Cinsi təcavüz

Cinsi təcavüz — bir şəxsin olmadan ona qarşı istiqamətlənmiş hər hansı cinsi hərəkət, cinsi hərəkətə cəhd, arzuolunmaz cinsi şərhlər və ya təkliflər, yaxud şəxsin cinsiyyətindən istifadə edərək ona qarşı yönəlmiş, məcbur etmə yolu ilə və ya qeyri-bərabər münasibət şəraitində həyata keçirilən istismar növlərini əhatə edən geniş termindir. Bu, zorlamadan (penetrativ cinsi əlaqə) tutmuş, arzuolunmaz cinsi toxunuşa, söyüşə, uşaqların cinsi istismarına və qədər geniş bir spektrumu əhatə edir. Cinsi təcavüz insan hüquqlarının ciddi pozuntusu olmaqla yanaşı, qurbanların fiziki, psixoloji və sosial rifahına dərin və uzunmüddətli mənfi təsirlər göstərən qlobal problemidir.

Ümumi hökmlər

Beynəlxalq cinayətlər

Kütləvi qətl İnsan alveri Soyqırım Müharibə İmmiqrant qaçaqçılığı Terrorizm

Şəxsə qarşı törədilən cinayətlər

Qətl Sifarişli qətl Adamöldürmə Ata qətli Ehtiyatsızlıqdan qətl Linç mühakiməsi Namus qətli Ayin qətli İntihar Duel İşgəncə Cinsi təcavüz Uşaqların cinsi istismarı Şantaj Təhlükə Təhqir Oğurluq Təhrik Dələduzluq

Qatil

Muzdlu qatil Seriyalı qatil Kamikadze • Assasin

Kriminal olmayan qətl

Ölüm hökmü Evtanaziya • Abort

Millətə və dövlətə qarşı cinayətlər

Rüşvət Vəzifədən sui-istifadə Böhtan Vətənə xəyanət

r

Tərif və terminologiya

"Cinsi təcavüz" termini hüquqi və tibbi kontekstlərdə fərqli çalarlara malik ola bilər, lakin ümumi olaraq razılığın olmamasını vurğulayır. Əsas komponentlər bunlardır:

1. Razılığın olmaması: Hərəkət qurbanın könüllü, şüurlu, məlumatlı və həvəsli razılığı olmadan həyata keçirilir. Susmaq, müqavimət göstərməmək və ya "yox" deməmək razılıq anlamına gəlmir. Alkoqol, narkotik maddələr, yuxu, , və ya yaş (qanuni aşağı olmaq) səbəbindən razılıq verə bilməyən şəxsə qarşı törədilən hərəkətlər də razılıqsız hesab olunur.

2. Cinsi təbiət: Hərəkət cinsi məzmun daşıyır və qurbanın cinsi toxunulmazlığına yönəlir.

3. Məcbur etmə, Güc və ya İstismar: Təcavüz fiziki güc, təhdid, şantaj, manipulyasiya, səlahiyyətdən sui-istifadə və ya qurbanın həssas vəziyyətindən (məsələn, asılılıq, qorxu) istifadə etməklə həyata keçirilə bilər.

Cinsi təcavüz termini aşağıdakı əlaqəli, lakin fərqli anlayışları da əhatə edə bilər və ya onlarla qarışdırıla bilər:

• Zorlama: Adətən qurbanın razılığı olmadan onun bədəninə hər hansı bir cismin və ya bədən üzvünün (əsasən penis) vaginal, anal və ya oral yolla daxil olması (penetrasiya) kimi başa düşülür. Cinsi təcavüz zorlamanı əhatə etsə də, ondan daha geniş anlayışdır.
• Cinsi zorakılıq: Cinsi təcavüzlə demək olar ki, eyni mənada işlənir, lakin bəzən daha geniş kontekstdə, o cümlədən cinsi istismar, zorlama, cinsi qısnamaya məruz qalma kimi bütün formaları əhatə edən çətir termin kimi istifadə olunur.
• : Adətən təkrarlanan, arzuolunmaz cinsi iradlar, təkliflər, şərhlər, jestlər və ya fiziki təmas cəhdləri kimi davranışları ifadə edir. Bu, cinsi təcavüzün bir forması ola bilər, xüsusilə iş və ya təhsil mühitində.
• Uşaqların cinsi istismarı: Uşaqların cinsi fəaliyyətə cəlb edilməsini ifadə edən spesifik termindir və uşaqların razılıq verə bilməməsi prinsipinə əsaslanır.

Formaları

Cinsi təcavüzün formaları çox müxtəlifdir və aşağıdakıları əhatə edə bilər:

• Razılıqsız cinsi penetrasiya (Zorlama): Vaginal, anal və ya oral penetrasiya (penis, barmaqlar və ya hər hansı bir əşya ilə).
• Razılıqsız cinsi toxunuş: Bədənin intim hissələrinə (cinsiyyət orqanları, anus, döşlər) və ya digər hissələrinə cinsi məqsədlə toxunma, sığallama, öpmə.
• Cinsi fəaliyyətə məcbur etmə: Qurbanı istəmədiyi cinsi hərəkətləri (məsələn, masturbasiya, oral seks) etməyə və ya izləməyə məcbur etmək.
• İnsest: Ailə üzvləri və ya yaxın qohumlar arasında cinsi təcavüz.
• : Həyat yoldaşı və ya partnyor tərəfindən törədilən zorlama və ya digər cinsi təcavüz formaları. Razılıq nikahla avtomatik təmin edilmir.
• Uşaqların cinsi istismarı.
• Uşaq pornoqrafiyasının istehsalı və ya istifadəsi.
• : Qurbanı razılıq verə bilməyəcək vəziyyətə salmaq üçün ona bilmədən alkoqol və ya narkotik maddələr verməklə törədilən təcavüz.
• İnsan alveri (seksual istismar məqsədilə): İnsanların cinsi istismar məqsədilə alqı-satqısı, daşınması və ya saxlanılması.
• Cinsi məzmunlu ifşaetmə və ya voyeurizm.
• Onlayn cinsi təcavüz: cinsi formaları, razılıqsız intim şəkillərin yayılması (), onlayn , onlayn qruming.

Razılıq

Cinsi təcavüz anlayışının mərkəzində konsepsiyası dayanır. Cinsi fəaliyyətin qanuni və etik olması üçün bütün iştirakçıların könüllü, həvəsli, məlumatlı və davamlı razılığı olmalıdır. Razılıq aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

• Könüllü: Heç bir məcburiyyət, təhdd, manipulyasiya və ya təzyiq olmadan verilməlidir.
• Həvəsli: Sükut və ya passivlik deyil, aktiv, həvəsli iştirakı ifadə etməlidir ("Yox yoxdursa, hə demək deyil").
• Məlumatlı: Şəxs nəyə razılıq verdiyini anlamalıdır. Aldatma və ya yalan məlumat əsasında verilən razılıq etibarlı deyil.
• Xüsusi: Bir cinsi hərəkətə razılıq vermək, digərlərinə də avtomatik razılıq vermək demək deyil.
• Geri alına bilən: Razılıq hər an geri götürülə bilər. Əgər bir şəxs əvvəlcə razılıq versə də, sonradan fikrini dəyişərsə, fəaliyyət dərhal dayandırılmalıdır.
• Ayıq: Alkoqol və ya narkotik maddələrin təsiri altında olan, yatan, huşunu itirmiş və ya başqa səbəbdən şüurlu qərar verə bilməyən şəxs razılıq verə bilməz.
• Yaş həddi: Qanunla müəyyən edilmiş razılıq yaşından kiçik olan şəxslər cinsi fəaliyyətə hüquqi cəhətdən razılıq verə bilməzlər ().

Yayılması (Epidemiologiya)

Cinsi təcavüz dünya üzrə çox yayılmış bir problemdir, lakin dəqiq statistikanı əldə etmək çətindir, çünki:

• Əksər hallar barədə məlumat verilmir (underreporting). Qurbanlar utanc, qorxu, stiqma, faildən asılılıq, ədalət sisteminə inamsızlıq və ya özlərini günahlandırma səbəbindən susmağa üstünlük verə bilərlər.
• Təriflər və məlumat toplama metodları müxtəlif ölkələrdə və tədqiqatlarda fərqlənir.

Buna baxmayaraq, mövcud məlumatlar problemin miqyasını göstərir:

• ÜST-ün məlumatına görə, dünya üzrə qadınların təxminən üçdə biri (30%) həyatları boyunca partnyorları tərəfindən fiziki və/və ya cinsi zorakılığa məruz qalır. Qeyri-partnyorlar tərəfindən cinsi zorakılıq nisbəti isə qadınlar üçün təxminən 7% olaraq qiymətləndirilir.
• Kişilər və oğlanlar da cinsi təcavüz qurbanı ola bilər, lakin bu hallar qadınlara nisbətən daha az rast gəlinir və daha çox latent qalmağa meyillidir.
• LGBTQ+ icmasının üzvləri, şəxslər, qaçqınlar və məcburi köçkünlər, həmçinin yaşayan insanlar cinsi təcavüzə qarşı daha həssas qruplardır.
• Uşaqların cinsi istismarı xüsusilə yüksək latentliyə malikdir.

Təcavüzkarlar (Faillər)

Cinsi təcavüzü törədənlər barədə bəzi ümumi məlumatlar bunlardır:

• Əksər hallarda (təxminən 80-90%) fail qurbana tanış olan şəxsdir: partnyor, keçmiş partnyor, ailə üzvü, dost, qonşu, iş yoldaşı və s. "Qaranlıq küçədəki naməlum yad adam" stereotipi reallığı əks etdirmir.
• Faillərin böyük əksəriyyəti kişilərdir, qurbanlar isə əsasən qadınlar və qızlardır. Lakin kişilər də qadınlar tərəfindən və ya digər kişilər tərəfindən təcavüzə məruz qala bilər.
• Təcavüzkarlar bütün sosial-iqtisadi təbəqələrdən, etnik qruplardan və yaş qruplarından ola bilər.
• Bəzi faillər narsistik, və ya digər malik ola bilər, lakin bu, bütün faillərə aid deyil.
• Alkoqol və ya narkotik maddələrin istifadəsi təcavüz riskini artıra bilər, lakin bu, təcavüzə bəraət qazandırmır.

Risk faktorları

Cinsi təcavüzə məruz qalma riskini artıran və ya təcavüz törətmə ehtimalını yüksəldən faktorlar müxtəlif səviyyələrdə mövcuddur:

• Fərdi səviyyə: Alkoqol və maddə asılılığı, aşağı təhsil səviyyəsi, işsizlik, psixi sağlamlıq problemləri, uşaqlıqda zorakılığa məruz qalma və ya şahid olma, impulsivlik, sosial bacarıqların zəif olması.
• Münasibət səviyyəsi: Partnyorlar arasında güc qeyri-bərabərliyi, konfliktli ailə mühiti, sosial dəstəyin zəif olması, təcavüzkar dost çevrəsi.
• İcma səviyyəsi: Yoxsulluğun yüksək olduğu, cinayətkarlığın çox olduğu, sosial əlaqələrin zəif olduğu icmalar, qadınlara qarşı zorakılığa tolerant yanaşan sosial normalar.
• Cəmiyyət səviyyəsi: Gender bərabərsizliyi, zərərli gender stereotipləri, zorakılığı təbliğ edən mədəni normalar, qanunların zəif icrası, cəzasızlıq mühiti, müharibə və münaqişə şəraiti.

Təsirləri və nəticələri

Cinsi təcavüzün qurbanlar üzərində çox ciddi və dağıdıcı təsirləri ola bilər:

Fiziki sağlamlıq nəticələri:

• Dərhal nəticələr: Fiziki zədələr (əziklər, sınıqlar, cırıqlar), genital və ya anal travma, (CYİ), istənməyən hamiləlik.
• Uzunmüddətli nəticələr: Xroniki ağrı sindromları (çanaq ağrısı, baş ağrısı, bel ağrısı), fibromialgiya, həzm sistemi problemləri (), ginekoloji problemlər, riskinin artması.

Psixi sağlamlıq nəticələri:

• Posttravmatik stress pozuntusu (PTSP): Ən çox rast gəlinən nəticələrdən biridir, təkrarlanan travma xatirələri (flashback), kabuslar, həddindən artıq oyaqlıq, qaçınma davranışları ilə xarakterizə olunur.
• Depressiya və .
• : , aqorafobiya, , .
• : Özündən və ya ətrafdan ayrılma hissi.
• .
• .
• Aşağı , , .
• və intihar riski.

Sosial və davranışsal nəticələr:

• İnsanlara, xüsusilə qarşı cinsə qarşı inamsızlıq.
• Yaxın münasibətlər qurmaqda və saxlamaqda çətinliklər.
• Cinsi funksiya pozğunluqları (ağrılı cinsi əlaqə, cinsi istəksizlik).
• Sosial izolyasiya.
• Riskli davranışlara meyllilik (, təhlükəli cinsi əlaqələr).
• Akademik və ya peşəkar fəaliyyətdə çətinliklər.

Təsirlər fərddən fərdə dəyişir və travmanın dəstəkləyici mühitdə zamanında işlənməsi sağalma prosesi üçün vacibdir.

Hüquqi çərçivə

Bir çox ölkənin qanunvericiliyində cinsi təcavüzün müxtəlif formaları cinayət hesab olunur. Qanunlar adətən aşağıdakı aspektləri tənzimləyir:

• Zorlama və digər cinsi təcavüz formalarının tərifi (bəzi ölkələrdə penetrasiyaya əsaslanan dar təriflər, digərlərində isə razılığın olmamasına əsaslanan daha geniş təriflər mövcuddur).
• müəyyən edilməsi.
• Nikahdaxili zorlamanın cinayət kimi tanınması.
• Cəzaların müəyyən edilməsi.
• Qurbanların hüquqlarının qorunması mexanizmləri (məsələn, - qurbanın keçmiş cinsi həyatının məhkəmədə müzakirəsini məhdudlaşdıran qanunlar).

Beynəlxalq səviyyədə (CEDAW) və (İstanbul Konvensiyası) kimi sənədlər dövlətləri cinsi zorakılığın qarşısını almağa, qurbanları qorumağa və failləri məsuliyyətə cəlb etməyə çağırır.

Profilaktika strategiyaları

Cinsi təcavüzün qarşısını almaq üçün fərd, münasibət, icma və cəmiyyət səviyyələrində kompleks yanaşma tələb olunur:

• Təhsil və maarifləndirmə: Erkən yaşlardan başlayaraq , gender bərabərliyi, sağlam münasibətlər və razılıq konsepsiyası haqqında tədrisin aparılması.
• Gender bərabərliyinin təşviqi: Qadınların səlahiyyətləndirilməsi, zərərli gender stereotiplərinin və aradan qaldırılması.
• Erkən müdaxilə: Risk altında olan uşaqlar, gənclər və ailələr üçün dəstək proqramları (məsələn, valideynlik bacarıqları təlimləri, bacarıqlarının öyrədilməsi).
• Mühitin dəyişdirilməsi: Məktəblərdə, iş yerlərində və digər sosial məkanlarda təhlükəsiz mühitin yaradılması, zorakılığa qarşı sıfır tolerantlıq siyasətinin tətbiqi.
• Şahid müdaxiləsi: İnsanları potensial təcavüz hallarını gördükdə təhlükəsiz şəkildə müdaxilə etməyə təşviq etmək və bunun üçün bacarıqlar vermək.
• Qanunvericilik və icra: Effektiv qanunların qəbulu və onların ciddi şəkildə icrası, ədalət sisteminin qurbanlara qarşı daha həssas olması.
• Media və mədəniyyət: Mediada zorakılığı və gender stereotiplərini normallaşdıran təsvirlərin azaldılması, məsuliyyətli reportaj prinsiplərinin tətbiqi.

Qurbanlar/Sağ qalanlar üçün dəstək

Cinsi təcavüzdən sağ çıxanlar üçün dəstək və yardım sistemi onların sağalma prosesi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Dəstək aşağıdakıları əhatə etməlidir:

• Təcili Tibbi Yardım: Fiziki müayinə, zədələnmələrin müalicəsi, CYİ profilaktikası, təcili kontrasepsiya, dəlillərin toplanması (, adətən xüsusi təlim keçmiş personal tərəfindən aparılır).
• Psixoloji ilk yardım və böhran müdaxiləsi: Emosional dəstək, təhlükəsizliyin təmin edilməsi, məlumatlandırma.
• Uzunmüddətli psixoterapiya: Travma nəticələrini aradan qaldırmaq üçün (TF-CBT), (EMDR) kimi sübuta əsaslanan terapiyalar.
• Dəstək qrupları: Digər sağ qalanlarla təcrübə mübadiləsi və qarşılıqlı dəstək.
• Hüquqi yardım: Polisə müraciət etmək, məhkəmə prosesində iştirak etmək qərarı verərsə, hüquqi məsləhət və müşayiət.
• Qaynar xətlər və böhran mərkəzləri: Anonim və məxfi dəstək, məlumat və yönləndirmə xidmətləri.

Sağ qalanlara inanmaq, onları günahlandırmamaq, seçimlərinə hörmət etmək və dəstək göstərmək sağalma prosesində kritik rol oynayır.

İstinadlar

1. "Violence against women". World Health Organization (WHO). 9 March 2021. İstifadə tarixi: 2024-12-11. Sexual violence is defined as: any sexual act, attempt to obtain a sexual act, unwanted sexual comments or advances, or acts to traffic, or otherwise directed, against a person’s sexuality using coercion, by any person regardless of their relationship to the victim, in any setting, including but not limited to home and work.
2. "Types of violence against women and girls". UN Women. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
3. "Types of Sexual Violence". RAINN (Rape, Abuse & Incest National Network). İstifadə tarixi: 2024-12-11.
4. Jewkes, Rachel; Sen, Purnima; Garcia-Moreno, Claudia. "Sexual violence" (PDF). WHO. World Health Organization. 2002. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
5. Campbell, R. "The psychological impact of rape victims". American Psychologist. 64 (8). 2009: 702–717. doi:10.1037/0003-066X.64.8.702. PMID 19899877.
6. "What is Consent?". RAINN. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
7. "What Is Consent?". Planned Parenthood. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
8. "Consent". U.S. Department of Justice. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
9. "National Incident-Based Reporting System: Rape Definition Guide". FBI Uniform Crime Reporting (UCR) Program. 2012. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
10. "Sexual Harassment". www.eeoc.gov. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
11. "The different forms of abuse". Women's Aid Federation of England. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
12. "Drug-Facilitated Sexual Assault". RAINN. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
13. "Statutory Rape Known as Sex With a Minor Laws". U.S. Department of Justice. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
14. Fisher, B. S.; və b. "Reporting sexual victimization to the police and others: A national-level empirical examination based on the National Violence Against Women Survey". Criminal Justice and Behavior. 27 (1). 2000: 113–137. doi:10.1177/0093854800027001006.
15. Kilpatrick, Dean G.; və b. "Risk factors for adolescent substance abuse and dependence: Data from a national sample". Journal of consulting and clinical psychology. 68 (1). 2000: 19–30. doi:10.1037/0022-006x.68.1.19. PMID 10710839.Stigma və underreporting haqqında.
16. Devries, Karen M.; və b. "Global estimates of intimate partner violence against women and girls by men". The Lancet. 382 (9895). 2013: 850–867. doi:10.1016/S0140-6736(13)61148-4. PMID 23791473.
17. "Victims of Sexual Violence: Statistics". RAINN. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
18. Stemple, Lara; Meyer, Ilan H. "The Sexual Victimization of Men in America: New Data Challenge Old Assumptions". American Journal of Public Health. 104 (6). 2014: e19–e26. doi:10.2105/AJPH.2014.301946. PMC 4062022. PMID 24825225.
19. "Sexual and gender-based violence". UNHCR The UN Refugee Agency. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
20. Hughes, Karen; və b. "Prevalence and risk of violence against adults with disabilities: a systematic review and meta-analysis of observational studies". The Lancet. 379 (9826). 2012: 1621–1629. doi:10.1016/S0140-6736(11)61851-5. PMID 22377203.
21. "Perpetrators of Sexual Violence: Statistics". RAINN. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
22. Tjaden, Patricia; Thoennes, Nancy. "Extent, Nature, and Consequences of Intimate Partner Violence: Findings From the National Violence Against Women Survey" (PDF). U.S. Department of Justice, National Institute of Justice. 2000. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
23. Hare, Robert D. Without Conscience: The Disturbing World of the Psychopaths Among Us. Guilford Press. 1999. ISBN .Psixopatiya və zorakılıq əlaqəsi.
24. Abbey, Antonia. "Alcohol and Sexual Assault". Alcohol Research & Health. 26 (1). 2002: 43–51. PMC 6683772. PMID 12154651.
25. "Risk and protective factors". World Health Organization (WHO). İstifadə tarixi: 2024-12-11.
26. "Risk and Protective Factors". Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 2022-09-30. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
27. Basile, K. C.; Kendall-Tackett, K. "Sexual assault and health: A review of the literature". Journal of Trauma & Dissociation. 3 (2). 2002: 75–116. doi:10.1300/J175v03n02_04.
28. Ullman, Sarah E. "Talking about sexual assault: Society's response to survivors". American Psychologist. 69 (8). 2014: 805–816. doi:10.1037/a0038182. PMID 25365067.
29. Lovett, Jo; Kelly, Liz. "Different systems, similar outcomes? Tracking attrition in reported rape cases in Britain". Criminology & Criminal Justice. 9 (2). 2018: 141–160. doi:10.1177/1748895809102792.
30. "Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women". OHCHR. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
31. "Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence (Istanbul Convention)". Council of Europe. 2011. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
32. "Preventing Sexual Violence". Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 2022-09-30. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
33. Banyard, Victoria L.; və b. "Revisiting the crossroads: Integrating prevention efforts for sexual and intimate partner violence". Violence Against Women. 13 (11). 2007: 1135–1153. doi:10.1177/1077801207309579.
34. "National Resources for Sexual Assault Survivors and their Loved Ones". RAINN. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
35. "Responding to intimate partner violence and sexual violence against women: WHO clinical and policy guidelines". World Health Organization. 2013. ISBN . İstifadə tarixi: 2024-12-11.
36. Foa, Edna B.; Keane, Terence M.; Friedman, Matthew J.; Cohen, Judith A. Foa, Edna B. (redaktor). Effective Treatments for PTSD: Practice Guidelines from the International Society for Traumatic Stress Studies (2nd). Guilford Press. 2009. ISBN .

Həmçinin bax

• Cinsi zorakılıq
• Zorlama
• Uşaqların cinsi istismarı
• (TF-CBT)
• Posttravmatik stress pozuntusu (PTSP)
• Qadın hüquqları
• Gender bərabərliyi
• İstanbul Konvensiyası

Xarici keçidlər

• UN Women - Qadınlara Qarşı Zorakılığa Son (ing.)
• ÜST - Qadınlara qarşı zorakılıq (ing.)
• RAINN (Rape, Abuse & Incest National Network) (ABŞ mərkəzli, geniş resurslar) (ing.)