Bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyaya kömək edə bilərsiniz. Əgər mümkündürsə, daha dəqiq bir şablondan istifadə edin. Bu məqalə sonuncu dəfə 3 ay əvvəl Xeyal tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)
AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA “YALLI” RƏQSİNİN YARANMA VƏ İNKİŞAF TARİXİ
Azərbaycan xalq musiqisinin, musiqi folklorumuzun çox geniş yayılmış və qədim tarixə malik olan janrlarından biri də rəqslərdir. Rəqs sənətinin çoxəsrlik tarixə malik olması faktı xalq rəqslərimizin əsas qollarından biri sayılan “Yallı”nın yaranması ilə bağlıdır. Azərbaycanda “Yallı”nın dərin kökləri haqqında bir çox mənbələr, arxeoloji qazıntılar, tarixi ərazilər bizə mühüm və maraqlı məlumatlar açıqlayır. Belə ki, Qobustan ərazisindəki qayaüstü təsvirlər, Ordubad ərazisində Gəmiqaya dağındakı əl-ələ verib dövrə ətrafında rəqs edən insan cizgiləri, arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış müxtəlif əşyaların üzərindəki “Yallı” oynayan insan rəsmləri, tarixçilərin, alimlərimizin illərlə apardıqları elmi araşdırmalar Azərbaycanda mərasim rəqsi sayılan “Yallı”nın tarixini e.ə. V minilliyə aid olduğunu sübuta yetirmişdir. Heç bir biliyə malik olmayan, odun gücünə inanan ibtidai insanlar ov zamanı hansısa bir vəhşi heyvanın ovlanması sevincini və ya müxtəlif tapıntılarını, əldə etdikləri yeni nailiyyətlərini qeyd etmək üçün tonqallar qalayar, əl-ələ verib cərgə-cərgə, qrup halında odun ətrafında dövrə vuraraq müxtəlif rəqslər oynayardılar. Qədim dövrün bu adət-ənənələrindəki bəzi elementlər əsrlərin süzgəcindən keçərək bu günümüzədək gəlib çatmış və indi də “Yallı”larımızın ifası zamanı istifadə olunmaqdadır. “Yallı”lar qədim dövrlərdən bəri Azərbaycan ərazisinin indiki Şərur, Ordubad, Şahbuz, Şəki, Kəlbəcər, Laçın, Qazax və Qərbi Azərbaycan ərazisi olan İrəvan bölgəsində çox geniş yayılmışdır. Bu bölgələrdə əsasən, toylarda və el şənliklərində yaşlı insanlardan başlayaraq uşaqlara kimi hər kəs dəstə tutub “Yallı” gediblər. Ümumiyyətlə, “Yallı” məfhumu Azərbaycan xalqının dilində çox qədim zamanlardan mövcuddur. Belə ki, “yal” sözü dağın yüksəkliyində yerləşən düzəngah deməkdir. Azərbaycanda belə ərazilər yetərincədir. Məsələn, Gəncənin 30 km cənubunda dağlıq yerdə sıra ilə düzülmüş sarı qayalıqda yerləşən düzəngah “Sarı yal” adlanır. Kəlbəcər və Laçın ərazisində Qırxqız yaylağı ilə Çilgəz dağının arasındakı düzəngaha “Gödək yal” deyirlər. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda belə yer adları az deyil. “Uzun yal”, “Cıdır yalı”, “Oyuqlu yal” və başqaları belə ərazilərdəndir. “Yallı” həmrəylik rəmzidir. Yaranışından ta bu günə kimi “Yallı”lar xalqımızın yaşam tərzini, adət-ənənəsini, mübarizliyini, qorxmazlığını və birliyini özündə əks etdirir. Dünyanın bir çox xalqlarında da bu cür keyfiyyətləri özündə cəmləşdirən “Yallı”ya bənzər rəqslər mövcuddur. Rumınlarda “Arkan”, bolqarlarda “Treskoxoro”, moldavanlarda “Tabakaryaska”, özbəklərdə “Lapar”, gürcülərdə “Perxuli”, fransızlarda “Branl”, yunanlarda “Sertaki” belə rəqslərdəndir. “Yallı” – cərgəyə düzülərək dəstə ilə ifa olunan kütləvi rəqsdir. Oyun zamanı “Yallı”ya kollektivin önündə gedən iştirakçı (rəqqas) rəhbərlik edir. Ona xalq arasında “yallıbaşı” deyirlər. “Yallıbaşı” əvvəldən axıradək rəqsin ümumi gedişinə, iştirakçıların nizamlı hərəkətinə, hər bir ayaq hərəkətinin bütün iştirakçılar tərəfindən eyni qaydada yerinə yetirilməsinə, rəqsin düzgün başlamasına və vaxtında sona yetməsinə nəzarət edir. Bu işdə “yallıbaşı”ya ondan sonra gələn (ikinci rəqqas) iştirakçı “müavin” və dəstənin axırında duran sonuncu iştirakçı “ayaqçı” kömək edir. “Yallı”nı oynayarkən “yallıbaşı”nın və “ayaqçı”nın əlində yaylıq olmalıdır. Onlar əllərini yuxarı qaldıraraq yaylığı yelləməklə dəstənin əvvəlinin və axırının harda olduğunu bildirirlər. “Yallı” dəstəsinə düzülən iştirakçıların sayı dəqiq müəyyən olunmur. Adətən “Yallı” dəstəsinə 10-15 nəfər düzülür. Lakin bəzən, əsasən də toy şənliklərində bu iştirakçıların sayı 20-30, hətta 40-50 nəfərə çatır. “Yallı” kollektivi həm kişilərdən, həm də qadınlardan ibarət ola bilər. Çox zaman bu rəqs qarışıq ifa olunur. Oyun zamanı iştirakçılar əl-ələ verərək və ya qollarını yana geniş açmaqla əllərini digər iştirakçının çiyninə qoyaraq rəqs edirlər. Bu zaman hər bir iştirakçı “yallıbaşı”nın etdiyi bütün hərəkətləri olduğu kimi, onunla bərabər eyni vaxtda təkrar etməlidirlər. Hər hansı bir hərəkəti düzgün oynamayan iştirakçı ya cəzalanır, ya da dəstədən kənarlaşdırılır. Elə “Yallı”lar da var ki, orada iki dəstə iştirak edir. Üz-üzə dayanmış iki “Yallı” dəstəsi ardıcıllıqla müxtəlif hərəkətlər nümayiş etdirirlər. Bir dəstənin etdiyi hərəkəti digər dəstə təkrar etməyə çalışır. Sonda hər iki dəstənin başçısı güləşirlər və qalib gələn başçı dəstələri birləşdirməklə onlara rəhbərlik edir. “Yallı” rəqsi incəsənətin sintetik forması olaraq instrumental, vokal musiqi və ifaçılıq kimi bir neçə sənəti özündə birləşdirir. “Yallı”lar xoreoqrafik məzmununa görə iki yerə bölünür. Bunlardan birincisi “süjetli yallılar”dır. Bu növ yallıların xoreoqrafik quruluşu və ifa tərzi müəyyən bir süjeti tərənnüm edir. Belə yallılar teatrlaşmış xalq oyunları olduğu üçün “oyun-yallı” adlanır. “Qazı-qazı”, “Çöp-çöpü”, “Köçəri”, “Dırqoyu” kimi yallılar buna gözəl nümunədir. Digər yallılar isə müəyyən əhval-ruhiyyəni, xüsusən qəhrəmanlığı, gümrahlığı, gəncliyi və cəldliyi ümumi şəkildə tərənnüm edən “rəqs-yallılar”dır. Bu yallılara “Tənzərə”, “Siyaqutu”, “Dönə”, “Ürfanı” və başqaları daxildir. Yallılar musiqi müşayiətinə görə də iki yerə bölünürlər. 1. Mahnı müşayiəti ilə ifa olunan yallılar. 2. Musiqi müşayiəti ilə ifa olunan yallılar. Mahnı müşayiəti ilə ifa olunan yallılarda instrumental ifa yoxdur. Burada dəstənin bütün iştirakçıları hansısa bir şeyiri, mətni xorla, mahnı kimi ifa etməklə yallı gedirlər. Belə rəqslərdən “Qaladan-qalaya”, “Tirmə-şal” (“Arzumanı” da deyirlər), “Tello”, “Ləyli xani”, “Hoynare”, “Güleynare” və başqalarının adlarını çəkmək olar. Bu yallılardakı mahnıların mətni, əsasən kəndlilərin əmək fəaliyyətini, onların gündəlik həyat tərzini, cəsarətini, qəhrəmanlığını tərənnüm edir. Belə mahnıların sözləri xalq tərəfindən yaranmış və bu gün də özünün xüsusi bədii-poetik məziyyətləri ilə seçilərək qoşma və bayatılardan ibarət olmuşdur. İkinci növ yallılar isə instrumental musiqi ifası ilə müşayiət olunan yallılardır. Belə yallıları müxtəlif tərkibli musiqi dəstəsi (ansamblı) müşayiət edir. Musiqi dəstəsi üç və ya dörd nəfərdən ibarət olur. Bura 2 zurna, 1 nağaraçı və ya 2 zurna, 2 nağaraçı daxildir. 1. Birinci zurna – solist 2. İkinci zurna – dəmkeş 3. İri nağara – kos (tək çubuqla çalınır) 4. Kiçik nağara – bala, dümbək (iki çubuqla çalınır) Yallıların ifası zamanı çox zəruri müşayiət formalarından biri də “ritmli küy”lərdir. “Ritmli küy” terminini ilk dəfə Azərbaycan xalq rəqslərinin öyrənilməsində çox böyük zəhməti olan araşdırıcımız Bayram Hüseynli işlətmişdir. “Ritmli küy” – ritmik səslər deməkdir. Bu səsləri yallını oynayan iştirakçılar müxtəlif hərəkətlərlə əldə edirlər. Çəpik çalmaqla, ayaqlarını yerə döyməklə, əllərini dizlərinə vurmaqla, çırtmalarla öz oyunlarını müşayiət edən rəqqaslar yallıda yeni bir ritmik ahəng yaradırlar. Yallılar özünün musiqi məzmununa görə 1, 2 və ya 3 hissədən ibarət olur. Bir hissəli yallılarda musiqi məzmunu dəyişmədən əvvəlcə ağır, sonra isə get-gedə sürətlənərək tez tempdə ifa olunur. İki və üç hissəli yallılarda isə ikinci hissə birincidən fərqli musiqi məzmununa malik ola bilər. Lakin çox zaman ikincinin musiqi məzmunu birincinin variasiya olunmuş formasından ibarər olur. “Yallı” Azərbaycan xalqının milli-mədəni sərvətidir. Onu daim qorumaq, yaşatmaq və gələcək nəslə ötürmək üçün bizim dahi bəstəkarlarımız öz əsərlərində də bu janra böyük yer ayırmışlar. Üzeyir Hacıbəyov “Koroğlu” operasında, Müslüm Maqomayev “Nərgiz” operasında, Soltan Hacıbəyov “Gülşən” baletində, Cahangir Cahangirov “Azad” operası və xalq çalğı alətləri üçün “Yallı” əsərində, Rauf Hacıyev “Yallı balet miniatürləri”ndə yallının janr xüsusiyyətlərindən istifadə etmişlər. “Yallı” xalqı sülhə səsləyən musiqisi ilə, möhtəşəm ritmik ahəngi ilə çox böyük emosional təsirə malikdir. Bu musiqinin qüdrəti insan mənəviyyatının saflığını ön plana çəkir. Yallı təkcə musiqi və rəqs növü deyil, o qədim türk tarixinin başlıca möhürü, Azərbaycanımızın mənəvi emblemi və xalqımızın azərbaycançılıq simvoludur.
Avqust 20, 2021
folk, musiqi, xalqın, musiqi, yaradıcılığı, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalə, qaralama, halındadır, məqaləni, redaktə, edərək, vikipediyaya, kömək, edə, bilərsiniz, . Folk musiqi xalqin musiqi yaradiciligi Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyaya komek ede bilersiniz Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Bu meqale sonuncu defe 3 ay evvel Xeyal terefinden redakte olunub Yenile AZERBAYCAN FOLKLORUNDA YALLI REQSININ YARANMA VE INKISAF TARIXIAzerbaycan xalq musiqisinin musiqi folklorumuzun cox genis yayilmis ve qedim tarixe malik olan janrlarindan biri de reqslerdir Reqs senetinin coxesrlik tarixe malik olmasi fakti xalq reqslerimizin esas qollarindan biri sayilan Yalli nin yaranmasi ile baglidir Azerbaycanda Yalli nin derin kokleri haqqinda bir cox menbeler arxeoloji qazintilar tarixi eraziler bize muhum ve maraqli melumatlar aciqlayir Bele ki Qobustan erazisindeki qayaustu tesvirler Ordubad erazisinde Gemiqaya dagindaki el ele verib dovre etrafinda reqs eden insan cizgileri arxeoloji qazintilar zamani tapilmis muxtelif esyalarin uzerindeki Yalli oynayan insan resmleri tarixcilerin alimlerimizin illerle apardiqlari elmi arasdirmalar Azerbaycanda merasim reqsi sayilan Yalli nin tarixini e e V minilliye aid oldugunu subuta yetirmisdir Hec bir biliye malik olmayan odun gucune inanan ibtidai insanlar ov zamani hansisa bir vehsi heyvanin ovlanmasi sevincini ve ya muxtelif tapintilarini elde etdikleri yeni nailiyyetlerini qeyd etmek ucun tonqallar qalayar el ele verib cerge cerge qrup halinda odun etrafinda dovre vuraraq muxtelif reqsler oynayardilar Qedim dovrun bu adet enenelerindeki bezi elementler esrlerin suzgecinden kecerek bu gunumuzedek gelib catmis ve indi de Yalli larimizin ifasi zamani istifade olunmaqdadir Yalli lar qedim dovrlerden beri Azerbaycan erazisinin indiki Serur Ordubad Sahbuz Seki Kelbecer Lacin Qazax ve Qerbi Azerbaycan erazisi olan Irevan bolgesinde cox genis yayilmisdir Bu bolgelerde esasen toylarda ve el senliklerinde yasli insanlardan baslayaraq usaqlara kimi her kes deste tutub Yalli gedibler Umumiyyetle Yalli mefhumu Azerbaycan xalqinin dilinde cox qedim zamanlardan movcuddur Bele ki yal sozu dagin yuksekliyinde yerlesen duzengah demekdir Azerbaycanda bele eraziler yeterincedir Meselen Gencenin 30 km cenubunda dagliq yerde sira ile duzulmus sari qayaliqda yerlesen duzengah Sari yal adlanir Kelbecer ve Lacin erazisinde Qirxqiz yaylagi ile Cilgez daginin arasindaki duzengaha Godek yal deyirler Umumiyyetle Azerbaycanda bele yer adlari az deyil Uzun yal Cidir yali Oyuqlu yal ve basqalari bele erazilerdendir Yalli hemreylik remzidir Yaranisindan ta bu gune kimi Yalli lar xalqimizin yasam terzini adet enenesini mubarizliyini qorxmazligini ve birliyini ozunde eks etdirir Dunyanin bir cox xalqlarinda da bu cur keyfiyyetleri ozunde cemlesdiren Yalli ya benzer reqsler movcuddur Ruminlarda Arkan bolqarlarda Treskoxoro moldavanlarda Tabakaryaska ozbeklerde Lapar gurculerde Perxuli fransizlarda Branl yunanlarda Sertaki bele reqslerdendir Yalli cergeye duzulerek deste ile ifa olunan kutlevi reqsdir Oyun zamani Yalli ya kollektivin onunde geden istirakci reqqas rehberlik edir Ona xalq arasinda yallibasi deyirler Yallibasi evvelden axiradek reqsin umumi gedisine istirakcilarin nizamli hereketine her bir ayaq hereketinin butun istirakcilar terefinden eyni qaydada yerine yetirilmesine reqsin duzgun baslamasina ve vaxtinda sona yetmesine nezaret edir Bu isde yallibasi ya ondan sonra gelen ikinci reqqas istirakci muavin ve destenin axirinda duran sonuncu istirakci ayaqci komek edir Yalli ni oynayarken yallibasi nin ve ayaqci nin elinde yayliq olmalidir Onlar ellerini yuxari qaldiraraq yayligi yellemekle destenin evvelinin ve axirinin harda oldugunu bildirirler Yalli destesine duzulen istirakcilarin sayi deqiq mueyyen olunmur Adeten Yalli destesine 10 15 nefer duzulur Lakin bezen esasen de toy senliklerinde bu istirakcilarin sayi 20 30 hetta 40 50 nefere catir Yalli kollektivi hem kisilerden hem de qadinlardan ibaret ola biler Cox zaman bu reqs qarisiq ifa olunur Oyun zamani istirakcilar el ele vererek ve ya qollarini yana genis acmaqla ellerini diger istirakcinin ciynine qoyaraq reqs edirler Bu zaman her bir istirakci yallibasi nin etdiyi butun hereketleri oldugu kimi onunla beraber eyni vaxtda tekrar etmelidirler Her hansi bir hereketi duzgun oynamayan istirakci ya cezalanir ya da desteden kenarlasdirilir Ele Yalli lar da var ki orada iki deste istirak edir Uz uze dayanmis iki Yalli destesi ardicilliqla muxtelif hereketler numayis etdirirler Bir destenin etdiyi hereketi diger deste tekrar etmeye calisir Sonda her iki destenin bascisi gulesirler ve qalib gelen basci desteleri birlesdirmekle onlara rehberlik edir Yalli reqsi incesenetin sintetik formasi olaraq instrumental vokal musiqi ve ifaciliq kimi bir nece seneti ozunde birlesdirir Yalli lar xoreoqrafik mezmununa gore iki yere bolunur Bunlardan birincisi sujetli yallilar dir Bu nov yallilarin xoreoqrafik qurulusu ve ifa terzi mueyyen bir sujeti terennum edir Bele yallilar teatrlasmis xalq oyunlari oldugu ucun oyun yalli adlanir Qazi qazi Cop copu Koceri Dirqoyu kimi yallilar buna gozel numunedir Diger yallilar ise mueyyen ehval ruhiyyeni xususen qehremanligi gumrahligi gencliyi ve celdliyi umumi sekilde terennum eden reqs yallilar dir Bu yallilara Tenzere Siyaqutu Done Urfani ve basqalari daxildir Yallilar musiqi musayietine gore de iki yere bolunurler 1 Mahni musayieti ile ifa olunan yallilar 2 Musiqi musayieti ile ifa olunan yallilar Mahni musayieti ile ifa olunan yallilarda instrumental ifa yoxdur Burada destenin butun istirakcilari hansisa bir seyiri metni xorla mahni kimi ifa etmekle yalli gedirler Bele reqslerden Qaladan qalaya Tirme sal Arzumani da deyirler Tello Leyli xani Hoynare Guleynare ve basqalarinin adlarini cekmek olar Bu yallilardaki mahnilarin metni esasen kendlilerin emek fealiyyetini onlarin gundelik heyat terzini cesaretini qehremanligini terennum edir Bele mahnilarin sozleri xalq terefinden yaranmis ve bu gun de ozunun xususi bedii poetik meziyyetleri ile secilerek qosma ve bayatilardan ibaret olmusdur Ikinci nov yallilar ise instrumental musiqi ifasi ile musayiet olunan yallilardir Bele yallilari muxtelif terkibli musiqi destesi ansambli musayiet edir Musiqi destesi uc ve ya dord neferden ibaret olur Bura 2 zurna 1 nagaraci ve ya 2 zurna 2 nagaraci daxildir 1 Birinci zurna solist 2 Ikinci zurna demkes 3 Iri nagara kos tek cubuqla calinir 4 Kicik nagara bala dumbek iki cubuqla calinir Yallilarin ifasi zamani cox zeruri musayiet formalarindan biri de ritmli kuy lerdir Ritmli kuy terminini ilk defe Azerbaycan xalq reqslerinin oyrenilmesinde cox boyuk zehmeti olan arasdiricimiz Bayram Huseynli isletmisdir Ritmli kuy ritmik sesler demekdir Bu sesleri yallini oynayan istirakcilar muxtelif hereketlerle elde edirler Cepik calmaqla ayaqlarini yere doymekle ellerini dizlerine vurmaqla cirtmalarla oz oyunlarini musayiet eden reqqaslar yallida yeni bir ritmik aheng yaradirlar Yallilar ozunun musiqi mezmununa gore 1 2 ve ya 3 hisseden ibaret olur Bir hisseli yallilarda musiqi mezmunu deyismeden evvelce agir sonra ise get gede suretlenerek tez tempde ifa olunur Iki ve uc hisseli yallilarda ise ikinci hisse birinciden ferqli musiqi mezmununa malik ola biler Lakin cox zaman ikincinin musiqi mezmunu birincinin variasiya olunmus formasindan ibarer olur Yalli Azerbaycan xalqinin milli medeni servetidir Onu daim qorumaq yasatmaq ve gelecek nesle oturmek ucun bizim dahi bestekarlarimiz oz eserlerinde de bu janra boyuk yer ayirmislar Uzeyir Hacibeyov Koroglu operasinda Muslum Maqomayev Nergiz operasinda Soltan Hacibeyov Gulsen baletinde Cahangir Cahangirov Azad operasi ve xalq calgi aletleri ucun Yalli eserinde Rauf Haciyev Yalli balet miniaturleri nde yallinin janr xususiyyetlerinden istifade etmisler Yalli xalqi sulhe sesleyen musiqisi ile mohtesem ritmik ahengi ile cox boyuk emosional tesire malikdir Bu musiqinin qudreti insan meneviyyatinin safligini on plana cekir Yalli tekce musiqi ve reqs novu deyil o qedim turk tarixinin baslica mohuru Azerbaycanimizin menevi emblemi ve xalqimizin azerbaycanciliq simvoludur Menbe https az wikipedia org w index php title Folk amp oldid 5944295, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
