Düzənlik — yüksəklik fərqi çox az olan geniş sahə.
Ümumi məlumat
Düzənliklərin ayrı-ayrı hissələrini yüksəklik fərqi bəzən 100–200 metrə çatır. Lakin bu fərq tədricən və çox geniş sahədə dəyişdiyindən hiss olunmur. Məsələn, dünyanın ən geniş düzənliklərindən biri olan Qərbi Sibir düzənliyinin sahəsi 2mln.km²-ə yaxındır. Şimalda sahələrindən başlayaraq cənubda Altay dağlıq ölkəsinin ətəklərinə qədər 1500 km məsafədə uzanmış düzənlik cəmisi 150–170 m-ə qədər qalxır. Düzənliklər tam üfiqi vəziyyətdə olmayıb, hər hansı bir tərəfə meyil edir. Düzənlik çayları bu meyillikdən istifadə edərək axır. Dağlıq ölkələrdə denudasiya prosesləri hakim rol oynadığı kimi, düzənliklərdə də akkumulyasiya prosesləri hakimdir. Düzənliklər bir tərəfdən dağlara söykəndikdə akkumulyasiya prosesləri daha sürətlə gedir. Bununla yanaşı olaraq düzənliklərdə zəif də olsa denudasiya prosesləri də gedir. Denudasiya prosesləri zəif olduğundan aşınmış material əmələ gəldiyi sahədən kənara çıxa bilmir və qalın aşınma qabığı əmələ gətirərək ana süxurların üzərinə örtür. Buna görə də ana süxurların litoloji tərkibi və yatım xüsusiyyətləri dağlıq ölkələrdən fərqli olaraq ərazinin morfoloji quruluşunun formalaşmasında heç bir rol oynamır. Düzənliklərin morfoloji xüsusiyyətlərinə görə A. Penkin (1894) fikrinə müvafiq olaraq üç növə ayırmaq olar.
Zəif meyilliyə və yeknəsəq səthə malik olan düzənliklər
Bu cür düzənliklərin meyilliyi, adətən 0,4°-yə yaxın olur. Meyillik 10° dərəcə və daha çox olarsa, belə düzənliklər maylli düzənliklər adlanır. əksər düzənliklər materiklərin ucqarlarında yerləşib, o biri tərəfdən daha yüksək və qədim quruya dirənərsə, onlara sahil düzənlikləri deyilir. Sahil düzənlikləri, adətən cavan olub, sualtı şelf düzənliklərinin tektonik qalxma nəticəsində dəniz altından çıxması yolu ilə əmələ gəlir.
Batıq düzənliklər
Bu növ düzənliklərin meyli kənarlardan mərkəzə doğru olur. Düzənliklərin mərkəz hissəsində göl yerləşir. Belə düzənliklər, adətən quru səhra və yarım səhra iqliminə malik olur və axarsız olur. Kənar dağlardan və nisbətən hündür sahələrdən axıb gələn sular göllərdə toplanır və buxarlanır. Buxarlanma çox olduğundan göllərin suyu şor və acıdır. Belə düzənliklərə mərkəzində Aral dənizi və Lobnor gölü yerləşən. Turan və Tarim düzənlikləri misal göstərmək olar.
Dalğalı düzənliklər
Bu düzənliklər səth meylini gah bir tərəfə gah da o biri tərəfə olması ilə səciyyələnir. Bunun nəticəsində əmələ gəlmiş çökəklər su ilə dolur, çox vaxt bir-biri ilə birləşən göllər və bataqlıqlar əmələ gətirir. Bu növ düzənliklərə başlıca olaraq dördüncü dövrdə materik buzlaşmasına məruz qalmış sahələrdə təsadüf edilir (Şimali Kanada düzənliyi, Şərqi Avropa düzənliyinin şimalı və s.). dalğalı düzənliklər materik buzlaşması olmayan sahələrdə də müşahidə edilir. Bu sahələrdə dalğalı düzənliklərin əmələ gəlməsi düzənlik bünövrəsinin tektonik quruluşu ilə əlaqədardır. Düzənliklərin alçaq sahələrinə nisbətən qalxmış hissəsinə bəzən yayla deyilir. Ustyurt, Qaraqum depressiyasına nisbətən yüksəkdə yerləşdiyi üçün yayla adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, depressiya əksər hallarda tektonik cəhətdən qapalı çökəklərdən ibarət olur, dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşir (Orta Asiyada Sarıqamış çökəkliyi, Böyük səhranın Əlcəzayir hissəsindəki Şottlar və s.)
Düzənlik və yaylaların genetik növləri. düzənliklər xarici görnüşü cəhətdən eyni olsalarda, genetik cəhətdən müxtəlif olur. Düzənlikləri genezisinə (mənşəyinə) görə İ. S. Şukin aşağıdakı növlərə ayırır.
İlkin düzənliklər
Bu cür düzənliklər epeyrogenik hərəkətlər nəticəsində keçmişdə dəziz dibi olan sahələrin qalxması nəticəsində əmələ gəlir. Düzənliyinin səthini adətən, üfüqi vəziyyətdə yatan dəniz çöküntüləri örtür. Bu çöküntlər altında yatmış daha qədim süxurlar isə qırışmış və metamorfizləşmiş olur. Tektonik cəhətdən bu düzənliklər platmorfalardan və stabil şelflərdən ibarətdir. Ona görə də onlar dəniz səviyyəsindən çox da yüksəyə qalxmır. Bu düzənliklər həmin platformalar əmələ gələn dövrdən başlayaraq keçirdiyi inkişaf tarixində gah dayaz epikontenental dənizlərlə örtülmüş gah da yüksək olmayan quruya çevrilmişdir.
Allüvial düzənliklər
Bu növ düzənliklər çayların akkumulyativ fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir və səthləri yaylanmış çay (allüvial çöküntüləri ilə örtülür). Çayların tektonik çökəklikləri kəsib keçdikləri yerdə və deltalarda allüvial çöküntülər çox qalın olur. Bəzi sahələrdə isə allüvial çöküntülər nazik qabıq şəklində çayların yan eroziyası nəticəsində hamarlanmış ana süxurların üstünü örtür. Allüvial delta düzənlikləri böyük çaylar boyugeniş sahələri tutur. İ. S. Şukin görə əsas delta düzənliklərin sahəsi Qoanq-Xo (böyük Çin düzənliyi) – 445000 km, Qanqa və Brahmaputra – 82000 km², Nil 22000 km², Volqa – 16691 km², Amu-Dərya — 11378 km², Terek – 7965 km². Tektonik çökəkliklər sahəsində əmələ gələn allüvial düzənliklərdən əlavə, çayların orta və yuxarı hissələrindən başqa və yuxarı hissələrində başqa mənşəlli düzənliklər əmələ gəlir. Buna misal olaraq çay dərələri boyunca bir zolaq kimi uzanan subasar və allüvial terras düzənliklərini göstərmək olar. Bu cür düzənliklər bəzən çox geniş olur, 10 kilometrlərlə enə malikdir. Məsələn Dineprin sol sahilində Kiyev ilə Priluki arasında III terrasın eni 100 km-ə çatır.
Flyuvioqlyasial düzənliklər
Bu düzənliklər buzlaqların əriməsi nəticəsində yaranan axar suların akkumuliyativ fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlib. Morfoloji və nisbətən genetik cəhətdən bu düzənliklər iki növ olur.
- a)1-ci növ flyuvioqlyasial düzənliklər dördüncü dövrdə materik buzlaqların kənarlarında əmələ gəlmişdir. Buzlaqların əriməsi nəticəsində əmələ gələn yatağını, axan istiqamətini tez-tez dəyişdirən flyuvioqlyasial azınlar, buzlaqların əmələ gətirdiyi və qaydasız olaraq çökdürdüyü moren materialını yuyub buzlaqlar ətrafında kı sahələrdə çeşidləyərək çökdürmüşdür. Bu çöküntülər ilkin relyefin çala-çüxurlarını və çay dərələrini dolduraraq flyuvioqlyasial düzənlikləri əmələ gətirmişdir. Buzlaq geri çəkildikdən sonra bu düzənliklər çayların vasitəsilə parçalanmışdır.
- b)flyuvioqlyasial düzənliklər dördüncü dövrdə dağ dərə buzlaşmasına məruz qalan Alp, Qafqaz və s. dağların ətəklərində də müşahidə olunur. Buzlaqların əriməsi nəticəsində suyu bol olan dağ çayları dağlardan gətirdikləri çoxlu materialları dağ ətəyi düzənliyə çıxdıqları yerdə çökdürərək, gətirmək konusları yaradır. əksər hallarda bu konuslar birləşərək, vahid mailli düzənliklər əmələ gətirir. Bu cür flyuvioqlyasial düzənliklərə Alp dağlarının şimal ətəklərində yerləşmiş myunxen düzənliyini, Qafqaz dağlarının şimalında isə Kuban, Kabardin, Osetiya, Çeçen və s düzənliklərini göstərmək olar. Azərbaycanda Qusar və Naftalan maili düzənlikləri flyuvioqlyasial düzənlikləridir. Bəzən dağlarda buzlaşma vulkan püskürməsi ilə eyni vaxta düşür. Belə olduqda çaylar flyuvioqlyasial çöküntülərlə birlikdə püskürmə materialı da (vulkan külü, vulkan brekciası) gətirir və onları dağlardan çıxdıqları yerdə çökdürərək düzənliklər əmələ gətirir. Azərbaycan da həkəri və Bergüşət (bazar çay) çaylarının aşağılarda yerləşən yazı düzənliyi buna misal ola bilər.
Göl düzənlikləri
Bu növ düzənliklər keçmiş göllərin yerində əmələ gəlir. Göllərin yox olmasına və onlarının dibinin düzənliyə çevrilməsinə, gölün qabağını kəsən təbii bəndlərin göldən axan çayın eroziya fəaliyyəti nəticəsində uçub dağılması, yeraltı karst formaları vasitəsilə göl suyunun tamamilə axıb getməsi, göl çuxurlarının, çayların gətirdiyi allüvial çöküntülərlə dolması və s. səbəb ola bilər. Göl düzənliklərinin səthini əmələ gətirən çöküntülər özlərinin yaxşı laylanması ilə fərqlənir. Bu çöküntülədə üzvi maddələrlə çox zəngin olan torf və sapropel lil təbəqələrinə təsadüf edilir. Başqa növ düzənliklərə nisbətən göl düzənlikləri az sahəni tutur. Bu cür düzənliklər Şimali Amerikadakı buzlaq gölü olan Aqassis gölünün düzənliyini (285 min km²), misal göstərmək olar.
Qalıq düzənliklər
Tektonik qalxma hərəkətlərini tədricən zəiflədiyi və sükut etdiyi şəraitdə uzun geoloji dövür müddətində davam edən denudasiya proseseləri yüksək dağlıq ölkələri tədricən dağıdıb uçurur, onların səthini hamarlaşdırır və ümumi eroziya bazisi səviyyəsinə qədər alçaldaraq geniş dalğavari düzənliklərə çevirir. V. M Devis bu cür qalıq düzənlikləri peneplen adlandırmağı təklif etmişdir. Təbiətdə qalıq düzənliklər əksər hallarda öz ilk hibsometrik vəziyyətində müşahidə edilmir. Onlar adətən sonrakı tektonik hərəkətlər nəticəsində çox yüksəkliyə qalxır. Peneplenin dislukasiyaya uğramış özulu yeni, orogenik hərəkətlərin doğurduğu deformasiya proseslərinə davam gətirə bilməyib iri, regional pozuluşma xətləri boyunca qırılır və ayrı-ayrı bloklar üzrə müxtəlif səviyyələrə qalxır. Nəticədə üzərində qədim peneplərin izi olan qayma və qayma-qırışıq dağlar əmələ gəlir (Tyan-şan dağları, Amerikada Appalac dağlarının şərq ətəklərində Amerikalıların pidmont adlandırdığı düzənlik yerləşmişdir. Bu düzənlik Appalac qırışıq dağlarının ən qədim hisəsinin yerində əmələ gəlmişdir. Qərbdə Appalac dağlarına keçid hissədə düzənliyin ümumi fonunda təpəliklərə təsadüf edilir. Tədricən şərqə doğru meyil edən pidmont, morfoloji olaraq yaxşı gözə çarpan pillə vasitəsilə kövrək çöküntülərdən təşkil olunmuş cavan sahil düzənliyinə keçir. Bu pillədən keçəndə çaylar şəlalər əmələ gətirir. Ona görə də bu pillə "Şəlalələr xətti" adlanır. Amerika alimləri pidmontu peneplen hesab edirlər, onun çay eroziyası və normal denudasiya prosesləri nəticəsində əmələ gəldiyini söyləyirlər. Peneplenin səthi süxurların textonik qurluşu ilə hesablaşmayaraq, müxtəlif bucaqlar altında yatmış layları üfüqü müstəvi üzrə kəsir. Lakin denudasiyaya davamlı süxurlar düzənliyinin ümumi fonunda şahid təpəciklər, nisbətən kövrək süxurlar isə düzən sahələri və yastı dayaz çuxurları əmələ gətirir. Ona görə də peneplenin səthi bir qədər dalğavari olur. Bu cür düzənliklər Afrikada geniş yayılmışdır.
Abrazion düzənliklər
XIX əsrin sonunadək relyefin formalaşmasında və xüsusən düzənliklərin əmələ gəlməsində dəniz və göl abraziyasına böyük yer verilirdi. V. M. Devisin kontinental denudasiya və eroziya siklləri haqqında təlimi meydana çıxdıqdan sonra, düzənliklərin əmələ gəlməsində dəniz abraziyasına üstünlük qazandıran fikirlərin həqiqqətə uyğun olmadığı məlum oldu. Məsələ burasındadır ki, quru və dənizlərin yerləşməsi, eləcə də dünya okeanı səviyyəsinin nisbətən stabil olduğu bir şəraitdə abraziya prosesləri yalnız dar bir zolaqda inkişaf edə bilər. Abrazion sahənin genişlənməsi üçün quru çökməli və tədricən dənizlə örtülməlidir. Belə olduqda abraziya nəticəsində hamarlanmış sahələr dəniz çöküntüləri ilə örtülür. əgər ərazi yenidən qalxaraq, onun üzərini örtmüş dəniz çöküntüləri tamamilə yuyulub aparılarsa və düzənliyin abraziya səthi çılpaqlanarsa, ona abrazion düzənlik demək olar.
Düzənliklərin relyefi
Düzənliklərdə yüksəklik fərqi az olsa da özünəməxsus relyef formaları vardır. Bunlar mezo və mikrorelyef formaları olmaqla düzənliklərin geomorfoloji landşaftının formalaşmasında çox mühüm rol oynayır. Mezorelyef formalarından bir qrupu düzənliklərin formalaşması ilə eyni vaxtda əmələ gəlmişdir. Bunlar qədim çay yataqlarından, yataqyanı vallardan, gətirmə konuslarından və.s ibarətdir. Başqa mezorelyef formaları isə düzənliyin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar olmayıb, sonradan ekzogen amillərin düzənliyin səthinə təsiri nəticəsində yaranır. Düzənliyin textonik qalxması bu formaların əmələ gəlməsini xeyli surətləndirə bilər. Bu cür relyef formalarından ən başlıcası eroziyon relyef formalarıdır. Ətraflarda-dağlar və yüksəkliklər olmayan düzənliklərdə yağıntılar az olduğundan eroziyon relyef formaları zəif inkişaf edir (Xəzər sahili ovalığı, Turan düzənliyi və s.). Adətən düzənliklərin meyli az olur. Bu halda axın çətinləşir, ərazi bataqlıqlaşmağa başlayır, tez-tez göllərə təsadüf edilir. Belə düzənliklərə Qərbi Sibir düzənliyi misal ola bilər. Bu cür düzənliklərdə çaylar çox sakit axır. Düzənliklərdə çay şəbəkəsinin və eroziyon relyef formasının sıxlığı yağıntıların miqdarından, çöküntülərin su keçirmə xüsusiyyətlərindən və bitki örtüyündən aslıdır. Dərinlik eroziyasının inkişafı düzənliyin eroziya bazisinin yüksəkliyindən aslıdır. Düzənlik ümumi eroziya bazisindən nə qədər yüksəkdə yerləşmiş olarsa, bir o qədər də parçalanmış olur. Dənizlərə axarı olmayan və özünün xüsusi eroziya bazisi olan düzənliklər üçün dərinlik eroziyasının sürətini müəyyənlişdirən yerli eroziya bazisi olur. dərinlik eroziyasl zəif olarsa, sular ana süxurlara çatmayıb, yalnız düzənliyin səthini örtən kövrək çöküntüləri parçalayır. Ona görə də yamaclar maili relyefi isə tamamilə rəvan olur. Tektonik qalxmaqda olan düzənliklər üçün ən xarakterik eroziyon relyef formalarından biri də yarğanlardır. Dördüncü dövrdə materik buzlaşmasına məruz qalmış düzənliklər üçün relyef formaları, arid iqlimi olan düzənliklər üçün isə eol relyef formaları xarakterikdir. Landşaftın yaranmasında və onlardan xalq təsərüfatında istifadə edilməsində mikrorelyef formaları böyük rol oynayır. Bu mikrorelyef formaları istilik çox olduqda və yağıntıların az düşdüyü zaman özünü xüsusilə göstərir. Məsələn, yağıntıların az olduğu sahələrdə gözə çətinliklə çarpan çökəkliklərdə xüsusi rütubətlənmə rejimi yaranır. Torpaq və bitki örtüyü ətraf sahələrdən kəskin fərqlənir. Düzənliklərdə yerləşən alçaq tirələrin və təpələrin yamacları səmtdən aslı olaraq özünə məxsus torpaq və bitki örtüyünə malikdir. Bu yamaclarda eroziya prosesləri özünü tamamilə müxtəlif formada və sürətdə göstərir.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Duzenlik yukseklik ferqi cox az olan genis sahe Umumi melumatDuzenliklerin ayri ayri hisselerini yukseklik ferqi bezen 100 200 metre catir Lakin bu ferq tedricen ve cox genis sahede deyisdiyinden hiss olunmur Meselen dunyanin en genis duzenliklerinden biri olan Qerbi Sibir duzenliyinin sahesi 2mln km e yaxindir Simalda sahelerinden baslayaraq cenubda Altay dagliq olkesinin eteklerine qeder 1500 km mesafede uzanmis duzenlik cemisi 150 170 m e qeder qalxir Duzenlikler tam ufiqi veziyyetde olmayib her hansi bir terefe meyil edir Duzenlik caylari bu meyillikden istifade ederek axir Dagliq olkelerde denudasiya prosesleri hakim rol oynadigi kimi duzenliklerde de akkumulyasiya prosesleri hakimdir Duzenlikler bir terefden daglara soykendikde akkumulyasiya prosesleri daha suretle gedir Bununla yanasi olaraq duzenliklerde zeif de olsa denudasiya prosesleri de gedir Denudasiya prosesleri zeif oldugundan asinmis material emele geldiyi saheden kenara cixa bilmir ve qalin asinma qabigi emele getirerek ana suxurlarin uzerine ortur Buna gore de ana suxurlarin litoloji terkibi ve yatim xususiyyetleri dagliq olkelerden ferqli olaraq erazinin morfoloji qurulusunun formalasmasinda hec bir rol oynamir Duzenliklerin morfoloji xususiyyetlerine gore A Penkin 1894 fikrine muvafiq olaraq uc nove ayirmaq olar Zeif meyilliye ve yekneseq sethe malik olan duzenliklerBu cur duzenliklerin meyilliyi adeten 0 4 ye yaxin olur Meyillik 10 derece ve daha cox olarsa bele duzenlikler maylli duzenlikler adlanir ekser duzenlikler materiklerin ucqarlarinda yerlesib o biri terefden daha yuksek ve qedim quruya direnerse onlara sahil duzenlikleri deyilir Sahil duzenlikleri adeten cavan olub sualti self duzenliklerinin tektonik qalxma neticesinde deniz altindan cixmasi yolu ile emele gelir Batiq duzenliklerBu nov duzenliklerin meyli kenarlardan merkeze dogru olur Duzenliklerin merkez hissesinde gol yerlesir Bele duzenlikler adeten quru sehra ve yarim sehra iqlimine malik olur ve axarsiz olur Kenar daglardan ve nisbeten hundur sahelerden axib gelen sular gollerde toplanir ve buxarlanir Buxarlanma cox oldugundan gollerin suyu sor ve acidir Bele duzenliklere merkezinde Aral denizi ve Lobnor golu yerlesen Turan ve Tarim duzenlikleri misal gostermek olar Dalgali duzenliklerBu duzenlikler seth meylini gah bir terefe gah da o biri terefe olmasi ile seciyyelenir Bunun neticesinde emele gelmis cokekler su ile dolur cox vaxt bir biri ile birlesen goller ve bataqliqlar emele getirir Bu nov duzenliklere baslica olaraq dorduncu dovrde materik buzlasmasina meruz qalmis sahelerde tesaduf edilir Simali Kanada duzenliyi Serqi Avropa duzenliyinin simali ve s dalgali duzenlikler materik buzlasmasi olmayan sahelerde de musahide edilir Bu sahelerde dalgali duzenliklerin emele gelmesi duzenlik bunovresinin tektonik qurulusu ile elaqedardir Duzenliklerin alcaq sahelerine nisbeten qalxmis hissesine bezen yayla deyilir Ustyurt Qaraqum depressiyasina nisbeten yuksekde yerlesdiyi ucun yayla adlanir Qeyd etmek lazimdir ki depressiya ekser hallarda tektonik cehetden qapali cokeklerden ibaret olur deniz seviyyesinden asagida yerlesir Orta Asiyada Sariqamis cokekliyi Boyuk sehranin Elcezayir hissesindeki Sottlar ve s Duzenlik ve yaylalarin genetik novleri duzenlikler xarici gornusu cehetden eyni olsalarda genetik cehetden muxtelif olur Duzenlikleri genezisine menseyine gore I S Sukin asagidaki novlere ayirir Ilkin duzenliklerBu cur duzenlikler epeyrogenik hereketler neticesinde kecmisde deziz dibi olan sahelerin qalxmasi neticesinde emele gelir Duzenliyinin sethini adeten ufuqi veziyyetde yatan deniz cokuntuleri ortur Bu cokuntler altinda yatmis daha qedim suxurlar ise qirismis ve metamorfizlesmis olur Tektonik cehetden bu duzenlikler platmorfalardan ve stabil selflerden ibaretdir Ona gore de onlar deniz seviyyesinden cox da yukseye qalxmir Bu duzenlikler hemin platformalar emele gelen dovrden baslayaraq kecirdiyi inkisaf tarixinde gah dayaz epikontenental denizlerle ortulmus gah da yuksek olmayan quruya cevrilmisdir Alluvial duzenliklerBu nov duzenlikler caylarin akkumulyativ fealiyyeti neticesinde emele gelir ve sethleri yaylanmis cay alluvial cokuntuleri ile ortulur Caylarin tektonik cokeklikleri kesib kecdikleri yerde ve deltalarda alluvial cokuntuler cox qalin olur Bezi sahelerde ise alluvial cokuntuler nazik qabiq seklinde caylarin yan eroziyasi neticesinde hamarlanmis ana suxurlarin ustunu ortur Alluvial delta duzenlikleri boyuk caylar boyugenis saheleri tutur I S Sukin gore esas delta duzenliklerin sahesi Qoanq Xo boyuk Cin duzenliyi 445000 km Qanqa ve Brahmaputra 82000 km Nil 22000 km Volqa 16691 km Amu Derya 11378 km Terek 7965 km Tektonik cokeklikler sahesinde emele gelen alluvial duzenliklerden elave caylarin orta ve yuxari hisselerinden basqa ve yuxari hisselerinde basqa menselli duzenlikler emele gelir Buna misal olaraq cay dereleri boyunca bir zolaq kimi uzanan subasar ve alluvial terras duzenliklerini gostermek olar Bu cur duzenlikler bezen cox genis olur 10 kilometrlerle ene malikdir Meselen Dineprin sol sahilinde Kiyev ile Priluki arasinda III terrasin eni 100 km e catir Flyuvioqlyasial duzenliklerBu duzenlikler buzlaqlarin erimesi neticesinde yaranan axar sularin akkumuliyativ fealiyyeti neticesinde emele gelib Morfoloji ve nisbeten genetik cehetden bu duzenlikler iki nov olur a 1 ci nov flyuvioqlyasial duzenlikler dorduncu dovrde materik buzlaqlarin kenarlarinda emele gelmisdir Buzlaqlarin erimesi neticesinde emele gelen yatagini axan istiqametini tez tez deyisdiren flyuvioqlyasial azinlar buzlaqlarin emele getirdiyi ve qaydasiz olaraq cokdurduyu moren materialini yuyub buzlaqlar etrafinda ki sahelerde cesidleyerek cokdurmusdur Bu cokuntuler ilkin relyefin cala cuxurlarini ve cay derelerini dolduraraq flyuvioqlyasial duzenlikleri emele getirmisdir Buzlaq geri cekildikden sonra bu duzenlikler caylarin vasitesile parcalanmisdir b flyuvioqlyasial duzenlikler dorduncu dovrde dag dere buzlasmasina meruz qalan Alp Qafqaz ve s daglarin eteklerinde de musahide olunur Buzlaqlarin erimesi neticesinde suyu bol olan dag caylari daglardan getirdikleri coxlu materiallari dag eteyi duzenliye cixdiqlari yerde cokdurerek getirmek konuslari yaradir ekser hallarda bu konuslar birleserek vahid mailli duzenlikler emele getirir Bu cur flyuvioqlyasial duzenliklere Alp daglarinin simal eteklerinde yerlesmis myunxen duzenliyini Qafqaz daglarinin simalinda ise Kuban Kabardin Osetiya Cecen ve s duzenliklerini gostermek olar Azerbaycanda Qusar ve Naftalan maili duzenlikleri flyuvioqlyasial duzenlikleridir Bezen daglarda buzlasma vulkan puskurmesi ile eyni vaxta dusur Bele olduqda caylar flyuvioqlyasial cokuntulerle birlikde puskurme materiali da vulkan kulu vulkan brekciasi getirir ve onlari daglardan cixdiqlari yerde cokdurerek duzenlikler emele getirir Azerbaycan da hekeri ve Berguset bazar cay caylarinin asagilarda yerlesen yazi duzenliyi buna misal ola biler Gol duzenlikleriBu nov duzenlikler kecmis gollerin yerinde emele gelir Gollerin yox olmasina ve onlarinin dibinin duzenliye cevrilmesine golun qabagini kesen tebii bendlerin golden axan cayin eroziya fealiyyeti neticesinde ucub dagilmasi yeralti karst formalari vasitesile gol suyunun tamamile axib getmesi gol cuxurlarinin caylarin getirdiyi alluvial cokuntulerle dolmasi ve s sebeb ola biler Gol duzenliklerinin sethini emele getiren cokuntuler ozlerinin yaxsi laylanmasi ile ferqlenir Bu cokuntulede uzvi maddelerle cox zengin olan torf ve sapropel lil tebeqelerine tesaduf edilir Basqa nov duzenliklere nisbeten gol duzenlikleri az saheni tutur Bu cur duzenlikler Simali Amerikadaki buzlaq golu olan Aqassis golunun duzenliyini 285 min km misal gostermek olar Qaliq duzenliklerTektonik qalxma hereketlerini tedricen zeiflediyi ve sukut etdiyi seraitde uzun geoloji dovur muddetinde davam eden denudasiya proseseleri yuksek dagliq olkeleri tedricen dagidib ucurur onlarin sethini hamarlasdirir ve umumi eroziya bazisi seviyyesine qeder alcaldaraq genis dalgavari duzenliklere cevirir V M Devis bu cur qaliq duzenlikleri peneplen adlandirmagi teklif etmisdir Tebietde qaliq duzenlikler ekser hallarda oz ilk hibsometrik veziyyetinde musahide edilmir Onlar adeten sonraki tektonik hereketler neticesinde cox yuksekliye qalxir Peneplenin dislukasiyaya ugramis ozulu yeni orogenik hereketlerin dogurdugu deformasiya proseslerine davam getire bilmeyib iri regional pozulusma xetleri boyunca qirilir ve ayri ayri bloklar uzre muxtelif seviyyelere qalxir Neticede uzerinde qedim peneplerin izi olan qayma ve qayma qirisiq daglar emele gelir Tyan san daglari Amerikada Appalac daglarinin serq eteklerinde Amerikalilarin pidmont adlandirdigi duzenlik yerlesmisdir Bu duzenlik Appalac qirisiq daglarinin en qedim hisesinin yerinde emele gelmisdir Qerbde Appalac daglarina kecid hissede duzenliyin umumi fonunda tepeliklere tesaduf edilir Tedricen serqe dogru meyil eden pidmont morfoloji olaraq yaxsi goze carpan pille vasitesile kovrek cokuntulerden teskil olunmus cavan sahil duzenliyine kecir Bu pilleden kecende caylar selaler emele getirir Ona gore de bu pille Selaleler xetti adlanir Amerika alimleri pidmontu peneplen hesab edirler onun cay eroziyasi ve normal denudasiya prosesleri neticesinde emele geldiyini soyleyirler Peneplenin sethi suxurlarin textonik qurlusu ile hesablasmayaraq muxtelif bucaqlar altinda yatmis laylari ufuqu mustevi uzre kesir Lakin denudasiyaya davamli suxurlar duzenliyinin umumi fonunda sahid tepecikler nisbeten kovrek suxurlar ise duzen saheleri ve yasti dayaz cuxurlari emele getirir Ona gore de peneplenin sethi bir qeder dalgavari olur Bu cur duzenlikler Afrikada genis yayilmisdir Abrazion duzenliklerXIX esrin sonunadek relyefin formalasmasinda ve xususen duzenliklerin emele gelmesinde deniz ve gol abraziyasina boyuk yer verilirdi V M Devisin kontinental denudasiya ve eroziya siklleri haqqinda telimi meydana cixdiqdan sonra duzenliklerin emele gelmesinde deniz abraziyasina ustunluk qazandiran fikirlerin heqiqqete uygun olmadigi melum oldu Mesele burasindadir ki quru ve denizlerin yerlesmesi elece de dunya okeani seviyyesinin nisbeten stabil oldugu bir seraitde abraziya prosesleri yalniz dar bir zolaqda inkisaf ede biler Abrazion sahenin genislenmesi ucun quru cokmeli ve tedricen denizle ortulmelidir Bele olduqda abraziya neticesinde hamarlanmis saheler deniz cokuntuleri ile ortulur eger erazi yeniden qalxaraq onun uzerini ortmus deniz cokuntuleri tamamile yuyulub aparilarsa ve duzenliyin abraziya sethi cilpaqlanarsa ona abrazion duzenlik demek olar Duzenliklerin relyefiDuzenliklerde yukseklik ferqi az olsa da ozunemexsus relyef formalari vardir Bunlar mezo ve mikrorelyef formalari olmaqla duzenliklerin geomorfoloji landsaftinin formalasmasinda cox muhum rol oynayir Mezorelyef formalarindan bir qrupu duzenliklerin formalasmasi ile eyni vaxtda emele gelmisdir Bunlar qedim cay yataqlarindan yataqyani vallardan getirme konuslarindan ve s ibaretdir Basqa mezorelyef formalari ise duzenliyin emele gelmesi ile elaqedar olmayib sonradan ekzogen amillerin duzenliyin sethine tesiri neticesinde yaranir Duzenliyin textonik qalxmasi bu formalarin emele gelmesini xeyli suretlendire biler Bu cur relyef formalarindan en baslicasi eroziyon relyef formalaridir Etraflarda daglar ve yukseklikler olmayan duzenliklerde yagintilar az oldugundan eroziyon relyef formalari zeif inkisaf edir Xezer sahili ovaligi Turan duzenliyi ve s Adeten duzenliklerin meyli az olur Bu halda axin cetinlesir erazi bataqliqlasmaga baslayir tez tez gollere tesaduf edilir Bele duzenliklere Qerbi Sibir duzenliyi misal ola biler Bu cur duzenliklerde caylar cox sakit axir Duzenliklerde cay sebekesinin ve eroziyon relyef formasinin sixligi yagintilarin miqdarindan cokuntulerin su kecirme xususiyyetlerinden ve bitki ortuyunden aslidir Derinlik eroziyasinin inkisafi duzenliyin eroziya bazisinin yuksekliyinden aslidir Duzenlik umumi eroziya bazisinden ne qeder yuksekde yerlesmis olarsa bir o qeder de parcalanmis olur Denizlere axari olmayan ve ozunun xususi eroziya bazisi olan duzenlikler ucun derinlik eroziyasinin suretini mueyyenlisdiren yerli eroziya bazisi olur derinlik eroziyasl zeif olarsa sular ana suxurlara catmayib yalniz duzenliyin sethini orten kovrek cokuntuleri parcalayir Ona gore de yamaclar maili relyefi ise tamamile revan olur Tektonik qalxmaqda olan duzenlikler ucun en xarakterik eroziyon relyef formalarindan biri de yarganlardir Dorduncu dovrde materik buzlasmasina meruz qalmis duzenlikler ucun relyef formalari arid iqlimi olan duzenlikler ucun ise eol relyef formalari xarakterikdir Landsaftin yaranmasinda ve onlardan xalq teserufatinda istifade edilmesinde mikrorelyef formalari boyuk rol oynayir Bu mikrorelyef formalari istilik cox olduqda ve yagintilarin az dusduyu zaman ozunu xususile gosterir Meselen yagintilarin az oldugu sahelerde goze cetinlikle carpan cokekliklerde xususi rutubetlenme rejimi yaranir Torpaq ve bitki ortuyu etraf sahelerden keskin ferqlenir Duzenliklerde yerlesen alcaq tirelerin ve tepelerin yamaclari semtden asli olaraq ozune mexsus torpaq ve bitki ortuyune malikdir Bu yamaclarda eroziya prosesleri ozunu tamamile muxtelif formada ve suretde gosterir