Dilçilikdə riyazi metodların tətbiqi - Müasir dövrdə riyazi metodların elmin müxtəlif sahələrinə tətbiqi artıq böyük vüsət almışdır. Riyazi metodların dilçilikdə tətbiqi ilk baxışdan təəccüb doğura bilər ki, riyaziyyat ilə dilin nə əlaqəsi ola bilər. Lakin dil sisteminə dərindən yiyələndikdə artıq bu fikrin yanlış olduğu sübut olunur. Xüsusilə, iltisaqi dillərin tətqiqində bu əlaqə özünü açıq-aşkar hiss etdirir. Dilçilik ədəbiyyatından məlumdur ki, riyaziyyatın dilçiliyə tətbiqi XX əsrin 50-ci illərindən başlanmışdır. A.V.Qladkiy “Dilçilikdə və digər humanitar elmlərdə dəqiq və riyazi metodların tətbiqi” adlı məqaləsində , qlossematik məktəbin nümayəndələrindən tutmuş müasir dövrdəki alimlərin, o cümlədən, V.A.Kolmoqorov, V.A.Uspenski, A.A.Zaliznyak, J.A.Melçuk, Y.S.Martemyanov, B.V.Suxotinin və s. kimi dilçilər əsərlərində dəqiq və riyazi metodların istifadəsini açıqlamışlar.
Riyazi metodlar
Ümumiyyətlə, elmdə obyektiv aləmin dərk edilməsi, onun qanun mexanizminin insan beynində inikası yollarını araşdırmaq üçün xüsusi metod – dərk edilmə metodundan istifadə edilir. Dərk edilmə metoduna şərti olaraq üç meyarla yanaşılır:
Didaktik-materialist metod. Bu metod bütün elmi və dərketmənin üslubi olub, təbii varlığın öyrənilməsinə yönəlmişdir .
Elmi dərketmənin ümumi metodu. Bu metoda analiz, sintez, induksiya və deduksiya, tarixi və məntiqi ümumiləşdirmələr, hipoteza, təcrübi, analoji, modelləşdirmə, formal yanaşma, aksiomatik və s. daxildir .
Dərketmənin xüsusi metodu. Bu metod konkret elmlərdə istifadə olunur. Məsələn, riyaziyyatda riyazi induksiya metodu.
J.D.Andryev “Elmi dərkin metodları” adlı əsərində aksiomatik və formalize metodları, modelləşdirmə metodu (bu metodu müəllif riyazi metodlar sırasına daxil etmişdir) haqqında qısa şəkildə məlumat vermişdir. Şərti olaraq bu metodlar müxtəlif elm sahələrində tətbiq olunduğundan (fizika, kimya, biologiya, elektrotexnika, iqtisadiyyat, dilçilik və s.) elmi dərketmənin ümumi metodu hesab olunurlar. Deməli, riyazi metodlara təkcə aksiomatik, formallaşma deyil, riyaziyyatın bütün əsas metodları daxildir. Bu metodların sayı 30-a qədərdir. Bunlardan yalnız dilçilkdə istifadə olunanları verməklə məhdudlaşacağıq. Beləliklə, dilçilikdə geniş tətbiq dairəsi olan aksiomatik, modelləşdirmə, riyazi, məntiq, ehtimal-statistik, nəzəri-kibernetik metodlarından və alqoritmlər, çoxluqlar, avtomatlar nəzəriyyəsindən istifadə olunur. Qeyd etməliyik ki, dilçiliyin bütün səviyyələrində bu metodlardan geniş istifadə olunur.
Məhz bu metodların tətbiqi ilə əlaqədar dilçilikdə yeni bir sahə - riyazi dilçilik yarandı ki, burada əsas məqsəd təbii dillərin strukturunu, anlayışlarını formal baxımdan yanaşma metodu ilə öyrənməkdir. Hələ XX əsrin 50-ci illərində yaranmış praktiki tələblərdən doğan ənənəvi dilçilikdə mövcud olan əsas anlayışların dəqiqləşdirilməsi, mətnlərin avtomatik işlənməsi və emalı, o cümlədən, avtomatik tərcümə kimi məsələləri qarşısında duran riyazi dilçilik yalnız riyazi məntiqə söykənən riyazi metodların tətbiqi ilə həyata keçirilə bilərdi. Riyaziyyatın bir qolu olan bu sahə daim inkişaf edərək dilin müxtəlif səviyyələrinə sirayət etdi. Yeni istiqamətlər: struktur dilçilik, formal qrammatikalar, dilin modelləri, deşifrə məsələləri, törədici qrammatikalar, transformasiya qrammatikaları yarandı. Bundan başqa riyazi dilçiliyə müasir dövrdə semantikanın öyrənilməsində riyazi məntiqin predikat və kvantor kimi anlayışları daxil oldu. Sintaksisə gəlincə isə riyazi metodların köməyi ilə strukturun yeni yönləri meydana çıxdı. Çoxluqlar nəzəriyyəsindən istifadə edərək ənənəvi dilçilikdə mövcud olan qrammatik kateqoriyalar yeni bucaq altında dəqiqləşdirildi. Bu sahədə aparılan tətqiqatlardan Zaliznyakın əsərlərini nümunə göstərmək olar. Burada onun əsrlərinin təfsilatı ilə şərhinə varmırıq, çünki Qladkiy “ Humanitar elmlər və linvistikada dəqiq və riyazi metodlar” adlı məqaləsində onun xülasəsini vermişdir.
Riyazi dilçilikdə deşifrə məsələsi
Riyazi dilçiliyin maraqlı sahələrindən biri olan deşifrə məsələlərində də, xüsusilə, tanınmış rus alimi Suxotinin əsərlərində istifadəsi geniş vüsət almışdır. Bir sözlə, dünya dilçiliyində bu istiqamətlər üzrə külli miqdarda monoqrafiyalar, məcmuələr çap edildi və demək olar ki, XX əsrin əvvəllərində F. Sössürün riyazi metodların dilçilik məsələlərinə tətbiqi arzusu həyata keçdi. Azərbaycan dilçiliyində riyazi metodlardan istifadə edilməsi XX əsrin 60-cı illərindən M.S.Qarayevanın “Riyazi dilçilik tədrisdə” adlı kitabının nəşri ilə başlandı.
M.Qarayeva tərəfindən təməli qoyulmuş riyazi dilçiliyin artıq bütün qolları üzrə (maşın tərcüməsi, Azərbaycan dilinin formal modellərinin hazırlanması, statistik metodla dilin tədqiqi) tədqiqat işləri aparılmağa başlandı. 1976-cı ildə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda Azərbaycan dilçiliyinin yeni bir sahəsi olan tətbiqi dilçilik qrupu yarandı. V.S.Pinesin rəhbərliyi altında qrup tətbiqi dilçilik məsələlərinə daxil olan probremlərlə: maşın tərcüməsi (sözün sintezinin formal təsviri, morfoloji analiz, mətnlərin avtomatik-sintaktik təhlili və sintezi, mətnlərin avtomatik redaktəsi və s.), formal modellərin hazırlanması (Türk dilində fel şəkilləri quruluşunun modelləşdirilməsi, avtomatik sintezin modeli və s.) və statistik metodla (qədim abidələrin statistik təhlili və s.) məşğul olur.
1979-cu ildə A.A.Axundovun “Riyazi dilçilik” əsəri işıq üzü gördü. Bir sözlə, demək olar ki, yuxarıda sadaladığımız metodlardan Azərbaycan alimləri uğurla öz tətqiqatlarında istifadə edirlər. Belə ki, aksiomatik metodla Axundov, Vəliyev, Melnikov ,,,, modelləşdirmə metodu ilə Vəliyeva, Pines, Mahmudov, Əmirov, Fətullayev, Xəlili ,,,,,, statistik metodla Pines, Vəliyeva, Mahmudov, Rəhmanov, Sultanov ,,,,, çoxluqlar, avtomatlar və alqoritmlər nəzəriyyəsindən istifadə etməklə Vəliyeva, Mahmudov tədqiqat işlərini aparmışlar. Qeyd etməliyik ki, gələcəkdə şifahi nitqin dərk edilməsi, dillərin bilgisayar vasitəsilə tədrisi, video-elektron lüğətlərin hazırlanması və s. öz həllini gözləyir.
İstinadlar
Гладкий А.В. О точных и математических методах в лингвистике и других гуманитарных науках. ВЯ, 5, М., 2007 s.22-37
Андреев И.Д. О методах научного познания. М., 1964, s.80
Андреев И.Д. О методах научного познания. М., 1964, s.77
Сухотин Б.В. Методы дешифровки сообщений // Внеземные цивилизации. Проблемы межзвездной связи. М.,1969
Караева М.С. Математическая лингвистика в обучении. (К обоснованию проблемы-обучения иностранным языкам по моделям). Баку, 1964
Axundov A.A. Riyazi dilçilik. B., 1979
Vəliyev A.H. Azərbaycan dilinin keçid şivələri. Doktorluq dissertasiyası, 1974
Мельников Г.П. Объемные геометрические модели в пространстве физических характеристик для анализа статистических и динамических свойств фонологических систем. М., 1965
Мельников Г.П. Некоторые способы описания и анализа гармонии гласных в современных тюркских языках. ВЯ, 6, 1967
Велиева К.А. Формальное описание синтеза слова. АКД, М., 1971
Mahmudov M.Ə. Azərbaycan mətnlərinin avtomatik işlənməsi. B., 1994
Vəliyeva K.A. Mətnin avtomatik-sintaktik təhlili və sintezi. B., 1996
Əmirov Z.M. Azərbaycan dilinin formal modellərinin yaradılması və onların əsasında linqvistik prosessorun qurulması. Avtoreferat. B., 2006
Fətullayev Ə.B. Azərbaycan-ingilis maşın tərcüməsi üçün rəqəmsal modelləşdirmə metodlarının hazırlanması və tətbiqi. Avtoreferat. B., 2006
Xəlili Ə.M. Deduktiv maşının biliklər bazasının tərkib hissəsi kimi “Məhdud Azərbaycan dili”-nin formal qrammatikasının işlənib hazırlanması. Avtoreferat, B., 2009
dilçilikdə, riyazi, metodların, tətbiqi, müasir, dövrdə, riyazi, metodların, elmin, müxtəlif, sahələrinə, tətbiqi, artıq, böyük, vüsət, almışdır, riyazi, metodların, dilçilikdə, tətbiqi, baxışdan, təəccüb, doğura, bilər, riyaziyyat, ilə, dilin, əlaqəsi, bilər,. Dilcilikde riyazi metodlarin tetbiqi Muasir dovrde riyazi metodlarin elmin muxtelif sahelerine tetbiqi artiq boyuk vuset almisdir Riyazi metodlarin dilcilikde tetbiqi ilk baxisdan teeccub dogura biler ki riyaziyyat ile dilin ne elaqesi ola biler Lakin dil sistemine derinden yiyelendikde artiq bu fikrin yanlis oldugu subut olunur Xususile iltisaqi dillerin tetqiqinde bu elaqe ozunu aciq askar hiss etdirir Dilcilik edebiyyatindan melumdur ki riyaziyyatin dilciliye tetbiqi XX esrin 50 ci illerinden baslanmisdir A V Qladkiy Dilcilikde ve diger humanitar elmlerde deqiq ve riyazi metodlarin tetbiqi adli meqalesinde 1 qlossematik mektebin numayendelerinden tutmus muasir dovrdeki alimlerin o cumleden V A Kolmoqorov V A Uspenski A A Zaliznyak J A Melcuk Y S Martemyanov B V Suxotinin ve s kimi dilciler eserlerinde deqiq ve riyazi metodlarin istifadesini aciqlamislar Riyazi metodlar RedakteUmumiyyetle elmde obyektiv alemin derk edilmesi onun qanun mexanizminin insan beyninde inikasi yollarini arasdirmaq ucun xususi metod derk edilme metodundan istifade edilir Derk edilme metoduna serti olaraq uc meyarla yanasilir Didaktik materialist metod Bu metod butun elmi ve derketmenin uslubi olub tebii varligin oyrenilmesine yonelmisdir 2 Elmi derketmenin umumi metodu Bu metoda analiz sintez induksiya ve deduksiya tarixi ve mentiqi umumilesdirmeler hipoteza tecrubi analoji modellesdirme formal yanasma aksiomatik ve s daxildir 3 Derketmenin xususi metodu Bu metod konkret elmlerde istifade olunur Meselen riyaziyyatda riyazi induksiya metodu J D Andryev Elmi derkin metodlari adli eserinde aksiomatik ve formalize metodlari modellesdirme metodu bu metodu muellif riyazi metodlar sirasina daxil etmisdir haqqinda qisa sekilde melumat vermisdir Serti olaraq bu metodlar muxtelif elm sahelerinde tetbiq olundugundan fizika kimya biologiya elektrotexnika iqtisadiyyat dilcilik ve s elmi derketmenin umumi metodu hesab olunurlar Demeli riyazi metodlara tekce aksiomatik formallasma deyil riyaziyyatin butun esas metodlari daxildir Bu metodlarin sayi 30 a qederdir Bunlardan yalniz dilcilkde istifade olunanlari vermekle mehdudlasacagiq Belelikle dilcilikde genis tetbiq dairesi olan aksiomatik modellesdirme riyazi mentiq ehtimal statistik nezeri kibernetik metodlarindan ve alqoritmler coxluqlar avtomatlar nezeriyyesinden istifade olunur Qeyd etmeliyik ki dilciliyin butun seviyyelerinde bu metodlardan genis istifade olunur Mehz bu metodlarin tetbiqi ile elaqedar dilcilikde yeni bir sahe riyazi dilcilik yarandi ki burada esas meqsed tebii dillerin strukturunu anlayislarini formal baximdan yanasma metodu ile oyrenmekdir Hele XX esrin 50 ci illerinde yaranmis praktiki teleblerden dogan enenevi dilcilikde movcud olan esas anlayislarin deqiqlesdirilmesi metnlerin avtomatik islenmesi ve emali o cumleden avtomatik tercume kimi meseleleri qarsisinda duran riyazi dilcilik yalniz riyazi mentiqe soykenen riyazi metodlarin tetbiqi ile heyata kecirile bilerdi Riyaziyyatin bir qolu olan bu sahe daim inkisaf ederek dilin muxtelif seviyyelerine sirayet etdi Yeni istiqametler struktur dilcilik formal qrammatikalar dilin modelleri desifre meseleleri toredici qrammatikalar transformasiya qrammatikalari yarandi Bundan basqa riyazi dilciliye muasir dovrde semantikanin oyrenilmesinde riyazi mentiqin predikat ve kvantor kimi anlayislari daxil oldu Sintaksise gelince ise riyazi metodlarin komeyi ile strukturun yeni yonleri meydana cixdi Coxluqlar nezeriyyesinden istifade ederek enenevi dilcilikde movcud olan qrammatik kateqoriyalar yeni bucaq altinda deqiqlesdirildi Bu sahede aparilan tetqiqatlardan Zaliznyakin eserlerini numune gostermek olar Burada onun esrlerinin tefsilati ile serhine varmiriq cunki Qladkiy Humanitar elmler ve linvistikada deqiq ve riyazi metodlar adli meqalesinde onun xulasesini vermisdir Riyazi dilcilikde desifre meselesi RedakteRiyazi dilciliyin maraqli sahelerinden biri olan desifre meselelerinde de xususile taninmis rus alimi Suxotinin eserlerinde istifadesi genis vuset almisdir Bir sozle dunya dilciliyinde bu istiqametler uzre kulli miqdarda monoqrafiyalar mecmueler cap edildi ve demek olar ki XX esrin evvellerinde F Sossurun riyazi metodlarin dilcilik meselelerine tetbiqi arzusu heyata kecdi Azerbaycan dilciliyinde riyazi metodlardan istifade edilmesi XX esrin 60 ci illerinden M S Qarayevanin Riyazi dilcilik tedrisde adli kitabinin nesri ile baslandi M Qarayeva terefinden temeli qoyulmus riyazi dilciliyin artiq butun qollari uzre masin tercumesi Azerbaycan dilinin formal modellerinin hazirlanmasi statistik metodla dilin tedqiqi tedqiqat isleri aparilmaga baslandi 1976 ci ilde Nesimi adina Dilcilik Institutunda Azerbaycan dilciliyinin yeni bir sahesi olan tetbiqi dilcilik qrupu yarandi V S Pinesin rehberliyi altinda qrup tetbiqi dilcilik meselelerine daxil olan probremlerle masin tercumesi sozun sintezinin formal tesviri morfoloji analiz metnlerin avtomatik sintaktik tehlili ve sintezi metnlerin avtomatik redaktesi ve s formal modellerin hazirlanmasi Turk dilinde fel sekilleri qurulusunun modellesdirilmesi avtomatik sintezin modeli ve s ve statistik metodla qedim abidelerin statistik tehlili ve s mesgul olur 1979 cu ilde A A Axundovun Riyazi dilcilik eseri isiq uzu gordu Bir sozle demek olar ki yuxarida sadaladigimiz metodlardan Azerbaycan alimleri ugurla oz tetqiqatlarinda istifade edirler Bele ki aksiomatik metodla Axundov Veliyev Melnikov 4 5 6 7 modellesdirme metodu ile Veliyeva Pines Mahmudov Emirov Fetullayev Xelili 8 9 10 11 12 13 statistik metodla Pines Veliyeva Mahmudov Rehmanov Sultanov 14 15 16 17 18 coxluqlar avtomatlar ve alqoritmler nezeriyyesinden istifade etmekle Veliyeva Mahmudov tedqiqat islerini aparmislar Qeyd etmeliyik ki gelecekde sifahi nitqin derk edilmesi dillerin bilgisayar vasitesile tedrisi video elektron lugetlerin hazirlanmasi ve s oz hellini gozleyir Istinadlar Redakte Gladkij A V O tochnyh i matematicheskih metodah v lingvistike i drugih gumanitarnyh naukah VYa 5 M 2007 s 22 37 Andreev I D O metodah nauchnogo poznaniya M 1964 s 80 Andreev I D O metodah nauchnogo poznaniya M 1964 s 77 Suhotin B V Metody deshifrovki soobshenij Vnezemnye civilizacii Problemy mezhzvezdnoj svyazi M 1969 Karaeva M S Matematicheskaya lingvistika v obuchenii K obosnovaniyu problemy obucheniya inostrannym yazykam po modelyam Baku 1964 Axundov A A Riyazi dilcilik B 1979 Veliyev A H Azerbaycan dilinin kecid siveleri Doktorluq dissertasiyasi 1974 Melnikov G P Obemnye geometricheskie modeli v prostranstve fizicheskih harakteristik dlya analiza statisticheskih i dinamicheskih svojstv fonologicheskih sistem M 1965 Melnikov G P Nekotorye sposoby opisaniya i analiza garmonii glasnyh v sovremennyh tyurkskih yazykah VYa 6 1967 Velieva K A Formalnoe opisanie sinteza slova AKD M 1971 Mahmudov M E Azerbaycan metnlerinin avtomatik islenmesi B 1994 Veliyeva K A Metnin avtomatik sintaktik tehlili ve sintezi B 1996 Emirov Z M Azerbaycan dilinin formal modellerinin yaradilmasi ve onlarin esasinda linqvistik prosessorun qurulmasi Avtoreferat B 2006 Fetullayev E B Azerbaycan ingilis masin tercumesi ucun reqemsal modellesdirme metodlarinin hazirlanmasi ve tetbiqi Avtoreferat B 2006 Xelili E M Deduktiv masinin bilikler bazasinin terkib hissesi kimi Mehdud Azerbaycan dili nin formal qrammatikasinin islenib hazirlanmasi Avtoreferat B 2009 Veliyeva K A Mahmudov M E Linqvostatistika Ferziyye ve realliq B Tedqiqler 1 2000 Rahmanov Dzh A Statistiko distrubitivnyj analiz Azerbajdzhanskogo teksta na urovne grafem i fonem Baku AKD 1988 Veliyeva K A Mahmudov M E Pines V Y Rehmanov C E Sultanov V S Kitabi Dede Qorqud un statistik tehlili ilkin neticeler B 1999 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Menbe https az wikipedia org w index php title Dilcilikde riyazi metodlarin tetbiqi amp oldid 3786731, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
