomlar qısa interfaza dövrü keçir (burada o, interkinez adlanır). Lakin onun interfazadan fərqi ondadır ki, burada DNT ikiləşmir. Çünki, artıq I meyotik bölünmədə xromosomlar ikiləşmiş xromatidlərdən ibarət olur. Bundan sonra, ikinci meyotik bölünmə başlayır.

Profaza II

Bu fazada gedən proseslər mitoz bölünmənin profazasından demək olar ki, (xromosomların spirallaşması, nüvəciyin itməsi, nüvə membranının dağılması, bölünmə iyinin formalaşması və s.) fərqlənmir.

Metafaza II

Xromosomlar bölünmə iyinin ekvatoru boyu yerləşərək metafaza lövhəsi, yaxud ekvatorial lövhə əmələ gətirir. Xromatidlər bir-birindən ayrılır və onların ayrılması nəticəsində arasında nazik sahə sentromerlərlə birləşən sahə aydın görünür.

Anafaza II

Sentromerlər bölünür və qız xromatidlər (xromosomlar) bölünmə iyi qütblərinə tərəf çəkilir. Nəticədə qütblərdə “c” miqdarda DNT-yə malik haploid xromosom yığını formalaşır.

Telofaza II

Qız xromosomların bölünmə iyi qütblərinə çatması ilə başlayır. Beləliklə, birinci meyoz bölünmə nəticəsində iki hüceyrə yaranır. Hüceyrələrin hərəsində bir haploid xromosom yığını (n), lakin ikiqat miqdarda (2 c) DNT olur. Buna görə də I meyoz bölünmə - reduksion adlanır. İkinci meyoz bölünmə prosesində “n” haploid xromosom yığını və “c” miqdarda DNT olur. Həmin səbəbdən II meyoz bölünmə - ekvasion adlanır.

Amitoz bölünmə

Amitoz — bölünmə hüceyrə bölünmələr arasında enerji sərfinə görə ən səmərəli bölünmə üsulu hesab olunur. Mitoz bölünmədən fərqli olaraq, burada bölünmə vətərlərinin yaranması, xromosomların spiral halında burularaq yoğunlaşması, nüvə pərdəsinin itməsi kimi hallar müşahidə olunmur. Xromosomlarda qısalma və yoğunlaşma baş vermədiyi üçün onlar işıq mikroskopu altında görünmürlər. Amitoz bölünmə zamanı hüceyrə enerjisi bəzi hallarda yalnız DNT-nin ikiləşməsinə kifayət edir. DNT-nin bu cür bir neçə dəfə ikiləşməsi nəticəsində bəzən nəhəng xromosomlar yaranır. Əksər hallarda isə hüceyrə enerjisi DNT-nin ikiləşməsi ilə bərabər, həm də nüvənin bölünmısinı kifayət edir, sitoplazma isə bölünə bilmir. Belə bölünmələr adətən çoxnüvəlklə nəticələnir. Amitoz bölünmənin bəzi formalarında isə nüvə bölünməsindən sonra sitoplazma da bölünə bilir və DNT ilə bərabər digər hüceyrə kompenentlərinin qız hüceyrələr arasında müstəqil paylaması baş verir. Bu zaman əvvəl nüvə, sonra isə sitoplazma ortadan ikiyə bölünür. Əgər irsi məlumatlar və hüceyrə kompenentləri qız hüceyrələr arasında qeyri-bərabər paylanarsa, bu adətən hüceyrənin məhvi ilə nəticələnir. Amitoz bölünməyə birhüceyrəli orqanizmlərdə (məsələn, infuzorların böyük nüvəsi bu üsulla bölünür), bəzi yüksək dərəcədə ixtisaslaşmış txuma hüceyrələrində iltihab və regenerasiya proseslərində, həmçinin xəstə və qoca hüceyrələrdə rast gəlinir. Amitozu kartofun inkşaf edən kartof yumrusunda, endospermdə, dişiciyin yumurtalıq divarında, yarpaq sapağının prenxim hüceyrələrində, qaraciyər, dalaq, gözün boynuz qişası və döl qişası hüceyrələrində müşahidə edilir. Amitozdan sonra hüceyrə Mitoz yolla bölünə bilmir.

Endomitoz bölünmə

Bu bölünmədə nüvə bölünmədən, onun (nüvənin) örtüyü zədələnmədən genetik aparatı ikiləşir və mitolik aparat əmələ gəlir. Endomitoz üçün xarakterik olan əlamətlərdən biridə xromosomların reduplikasiyasıdır. Onlar spirallaşır, sonra isə bir-birindən ayrılıb, mitoz bölünmədəki metafaza fazasının formasını alırlar. Nəticədə xromosomların sayı artır, nüvənin həcmi böyüyür. Endomitoz bölünmədə nüvənin həcminin artmasına uyğun olaraq onun sitoplazması da artır, ümumilikdə isə hüceyrə böyüyür. Bunun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu zaman zülalların sintezi gedir, ancaq mitoz bölünmədə isə zülalların sintezi dayanır.

Mənbə

  • S.Q.Həsənova, A.Q.Qarayeva, Ə.H.Qədimov, M.R.Şəfiyeva — Genetika (Dərs vəsaiti) / Sumqayıt 2014 / Sumqayıt Dövlət Universiteti nəşri

İstinadlar

http://elibrary.bsu.az/110/N_40.pdf 2018-11-23 at the Wayback Machine

Avqust 04, 2021
hüceyrənin, bölünməsi, bölünmə, hüceyrənin, mühüm, xüsusiyyətlərindən, biridir, hüceyrənin, bölünmədən, digər, bölünməyədək, olan, dövrünə, həyat, tsikli, deyilir, hüceyrənin, əsas, bölünmə, üsulları, aşağıdakılardır, mitoz, meyoz, amitoz, endomitozmündəricat,. Huceyrenin bolunmesi bolunme huceyrenin en muhum xususiyyetlerinden biridir Huceyrenin bir bolunmeden diger bolunmeyedek olan dovrune heyat tsikli deyilir Huceyrenin esas bolunme usullari asagidakilardir Mitoz Meyoz Amitoz EndomitozMundericat 1 Huceyrenin heyat tsikli 2 Interfaza dovrunun merheleleri 2 1 Sintezden evvelki dovr 2 2 Sintetik dovr 2 3 Postsintetik dovr 3 Mitoz bolunme 3 1 Mitoz bolunmenin fazalari 3 1 1 Profaza nedir 3 1 2 Metafaza nedir 3 1 3 Anafaza nedir 3 1 4 Telofaza nedir 4 Meyoz bolunme 4 1 Meyoz bolunmenin tipleri 4 1 1 Ziqot tipi 4 1 2 Qamet tipi 4 1 3 Araliq tipi 4 2 Meyoz bolunme fazalarinin xarakteristikasi 4 2 1 I profazanin merheleleri 4 2 1 1 Leptotena merhelesi 4 2 1 2 Ziqotena merhelesi 4 2 1 3 Paxitena merhelesi 4 2 1 4 Diplotena merhelesi 4 2 1 5 Diakinez merhelesi 4 2 2 Metafaza I 4 2 3 Anafaza I 4 2 4 Telofaza I 4 2 5 Profaza II 4 2 6 Metafaza II 4 2 7 Anafaza II 4 2 8 Telofaza II 5 Amitoz bolunme 6 Endomitoz bolunme 7 Menbe 8 IstinadlarHuceyrenin heyat tsikli RedakteHuceyrenin heyat tsikli iki dovre ayrilir Interfaza iki bolunme arasindaki dovr Xususi dovr mitoz Interfaza dovrunun merheleleri RedakteInterfaza dovru de oz novbesinde 3 ardicil dovrden ibaretdir Sintezden evvelki dovr Presintetik dovru ve ya G1 dovru Sintetik dovr S dovru Postsintetik dovr G2 dovru Sintezden evvelki dovr Redakte Bu dovrde huceyre ona mexsus olan fizioloji prosesleri heyata kecirir Cavan huceyrelerin suretle boyumesi ucun spesifik zulallar yaglar karbohidratlar ve s sintez olunur ve DNT sintezine hazirliqla elaqedar prosesler gedir Hemin vaxtda guclu RNT sintezi gedir Bu huceyrede spesifik zulallarin toplanmasi ile subut olunur Presintetik dovrde habele nukleotid fosfokinaza fermenti sintez olunur Bu prosesler gosterir ki G1 dovru DNT nin sintezi ucun hazirliq merhelesi hesab olunur Sintetik dovr Redakte Bu dovrde DNT molekulu reduplikasiya olunur Mueyyen edilmisdir ki huceyre sitoplazmasinda DNT molekulu prosesleri ile paralel histonlarin intensiv sintezi musahide edilir Histonlar sonradan nuveye miqrasiya edir ve orada DNT molekulu ile rabiteye girir Sintetik dovrun muddeti nisbeten sabitdir ve reduplikasiya prosesinde istirak eden ruseym huceyrelerinin mitotik tsikline 11 saat teleb olunursa bunun 3 5 saati presintetik dovrun 5 5 saati ise sintetik dovrun payina dusur Sintetik dovrun 5 5 saat cekmesi onunla elaqedardir ki DNT nin molekulyar komponentinin muxtelif saheleri eyni vaxtda ikilesmir Postsintetik dovr Redakte RNT ve huceyrenin bolunmesi ucun zeruri olan zulallarin sintezi davam edir huceyre merkezi bolunmeye baslayir ve emele gelmis her bir sentriol qutblere cekilir Bu dovrde mitotik iyin zulallarinin sintezinde istirak eden r RNT ribosomlarinin ve mitozun kecmesi ucun zeruri olan m RNT nin sintezi de gedir Postsintetik dovrde mitoz bolunme ucun vacib olan enerjinin toplanmasi musahide olunur Mitoz bolunme RedakteHuceyrenin mitoz bolunmesini ilk defe 1874 cu ilde I D Cistyakov plaun sporlarinda musahide etmisdir O geden proseslerin ardicilligini bir o qeder aydinlasdira bilmemisdir 1875 ci ilde Strasburger bitki ve heyvan huceyrelerinde mitozun daha mufessel tesvirini vere bilmisdir 1879 cu ilde V Sleyxerin ve V Flemminqin daha mufessel tedqiqatlari mitoz bolunmenin umumi gedisini mueyyen etmeye imkan vermisdir V Flemminq mitozun umumi qanunauygunluqlarini tesvir etmis ve bolunme ile elaqedar olan esas terminleri vermisdir hemin terminler bu gune qeder quvvede qalir Huceyrenin mitoz bolunmesi Mitoz bolunmenin fazalari Redakte Mitoz bolunme bir birinin ardinca geden dord fazadan ibaretdir Profaza Metafaza Anafaza TelofazaProfaza nedir Redakte Profaza xromosomlar spirallasir qisalib qalinlasir Profazanin ortasinda xromosomlar biri digerine sarinmis iki xromatidden ibaret olur Eyni vaxtda nuvecik kicilir profazanin sonunda tamamile itib gedir Bundan sonra nuve membrani itir Profazada bas veren cox muhum hadise bolunme iyinin emele gelmesidir Sentriollar aralandiqca onlarin arasinda setrodesmal teller formalasir Sonralar xromosomlar ozlerinin sentriol hisseleri ile bu tellerle birlesir Profaza nuve membraninin tam dagilmasi ile basa catir Neticede nuve mohteviyyati sitoplazma ile qarisir Metafaza nedir Redakte Metafaza bu fazada xromosomlarin spirallasmasi davam edir ve xromosomlarin daha da qalinlasmasina ve qisalmasina sebeb olur Metafazanin ortasinda ekvatorial lovhe yaxud metofaza lovhesi emele gelir Bu zaman xromosomlar bolunme ekvatori uzre yeni iy tellerine perpendikulyar ve qutblerden eyni mesafede duzulur Metafazanin sonunda xromatidler bir birinden tamamile ayrilir onlarin ciyinleri paralel yerlesir Anafaza nedir Redakte Anafaza bu faza suretle gedir Evvelce xromotidleri birlesdiren sentromerler bolunur sonra sentromerler aralanir ve xromotidler quteblere dogru cekilir Anafazada xromosomlarin hereketi iki cur olur Sentromerlere birlesen iy tellerinin qisalmasi Mitotik iyin merkezi dayaq tellerinin uzanmasi Neticede onlar arasinda mesafe artir ve qiz xromosomlarin aralanmasina sebeb olur Telofaza nedir Redakte Telofaza qiz xromosomlar bolunme iyinin qutblerine catan andan baslayir Telofazanin evvelinde qiz xromosomlar V vari formada olur sonra despirallasir yeni interfaza veziyyetine qayitmaga baslayir nuve membrani formalasir nuve membrani qapanandan sonra nuvecikler emele gelir Telofazada geden bu proseslerle yanasi huceyrenin sitoplazmasi bolunmeye baslayir sitogenez gedir Yuxarida tesvir edilen kario ve sitokinetik proseslerden basqa telofazada diger deyisilikler de bas verir sitoplazmanin ozluluyu meta ve anafazadakina nisbeten azalir sentriollar oz fealligini itirir ve astrosfer zeif gorunur Holci aparati ve mitoxondriler qiz huceyreleri arasinda nisbeten beraber paylanir Telofaza basa catanda teze meydana gelmis iki cavan huceyre interfazaya kecir bununla da ozunun heyat tsikline baslayir Mitoz bolunme nuvenin bolunmesi kariokinez ve sitoplazmanin bolunmesi sitokinez proseslerinden ibaretdir bu prosesler zamani ana huceyredeki irsiyyet maddesi iki qiz huceyre arasinda tam beraber paylanir Meyoz bolunme RedakteMeyoz cinsi huceyrelerin bolunme usuludur Bolunme neticesinde xromosomlar reduksiya olunur yaxud sayca azalir ve huceyreler diploid haldan haploid hala kecir Meyoz hadiseni ilk defe 1882 ci ilde V Flemminq heyvan huceyresinde kesf etmisdir 1888 ci ilde E Strasburger bitki huceyrelerinde xromosomlarin emele gelmesini mueyyenlesdirmisdir Meyoz bolunmenin tipleri Redakte Yeni qametlerin emele gelmesine baslanma baximindan asili olaraq uc meyoz bolunme tipi melumdur Ziqot Qamet AraliqZiqot tipi Redakte Ziqot yaxud ilkin meyoz tipi askomisetler kiseli gobelekler bazidiomisetler bezi yosunlar sporlular ve diger orqanizmlere xasdir Bunlarin heyat tsiklinde haploid faza ustunluk teskil edir Hemin orqanizmlerde meyotik bolunme bilavasite mayalanmadan sonra baslayir Bele orqanizmlerin heyat tsiklinde qeyri cinsi coxalmanin haplofaza yaxud qametofit fazasi cinsi coxalma diplofaza yaxud sporofit fazasi ile novbelesmesi musahide edilir Hem de haplofaza heyat tsiklinde diplofazaya nisbeten daha cox vaxt aparir Qamet tipi Redakte Qamet tipli meyoz birhuceyreli orqanizmler bezi ibtidat bitkiler ve coxhuceyreli heyvanlar ucun seciyyevidir Onlarin heyat tsiklinde diplofazanin ustunluk teskil etmesi musahide olunur Meselen yasil kodium yosunu ancaq cinsi coxalma yolu ile inkisaf edir Bu zaman haploid erkek ve disi qametleri meydana gelmesi ile neticelenir Sonraki qametogenez prosesinde reduksion bolunme gedir ve haploid xromosom destine malik cinsi huceyreler yaranir Qamet tipli meyoz memeliler ve insan ucun seciyyevidir Onlarin erken embrional inkisaf merhelesinde ruseym qonadasinin esasinin qoyulmasi ve inkisaf prosesleri gedir Sonralar ilkin cinsi huceyreler qametogenez prosesinde reduksion bolunmeye meruz qalir bunun da neticesinde haploid qametler yaranir Melumdur ki mayalanmanin son neticesi diploid ziqotun emele gelmesidir Diploid ziqot bolunme prosesine meruz qalaraq formalasan orqanizmin butun diploid huceyrelerinin emele gelmesine sebeb olur Araliq tipi Redakte Araliq yaxud sportipli meyoz ancaq ali bitkilerde musahide olunur ve diploid bitkilerin coxalma orqanlarinda disi meqasporlar ve erkek cinsi huceyreler mikrosporlar yaranir Erkek cinsi huceyreler reduksion bolunmeye meruz qalaraq haploid xromosom destine malik dord huceyreden ibaret tetrada yaranmasina sebeb olur Evvelki meyoz tipinden ferqi budur ki emele gelen haploid huceyreler reduksiyaya ugramis haplofazanin gedisinde yene de bir nece defe bolunur mitotik yolla onlardan qametogenezin tipine gore ya toz deneleri ve ya ruseym kisesi emele gelir Bunlardan birincisinde spermiler ikincisinde ise yumurta huceyre ve ikinci huceyre olur Belelikle araliq yaxud sportipli meyozda orqanizmlerin heyat tsiklinde diploid faza haploid faza uzerinde ustunluk teskil edir Meyoz bolunme fazalarinin xarakteristikasi Redakte Bitki ve heyvan orqanizmlerinin cinsi huceyrelerinin yetisme prosesinde xromosom sayinin azalimasina sebeb olan huceyre nuvesinde murekkeb deyisiklikler gedir Meyoz neticesinde ilk cinsi huceyreler yetisme dovrune daxil olduqdan sonra ardicil geden iki meyoz bolunme prosesine meruz qalir ve belelikle de diploid huceyrelerden haploid qametler yaranir Meyoz bolunmenin sxemi Bu ardicil geden bolunmeleri meyoz I ve meyoz II ile isare edirler Meyoz I baslanmamisdan qabaq qametogenezin boyume merhelesinde olan ve bolunmeye baslayan interfaza huceyre nuvesinde murek keb deyisiklikler bas verir DNT molekulunun reduplikasiyasi ile xromosom materiali ikiqat artir Bele ki adeten meyotik bolunmeye baslayan huceyrelerde diploid 2 n xromosom desti ve ona muvafiq miqdarda DNT 2 c olur Huceyrenin meyoza hazirliq prosesinde interfaza xromosomlarinin sayi ikiqat artmadan DNT molekullari ikiqat artir 4 c Belelikle boyume dovrunu keciren spermatozoidler ve I dereceli ovositlerde diploid sayda xromosom 2 n ve ikiqat miqdarda DNT 4 c olur Birinci meyotik yaxud reduksion bolunme nuvenin I profazadan I telofazayadek olan tsiklini ehate edir Haploid sayli xromosom destine malik qiz huceyrelerin yaranmasi ile basa catir Meyoz bolunmenin I profazasi en murekkeb deyisikliklerin getmesi ile elaqedardir I profazanin merheleleri Redakte I profaza bes ardicil merheleye bolunur Leptotena Ziqotena Paxitena Diplotena DiakinezLeptotena merhelesi Redakte Leptotena nazik teller merhelesidir Bu zaman interfazada DNT nin ikilesmesi hesabina nuve boyuyur Nuvenin interfaza ucun xas olan torlu strukturu ayri ayri teller halina kecir Leptotenada xromosomlar cox nazikdir lakin DNT molekulu reduplikasiyanin neticesi olaraq ikiqat xromosom tellerine xromonemlere malikdir Lakin kifayet qeder spirallasmadiqlarina gore qiz xromotidler bir birine kip yapismaqda davam edir ve bu sebebden de xromosomlarin ikili tebieti isiq mikroskopunda aydin gorunmur Onu yalniz elektron mikroskopunda gormek mumkundur Belelikle leptotenada diploid sayda xromosom 2 n ve ikiqat artmis sayda 4 c DNT olur Profaza I in bu dovrunde xromosomlarda DNT ile zengin saheler xromomerler meydana gelir Ziqotena merhelesi Redakte Ziqotena ikilesmis homoloji xromosomlarin konyuqasiyasi ile xarakterize olunur Konyuqasiya homoloji xromosomlarin butun saheleri boyunca bir birine six sarinmisdir Konyuqasiya zamani hemin homoloji xromosomlar bir birine yanasaraq cut birlesmeler bivalentler emele getirir Bu bivalentler dord xromatidden ibaret olur Konyuqasiya yaxud sinapsis prosesinde homoloji xromosomlarin identik saheleri bir birine yaxinlasir Cox vaxt konyuqasiya eden xromosomlar sentrometr ve telomer sahelerinde six yaxinlasir sonra bu proses xromosomun butun uzunu boyu yayilir Homoloji xromosomlar hele leptotenanin sonunda her homoloqun sethinde formalasan sinoptonemal kompleks homoloji xromosomlarin uzunu boyu onlarin six birlesmesine serait yaradir Cinsi yolla coxalmaq qabiliyyeti olan butun eukariot orqanizmlerde sinaptonemal kompleks olur Bu cur formalasmis sinantonemal kompleks olur Bu cur formalasmis sinantonemal kompleks I profazanin sonraki merhelelerinde saxlanilir Meyoz bolunme Paxitena merhelesi Redakte Paxitena yogun teller merhelesidir Bu merhelede homoloji xromosomlar tam konyuqasiya edir onlarin sonraki spirallasmasi xromosomlarin qisalmasina ve qalinlasmasina sebeb olur Bundan basqa hemin merhelede xromosomlar iki xromatide ayrilmaga baslayir Bu xromatidleri bir yerde bir sentromer saxlayir Neticede konyuqasiya eden homoloji xromosom cutu bivalent teskil edir Bivalent dord qiz xromotidden ibaret olub tetrada fiquru yaradir Paxitena merhelesinde konyuqasiya eden xromosomlarin bir birine cox sarilmasi neticesinde ancaq meyoz ucun seciyyevi olan krossinqover hadisesi bas verir Krossinqover neticesinde homoloji xromosomlarin identik sahelerinin qarsiliqli mubadilesi gedir Bu genlerin rekombinasiyasina sebeb olur Ilisikli genler bir xromosomda yerlesirse heteroziqotlarda ise rekombinasiya musahide olunursa onda meyoz prosesinde konyuqasiya zamani hamoloji xromosomlarin identik sahelerinin mubadilesi bas verir Homoloji xromosomlarin identik sahelerinin bele mubadilesine krossinqover deyilir Diplotena merhelesi Redakte Diplotena ikiqat teller merhelesi prosesinde homoloji xromo somlar bir birini qarsiliqli suretde def edir bu tez tez merkezi sahede baslayir Diplotena merhelesinde xromosomlarin kondensasiyasi ile elaqedar olaraq onlarin xromonem strukturu askar olur Bu zaman krossinqover prosesinde yalniz iki xromotid yeni her homoloji xromosomdan bir xromatidin istiraki xiazm zonasinda aydin gorunur Diakinez merhelesi Redakte Diakinez merhelesinde ikiqat teller xromosomlarin maksimum spirallasmasi hesabina keskin suretde qisalir ve yogunlasir Bu dovrde bivalentler daha kompakt olur Bu zaman onlari saymaq bele mumkun olur Diakinezde bivalentlerin sayi xromosomlarin haploid yigimina beraberdir Bundan basqa xiazmlar xromosomlarin uclarina dogru yoneldiklerinden onlarin sayi azalir nuvecikler ve nuve membrani itir Huceyrelerin bolunmesine kecid olan birinci meyoz bolunmenin profazasi diakinezle qurtarir Metafaza I Redakte Bivalentler bolunme iyinin ekvatoru boyu duzulerek metafaza lovhesi emele gelir Mitozun metafazasindan ferqli olaraq homoloji cutun her bir xromosomunun sentromerleri iy teli vasitesi ile birlesir Anafaza I Redakte Iki xromatidden ibaret olan homoloji xromosomlardan her biri bolunme iyinin qutblerine dogru hereket etmeye baslayir Bu son neticede her bir bolunme qutbunde haploid xromosom desti emele getirir Belelikle birinci meyoz bolunmesinin bu fazasi mitoz anafazasindan onunla ferqlenir ki bolunme iyi qutblerine dogru qiz xromosomlar gedir Neticede her qutbe cekilmis xromosom desti sayina gore haploid n DNT nin miqdarina gore 2 c dir Cunki butun homoloji xromosomlar iki xromatidden ibaretdir Telofaza I Redakte Meyoz I in en qisa fazasidir terkibinde haploid xromosom yigini n ve 2c DNT olan iki qiz huceyrenin emele gelmesi ile neticelenir Bu dovrde bir nuvede iki haploid nuve emele gelmesine sebeb olur Telofaza I den sonra xromosomlar qisa interfaza dovru kecir burada o interkinez adlanir Lakin onun interfazadan ferqi ondadir ki burada DNT ikilesmir Cunki artiq I meyotik bolunmede xromosomlar ikilesmis xromatidlerden ibaret olur Bundan sonra ikinci meyotik bolunme baslayir Profaza II Redakte Bu fazada geden prosesler mitoz bolunmenin profazasindan demek olar ki xromosomlarin spirallasmasi nuveciyin itmesi nuve membraninin dagilmasi bolunme iyinin formalasmasi ve s ferqlenmir Metafaza II Redakte Xromosomlar bolunme iyinin ekvatoru boyu yerleserek metafaza lovhesi yaxud ekvatorial lovhe emele getirir Xromatidler bir birinden ayrilir ve onlarin ayrilmasi neticesinde arasinda nazik sahe sentromerlerle birlesen sahe aydin gorunur Anafaza II Redakte Sentromerler bolunur ve qiz xromatidler xromosomlar bolunme iyi qutblerine teref cekilir Neticede qutblerde c miqdarda DNT ye malik haploid xromosom yigini formalasir Telofaza II Redakte Qiz xromosomlarin bolunme iyi qutblerine catmasi ile baslayir Belelikle birinci meyoz bolunme neticesinde iki huceyre yaranir Huceyrelerin heresinde bir haploid xromosom yigini n lakin ikiqat miqdarda 2 c DNT olur Buna gore de I meyoz bolunme reduksion adlanir Ikinci meyoz bolunme prosesinde n haploid xromosom yigini ve c miqdarda DNT olur Hemin sebebden II meyoz bolunme ekvasion adlanir Amitoz bolunme RedakteAmitoz bolunme huceyre bolunmeler arasinda enerji serfine gore en semereli bolunme usulu hesab olunur Mitoz bolunmeden ferqli olaraq burada bolunme veterlerinin yaranmasi xromosomlarin spiral halinda burularaq yogunlasmasi nuve perdesinin itmesi kimi hallar musahide olunmur Xromosomlarda qisalma ve yogunlasma bas vermediyi ucun onlar isiq mikroskopu altinda gorunmurler Amitoz bolunme zamani huceyre enerjisi bezi hallarda yalniz DNT nin ikilesmesine kifayet edir DNT nin bu cur bir nece defe ikilesmesi neticesinde bezen neheng xromosomlar yaranir Ekser hallarda ise huceyre enerjisi DNT nin ikilesmesi ile beraber hem de nuvenin bolunmisini kifayet edir sitoplazma ise bolune bilmir Bele bolunmeler adeten coxnuvelkle neticelenir Amitoz bolunmenin bezi formalarinda ise nuve bolunmesinden sonra sitoplazma da bolune bilir ve DNT ile beraber diger huceyre kompenentlerinin qiz huceyreler arasinda musteqil paylamasi bas verir Bu zaman evvel nuve sonra ise sitoplazma ortadan ikiye bolunur Eger irsi melumatlar ve huceyre kompenentleri qiz huceyreler arasinda qeyri beraber paylanarsa bu adeten huceyrenin mehvi ile neticelenir Amitoz bolunmeye birhuceyreli orqanizmlerde meselen infuzorlarin boyuk nuvesi bu usulla bolunur bezi yuksek derecede ixtisaslasmis txuma huceyrelerinde iltihab ve regenerasiya proseslerinde hemcinin xeste ve qoca huceyrelerde rast gelinir Amitozu kartofun inksaf eden kartof yumrusunda endospermde disiciyin yumurtaliq divarinda yarpaq sapaginin prenxim huceyrelerinde qaraciyer dalaq gozun boynuz qisasi ve dol qisasi huceyrelerinde musahide edilir Amitozdan sonra huceyre Mitoz yolla bolune bilmir Endomitoz bolunme RedakteBu bolunmede nuve bolunmeden onun nuvenin ortuyu zedelenmeden genetik aparati ikilesir ve mitolik aparat emele gelir Endomitoz ucun xarakterik olan elametlerden biride xromosomlarin reduplikasiyasidir Onlar spirallasir sonra ise bir birinden ayrilib mitoz bolunmedeki metafaza fazasinin formasini alirlar Neticede xromosomlarin sayi artir nuvenin hecmi boyuyur Endomitoz bolunmede nuvenin hecminin artmasina uygun olaraq onun sitoplazmasi da artir umumilikde ise huceyre boyuyur Bunun ehemiyyeti ondan ibaretdir ki bu zaman zulallarin sintezi gedir ancaq mitoz bolunmede ise zulallarin sintezi dayanir Menbe RedakteS Q Hesenova A Q Qarayeva E H Qedimov M R Sefiyeva Genetika Ders vesaiti Sumqayit 2014 Sumqayit Dovlet Universiteti nesriIstinadlar Redaktehttp elibrary bsu az 110 N 40 pdf Arxivlesdirilib 2018 11 23 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Huceyrenin bolunmesi amp oldid 5785360, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.