fbpx
Wikipedia

Azərbaycanda seleksiya

Avqust 08, 2021

Bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyaya kömək edə bilərsiniz.
Əgər mümkündürsə, daha dəqiq bir şablondan istifadə edin.
Bu məqalə sonuncu dəfə 5 ay əvvəl AfraimMammadov tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)

Azərbaycanda təbii seçmənin kənd təsərrüfatına tətbiq edilməsinin tarixi 19-cu əsrlərdən başlamış, Sovet İttifaqı dövründə intensivləşmişdir.

Tarixi

Azərbaycanda kənd təsərrüfatıbitkilərinin becərilməsi hələ qədim zamanlardan başlamışdır. Qədim Yunanıstanın görkəmli alimlərinin əsərlərində Azərbaycan torpağının məhsuldarlığı qeyd olunur. Məsələn, Herodot, Strabon və s. özlərinin arxeoloji və paleontoloji qazıntılarının əsasında müəyyən etmişlər ki, Azərbaycanda dənli bitkilər hələ 4-5 min il bundan əvvəl becərilirdi. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, orta əsirlərdə Azərbaycanda dənli bitkilər, pambıq, meyvə və subtropik bitkilər geniş yayılmışdır. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının çoxəsrli fəaliyyəti nəticəsində və xalq tərəfindən aparılan kortəbii seçmə çoxlu dənli bitkilərin, meyvə və tərəvəz bitkilərinin sortları yaradılmışdır. Bir çox sortlar, hətta bu günə qədər kənd təsərrüfatında öz əhəmiyyətini itirməyib, tarlalarında müvəffəqiyyətlə becərilməkdədir.

İnqilabdan qabaq Azərbaycan ərazisində kənd təsərrüfatı bitkiləri üzrə tədqiqat işlərinin inkişafının tarixinə dair cüzi məlumatlar var. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin öyrənilməsində ilkin işlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: Lənkəran qəzasında 19-cu əsrin 40-cı illərdə A.A.Dudinski tərəfindən aparılan işlərin, o cümlədən bəzi meyvə və zeytun ağaclarının öyrənilməsi, həmçinin həmin əsrin 70-ci illərində Kaziskiy tərəfindən bir çox sitrus bitkilərin iqlimə alışma məsələlərinin öyrənilməsini qeyd etmək olar. Quba qəzası özrə De-Bur qardaşları və başqaları tərəfindən bir çox Avropadan gətirilmiş meyvə ağaclarının, üzüm tənəkələrinin becərilməsinin öyrənilməsi; Göyçay qəzası üzrə A.B.Şelkovnik portağal bitkisinin iqlimə alışma məsələsinin öyrənilməsi; Gəncə qəzasında Qolisin və Qorçakov tərəfindən şərabçılığın üzümçülüyün inkişafına dair işləri qeyd etmək olar; Bakı qəzasında K.A.İretski tərəfindən şərabçılıq və üzümçülüyün inkişafına dair işlər; Salyan qəzasında Kramzinin pambıq təsərrüfatında aqronom A.M.Stepanov tərəfindən, pambıq bitkisinin sortlarının yaxşılaşdırılmasına dair işlər diqqətə layiqdir. Qeyd etmək lazımdır ki, pambıqla işlər 1904-cü ildə A.M.Stepanov tərəfindən başlamışdır. Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatının vəziyyətinin öyrənilməsi inqilabdan qabaq epzodik xasiyyət danışılırdı. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı elminin inkişafının ilk addımları 1895-ci Ağdaş rayonunda ilkin nümunəvi pambıq sahəsinin təşkili ilə bağlıdır. Sonralar Azərbaycanın digər rayonlarında belə sahələrin təşkil olunması əsasən tədqiqat məqsədi güdürdü. Belə təcrübəvi sahələrdə pambıq bitkisindən əlavə fıstıq, soya, yonca və başqa bitkilər də əkilib öyrənilirdi. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı istiqamətində təcrübi işlər haqqında danışdıqda Qarayaz təcrübi sahə haqqında danışmamaq olmaz. ərazi etbarilə Gürcüstanda yerləşən bu sahə 1894-cü ildə pambıqçılıq plantasiyası kimi təşkil olunmuşdur. Gürcüstanda yerləşməyinə baxmayaraq bu elmi idarə Azərbaycanda pambıqçılığın inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Burada 1903-cü ildə aqronom N.P.Taratınov tərəfindən gətirilmiş “Kinq” adlı pambıq sortu üzərində fərdi və kütləvi seçmə apararaq yeni yaxşılaşdılırmış “Kinq-Qarayazılı” pambıq sortu yaradılmışdır. 1907-ci ildə Zəyəm stansiyasının yaxınlığında Sarıtəpə tədqiqat sahəsi təşkil olunmuşdur. Burada pambıq, taxıl, paxla, tütün, yonca və başqa bitkilər üzrə aparılan işlər əsasən rədqiqat məqsədi daşıyırdı. Bu sahə 1914-cü ilə qədər fəaliyyət göstərdi. 1912-ci ildə Ağstafa təcrübə sahəsinin təşkili ilə əlaqədar olaraq sonralar ləğv olundu. Ağstafa təcrübə sahəsinin qarşısında aşağıdakı məsələlər qoyulmuşdur:

  1. Kimyəvi və yaşıl gübrələrin torpağa verilməsi məsələlərinin öyrənilməsi.
  2. Yemçilik məsələsi.
  3. Toxumçuluq məsələsi (əsasən pambığın toxumçuluğu).
  4. Növbəli əkinlərin öyrənilməsi.
  5. Pambıqçılıqda bəzi aqrotexniki məsələlərin həlli (suvarma, səpin vaxtını müəyyən etmk və s.).

Azərbaycanda 1909-cu ildə Muğan təcrübə stansiyasının təşkili məsələsi kənd təsərrüfat elminin inkişafında ən böyük nailiyyətlədən biri olmalı idi. Lakin çar hökuməti tərəfindən lazımi pul, avadanlıqlar verilmədiyi üçün bu stansıyanın tikilməsi ixtisara salındı. Yalnız 1913-cü ildə Mərkəzi Muğanda stansiya əvəzinə təcrütə sahəsinin təşkil olunması məsələsi qarşıya qoyuldu. Lakin bu plan da öz əksini həyatda tapmadı. 1914-cü ildə birinci vətən müharibəsi başladı və bütün işlər ixtisara düşdü. Bununla yanaşı Cəfərxan seleksiya plantasiyası təşkil olunması barədə qərar qəbul edilmişdir. Stansiyanın elm fəaliyyətində aşağıdakı məsələlərin öyrənilməsi qarşıya qoyulmuşdur:

  1. Kolleksiya şitilliyinin təşkili.
  2. Pambıq küncüt üzrə təmiz xətlər alınmasının təşkili.
  3. Yoncanın toxumçuluğunun təşkili.

Bir müddət, yəni 1919-cu ilədək Cəfərxan stansiyasının işində bir növ durğunluq əmələ gəlmişdir ki, bu da suvarmanın pis təşkili və 1917-1918-ci illərdə Azərəbatycan ərazisində hərcmərcliyin şiddətli baş verməsi ilə əlaqədar idi. Lakin Cəfərxan stansiyasında işlərin normallığı bərpa olunur, pambıq üzrə seleksiya işləri qaydaya salınır və genişlənir. Məsələn, şitilliyi təşkil olunur. Satnsiyada alınan təmiz xətlər becərilir, ayrıca hibrid pitomniki sahəsi yaranır, pambıq bitkisinin toxumçuluğu genişlənir və yeni formaların yaranması məsələsi ilə məşğul olunur. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1920-1925-ci illər ərzində Azərbaycanda kənd təsərrüfatı elmində böyük dönüş olur. 1924-cü ildə Axərbaycanda birinci beşillik planı həyata keçirdiyi dövürdə pambıqçılığın inkişafına xüsusi fikir verilir. Bununla əlaqədar olaraq pambıqçılıqda elmi işlərin təşkilinə ciddi fikir verilir. 1925-ci ildə Bünyətzadə bu planın təşkili həllinə ciddi təşəbbüs göstərmişdir və həmin ildə Gəncə şəhərinin yaxınlığında Gəncə Təcrübə Seleksiya stansiyasının bünövrəsi qoyulur. Bina tikilməmiş burada pambığın sort sınağı və gübrələrin pambıq bitkisinə verilməsi barədə geniş elmi işlər başlanılır. Gencə Təcrübə Seleksiya stansiyasının ilk addımlarında görkəmli alimlərdən Zaytsev Q.S. və Jukovski P.M. stansiyasının elmi işinin təşkilinə yaxından kömək etmişlər.

1924-cü ildən 1929-cu ilədək Azərbaycanda təcrübə idarələrinin sayı 4-dən 21-ə çatmışdır. Bunlardan ikisi Gəncədə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Heyvandarlıq institutu idi. Bu müddət ərzində Azərbaycanda torpaq zonaların öyrənilməsində geobotanikanın, heyvandarlığın, otlaqların və meşələrin öyrənilməsində bir sıra əsaslı işlər aparılmışdır. Bu işlər gələcəkdə nəzərdə tutulan elmi idarələrin təşkilində böyük rol oynamışdır.

Pambıqçılığın tarixi

Azərbaycanda pambıq bitkisi qədim zamanlardan bəri becərilir. Qədim yazı abidələri sübut edir ki, pambıq bitkisi Azərbaycanda hələ bizim eranın beşinci əsrində becərilirdi. Çox güman ki, pambıq bitkisi Azərbaycana İrandan və Hindistandan gətirilib. Ona görə ki, I əsrin 80-cı illərinədək Azərbaycanda İran qozası becərilirdi. Sonralar Amerikadan upland növünə aid sortların toxumları gətirilib əkilirdi. Ümumiyyətlə kənd təsərrüfatı və xüsusən pambıqçılıq Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra geniş inkişafa başlayır. İlk illərdə respublikamızda becərilən pambıq sortlarını “zavod qarışıqlığı” adlanan toxumlar təşkil edirdi. Sonralar yeni “Kinq-Qarayazılı” və “Muğan 14” adlı sortlar əldə edilmişdir. Lakin bu sortların təsərrüfatda o qədər də əhəmiyyəti yox idi.

1929-cu ildən etibarən Gəncə Seleksiya Təcrübə stansiyası təşkil ediləndən sonra pambıq bitkisi üzrə ciddi seleksiya işi başlanmışdır. Burada bir müddətdən sonra 915, 114, 146 kimi sortlar yaranmışdır. Bu sortların yaranmasında Malinovski, Mauer və digər seleksiyaçılar yaxından iştirak edirdilər. Respublikamızda birinci sort dəyişkənliyi 1931-ci ildə başladı və 1937-ci ildə respublikamızın kolxoz və sovxozları yalnız Elmi Tədqiqat Pambıqçılıq institutu (ETPİ) yaratdığı sortları becərirdi. Yeni sortların təsərrüfatlarda yayılması pambığın məhsuldarlığını və lifin keyfiyyətini xeyli yüksəltmişdir. Lakin pambıqçılığın inkişafı ilə yanaşı yüngül sənayenin tələbatı pambıq sortlarını artırdı. Bu da yeni sortların aranmasına səbəb oldu. 1938-1939-cu illərdə 1298 adlı yeni pambıq sortu yaranmışdır. Bu sortun yaranması Azərbaycanda ikinci sort dəyişkənliyinin əsasını qoymuşdur və 1946-cı ildə respublikamızda pambıq sahələrinin əsas hissəsi bu sortlarla əhatə olunmuşdur. Lakin bu sortun müsbət əlamətləri ilə yanaşı (yüksək məhsuldar, tez yetişən, qozanın çəkisi 4,8 q, lif çıxımı 35%) bir sıra mənfi xüsusiyyətləri də var idi. Məsələn, lifin uzunluğu 29 mm, lifin bərkliyi zəif və b. sənayenin tələblərini ödəmirdi. Buna görə seleksiyaçıların qarşısına yeni məsələlər qoyulmuşdur ki, bu da respublikanın müxtəlif rayonları üçün yeni yüksək məhsuldar və keyfiyyətli sortlar əldə etməkdir. Azərbaycan ETP institutunun seleksiyaçıları İ.M.Vəliyev başda olmaqla bir sıra tez yetişən yüksək məhsuldar və qiymətli təsərrüfat əhəmiyyətinə malik olan sortlar əldə etmişlər (şəkil 4). Bunlardan 1363, 2173, 2124, 2670 və başqalarını göstərmək olar. 1956-cı ildən etibarən bu sortlardan 2421 və 2421 U (yaxşılaşdırılmış) sortları respublikanın Qərb və Mərkəzi zonaların rayonlarında geniş yayılmışdır. 1967-ci ildə İ.M.Vəliyev və Ə.Hüseynov tərəfindən yeni 2833 adlı sort əldə edilmiş və respublikamızın bir neçə rayonlarında rayonlaşdılırmışdır. Qeyd etdiyimizdən əlavə Azərbaycan ETP institutunun əməkdaşları sonralar yeni yüksək məhsuldar və keyfiyyətli sortlar yaratmışlar. Ə.Hüseynov, N.Kazımov, R.Tağıyev və başqaları bir neçə perspektiv sortlar əldə edib dövlət sortsınağına təhvil vermişlər. Bunlardan 3038 AzNİXİ-33, AzNİXİ-55, Muğan-397 və başqalarını göstərmək olar. 1970-ci ildən bəri 3038 sortu respublikada rayonlaşıb və pambıq tarlalarında əsas yer tutur. 40-cı illərədək Azərbaycan EPT institutunun əməkdaşları Q.Sarana və E.P.Rəcəbli tərəfindən pambıq bitkisinin sitologiyası və embriologiyasını öyrənmək istiqamətində geniş işlər aparılırdı. Lakin 1948-ci il V.İ.Lenin adına UİKT akademiyasının avqust sessiyasından sonra genetika üzrə işlər bərpa edilirdi. 1954-cü ildən əvvəl AKTİ-da sonralar Elmlər Akademiyasının “Genetika və Seleksiya” institutunda Ə.M.Quliyev tərəfindən əməkdaşları ilə birgə və hərtərəfli tədqiqat işlərinə başlanmışdır. Bu işlər bir neçə istiqamətdə aparılır.

  1. Heterozis hadisəsinin öyrənilməsi;
  2. Növlərarası və cinslərarası dölsüzlüyün aradan qaldırılması;
  3. Tətbiqi mutagenez;
  4. Sintetik seleksiya;
  5. Səpin qabağı pambıq bitkisinin toxumlarına müxtəlif fiziki amillərə təsir (elektrik cərəyanı, lazer şüaları və s.)

Aparılan işlərin nəticəsində seleksiya işi üzrə külli miqdarda pambıq bitkisi üzrə başlanğıc material əldə olunmuşdur. Bunların içərisində yüksək məhsuldar, tez yetişən, texnoloji xüsusiyyətlərinə görə yüksək keyfiyyətli formalar yardılmışdır.

Dənli, paxlalı bitkilər və qarğıdalı

Azərbaycanda becərilən ən qədim bitkilər sırasına taxıl, arpa, çovdar, vələmi, darı və qarğıdalını daxil etmək olar. Bunlardan bəziləri məsələn, taxıl, çovdar burada vəhşi halda bitir. Bu da onu göstərir ki, Azərbaycan bəzi növ taxıl bitkilərinin mənşə mərkəzidir. Təsnifata görə dünya üzərində 23 növ taxıl bitkisinə təsadüf edilir. Onlardan 18-i Zaqafqaziyada, 8-i isə Azərbaycanda yetişir. Tarixi dəlillərdən məlum olur ki, Azərbaycanda insanlar əkinçilik ilə qədim zamanlardan bəri məşğuldur. Dənli bitkilərin becərilməsinə, xüsusən taxıl bitkisinin becərilməsinə insanlar 4-5 min il bundan əvvəl başlamışlar. Bu onu göstərir ki, Azərbaycanın torpaq və iqlim şəraiti bu bitkilərin normal inkişafı üçün əlverişlidir. Hazırda respublikamızda ən çox yayılan bərk və yumşaq buğdadır. Sovet hakimiyyəti qurulandan əvvəl respublikamızda becərilən taxılı yalnız xalq seleksiyasının nəticəsində şüursuz seçmənin əsasında yaranan yerli sortlar təşkil edilir. Faktiki olaraq bunlar populyasiyalar idilər. Taxılın orta məhsuldarlığı 1 hektardan, 10 sentnerdən yuxarı olmurdu. Bundan əlavə bu populyasiyaların daxilində çoxlu biotiplər və növ müxtəliflikləri var idi ki, bu da taxıl bitkisinin yeni vaxtda yetişməsini taşkil edə bilmirdi, əkinçilər yığımı bir vaxtda apara bilmirdilər. Dənli bitkilərin bioloji inkişafının xüsusiyyəti seleksiyaçılar qarşısında böyük məsələlər qoymuşdur. Bu da onda ibarət idi ki, bir vaxtda yetişən məhsuldar və yüksək təsərrüfat əhəmiyyətli dənli bitkilərin sortlarını yaratmaq lazım idi. İlk dəfə dənli bitkilər ilə seleksiya işi 1925-ci ildə Gəncə Təcrübə Seleksiya stansiyasında başlanmışdır. Bir müddətdən sonra bu stansiya pambıqçılıq əsasına keçdi. Görkəmli rus genetiki, bitkiçisi, sistematiki N.İ.Vavilovun təşəbbüsü ilə Mir-Bəşir rayonunda Azərbaycan Dövlət Seleksiya stansiyası təşkil olundu.bu stansiyanın əməkdaşları yeni yüksək məhsuldar keyfiyyətli dənli bitkilər yaratmaq üçün geniş və hərtərəfli seleksiya işinə başladılar, xüsusən də taxıl və arpa üzərində. Hazırda həmin stansiya Azərbaycan ET Əkinçilik institutunun nəzdində fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda dənli bitkilərin yeni formalarının öyrənilməsinə və müəyyənləşdirilməsinə dair ilk dəfə ekspedisiya 1914-cü ildə L.L.Dekaprileviç tərəfindən aparılmışdır. Bu ekspedisiyanın nəticəsində taxil bitkisinin beş növü müəyyən olunmuşdur. Bunlardan yumşaq buğda, bərk buğda, karlikum, turqidum və polbanı göstərmək olar. Azərbaycan ərazilərində çoxlu sayda bərk buğdanın növ və növ müxtəlifliyinə rast gəlinir. Respublikamızın torpaq-iqlim şəraiti onun becərilməsi üçün çox əlverişlidir. Məlum olduğu kimi, indiyədək təsərrüfatda buğdanın iki növü – yumşaq və bərk buğda geniş yayılmışdır. Bu iki növ həm bioloji və biokimyəvi xassələrinə, həm də texnoloji keyfiyyətlərinə görə fərqlənir. Olkəmizdə bərk buğdaların əkin sahəsi yumşaq buğdadan sonra ikinci yeri tutur. Bərk buğdalar istisevən bitki olub, isti iqlimli düzən və dağətəyi sahələrdə becərilir. Respublikamızda 800 metr dəniz səviyyəsindən aşağı olan ərazilərdə, o cümlədən nəmlik az təmin olunmuş ərazilərdə (Cəlilabadda, Biləsuvarda, Şəkidə və digər rayonlarda) əkilir. Suvarılan aran rayonlarda məhsuldarlıq yumşaq buğda sortları səviyyəsində məhsul verirlər. Hətta “Tərtər” və “Qaraqılçıq 2” bərk buğda sortları Özbəkistanda və Türkmənistan respublikasının Göy Təpə sort sınağı stansiyasında əkilərək, hektardan 50-70 sentner məhsul götürülür. Azərbaycanda qədim dövrlərdən bəri yabanı halda yayılmış bir çox bitkilər vardır ki, bunlar insanlar tərəfindən seçilib becərilmiş və nəticədə mədəni hala salınmışdır. Yabanı halda bitən bir çox bitki formaları onların mədəni sortları ilə müqayisə edilsə, sonuncuları nə qədər inkişaf etmiş olduğu asanlıqla gözə çarpar. Ağsu dağlarının cənub və cənub-şərq yamaclarında (Böyük Qafqaz dağlarının şərq yamaclarında) yabanı halda geniş yayılmış Triticum araraticum Jakubz növünün formaları ilə mədəni buğda sortlarının müqayisəsi də buna parlaq sübutdur. Bu buğda növü ilk dəfə 1931-ci ildə M.M.Yakubsiner tərəfindən Azərbaycan ərazisində - Naxcıvanın Əznəbürt kəndi yaxınlığındakı dağlarda (Kiçik Qafqazın Dərələgöz sıra dağlarının cənub ətəklərində) başqa yabanı buğda bitkisi formaları ilə (Triticum aegilopoides Balans) birlikdə tapılmışdır. Azərbaycanda bitən arpa bitkisinin bir çox yabanı formalarını (bulbozum və spontanium), həmçinin yabanı birillik və çoxillik çovdar bitkilərini onların mədəni sortları ilə müqayisə etdikdə bu sonuncuların üstünlüyü nəzərə çarpır. Göstərdiyimiz misallar insan fəailiyyəti nəticəsində (becərmə, seçmə və hibridləşdirmə) bitki orqanizminin təbiətini dəyişdirməyn mümkün olduğunu bir daha sübut edir.

Beləliklə, sistemetik təsnifata görə Cənub bölgəsində 4 Aegilops növünün yayıldığı müəyyən edilmişdir. Ən az yayılan Ae. biuncialis növü olmuşdur. Ən geniş yayılanı isə Ае. tauschii növüdür ki, 16 marşrutdan 14-ündə rast gəlinmişdir. Bu bölgədə Ае. tauschii növünün iki yarımnövü subsp. tauschii və subsp. strangulata (Eig) Tzvel. rast gəlimişdir və qeyd etməliyik ki, subsp. strangulata yarımnövü yalnız Cəlilabad rayonu ərazisindən toplanmışdır. Bölgədən 37 nümunə (1 diploid, 3 tetraploid) toxum materialı və 65 nüsxə herbari materialı toplanmışdır. Abiotik streslərə davamlılıq və mühit arasındakı qarşlıqlı əlaqələrin təhlili bizə göstərir ki, Ae. tauschii, Ae. triuncialis, Ae. cylindrica növlərinin daha yüksək adaptivliyə malik olmuşdur. Nəticədə 16 marşrut üzrə 14 Ae. tauschii, 4 Ae. biuncialis, 9 Ae. cylindirica, və 10 Ae. triuncialis növlərinə aid nümunələr əldə edilmişdir. Toplanılmış toxum materialları AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun “Milli Genbank”ına təhvil verilmişdir.

Hələ ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində akademik Cəlal Əliyevin işləyib hazırladığı “İdeal buğda” bitkisi modelinin testləri əsasında seleksiya materiallarının seçilməsi və qiymətli formalar yaradılması işi daha sürətlənib. Bunun nəticəsi olaraq, həmin illərdə bir çox qiymətli buğda hibridləri yaradılıb, respublikamızın müxtəlif regionlarındakı bölgə-təcrübə stansiyalarında ekoloji sınaqlardan keçirilib. Onların stabil, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli formaları seçilərək Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına təqdim olunub.

Yem bitkiləri

Məlumdur ki, Azərbaycanda heyvandarlıq kənd təsərrüfatının ən qədim sahələrindən biridir. Bu sahədə bir neçə yüz il bundan əvvəl məşğul olmağa başlanılıb. Heyvandarlığın əsas yem mənbəyi təbii qış və yay otlaqları idi. Malqaranın qış dövründə əsas yemlənən yeri Mil-Qarabağ, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Qəbələ-Oğuz, Gəncə-Qazax zonalarının otlaqları təşkil edirdi. Sonralar bu təbii otlaqlardan səmərəli istifadə etmək üçün və yem bitkilərinin tədarükünü artırmaq üçün elmi tədqiqat işlərinə başlanıldı. Bu işlər əsasən üç istiqamətdə gedirdi:

  1. Respublikamızda yem bitkilərinin floristik tərkibinin öyrənilməsi;
  2. Otlaqların yem qiymətini müəyyənləşdirmək;
  3. Otlaqları gələcəkdə yaxşılaşdırılmaq.

Bu məsələlərin həlli 18-ci əsrdən başlayaraq müxtəlif vaxtlarda aparılmışdır. Məsələn, S.Q.Qmelik 1770-ci ildə Qobustan otlaqlarını öyrənmişdir. 1887-1895-ci illərdə X.A.Vermişev və V.N.Qeevski tərəfindən ilk dəfə olaraq Azərbaycanın bəzi rayonlarının heyvandarlığı və qış otlaqlarının vəziyyəti haqqında bir neçə əsərlər dərc olunmuşdur. 1810-1901-ci illərdə botaniklərdən X.X.Steven, E.K.Eyxvald, K.A.Meyer, Q.İ.Radde və başqaları respublikanın yarımsəhralarının bəzi rayonlarını təbii yem bazasını öyrənmişlər.

Azərbaycanda yem bitkiləri üzərində seleksiya işinə 1926-cı ildə Gəncə seleksiya stansiyasında (müasir AETPİ) başlanmışdır. Bu işə V.V.Turtseva rəhbərlik edirdi. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, yem bitkilərindən ilk növbədə ən əlverişlisi yoncadır. Bu çoxillik yem bitkisi tərkibində həm zülalın faizinin çox olamsı, həm də torpağın azot ilə zənginləşdirilməsinə görə digər yem bitkilərindən xeyli fərqləndiyi üçün alimlərin nəzər-diqqətini cəlb etmişdir. Bundan əlavə respublikamızın pambıqçılıq zavodlarında bu bitki növbəli əkində xüsusi yer tutduğu üçün seleksiyaçılar tərəfindən yonca bitkisinin seleksiyasına ciddi fikir verilirdi.

Tərəvəzçilik

Azərbaycan ərazisində tərəvəz və bostan bitkiləri qədim zamanlardan bəri becərilir. Lakin inqilabdan qabaq şüurlu toxumçuluq və seleksiya işi bu bitkilərlə təşkil olunmadığı üçün o zaman elmi seleksiya yolu ilə sort yaradılmamışdır. Yerli əhali əsasən xalq tərəfindən yaradılmış yerli tərəvəz və bostan bitkilərinin sortlarını əkirdi. Onlardan bəziləri bir çox qiymətli təsərrüfat əlamət və xüsusiyyətlərinə malik olduğu üçün bu günə qədər də respublikamızda becərilməkdədir. Bunlardan məşhur olan “Cəfərxan” qarpız sortu, “Gəncə” xiyar sortu, “Hövsan” və “Masallı” soğan sortları, “Abşeron” yemiş sortları və s.

İnqilabdan sonra Azərbaycanda seleksiya işi bu bitkilər üzrə ildən-ilə genişlənməyə başladı. Məsələn, 1925-ci ildə Mərdəkan qəsəbəsində Ümumittifaq Bitkiçilik institutunun Azərbaycan bölməsi təşkil olunmuşdur. Bu bölmədə bəzi tərəvəz bitkilərinin (bibər, pomidor, badımcan) kolleksiyası yaradılıb öyrənilmişdir.

Meyvəçilik və üzümçülük

Azərbaycan ərazisində müxtəlif meyvə və üzüm bitkiləri geniş yayılmışdır. Respublikanın bir çox rayonlarında müxtəlif meyvə və üzüm bitkiləri kolxoz və sovxozların iqtisadiyyatında əsas yer tutur. Məsələn, Quba və Xaçmaz rayonları Azərbaycanda əsas meyvəçilik rayonlarından biri kimi tanınır. Üzümçülük isə xüsusən Şamaxı, Mil və Qarabağ düzənliklərində yerləşən rayonlarda əsas yer tutur. Azərbaycanda geniş yayılmış meyvə bitkilərindən alma, qoz, fındıq, şabalıd, və başqalarını misal göstərmək olar. Azərbaycanda bu bitkilərin qədim zamanlardan becərilməyinə baxmayaraq seleksiya işi bu bitkilərlə 20-ci əsrin 20-ci illərindən başlanmışdır. 1930-1935-ci illərədək bu bitkilərdə tədqiqat işləri ekspedisiya şəklini daşıyırdı. AKTİ-n meyvəçilik kafedrasının əməkdaşları tərəfindən tələbələrlə birgə yerli alma, armud, heyva, zoğal, gilas və digər meyvə bitkilərinin müxtəlifliyi öyrənilmişdir.

İstinadlar

  1. İ.K.Abdullayev. Azərbaycanda genetika və seleksiya. Elm nəşriyyatı, Bakı-1979, səhifə 186.
  2. R.Ə.Quliyev. Genetikanın əsasları ilə bitkilərin seleksiyası. Bakı universiteti nəşriyyatı, Bakı-1993, səhifə 207.
  3. Bərk buğda: ətirli çörək (2010). Əsəd Cənnət oğlu Musayev. [Məqalə].
  4. İ.D.Mustafayev. Azərbaycanda buğda bitkisinin seleksiyası. Azərbaycan SSR elmlər akademiyası nəşriyyatı, Bakı-1958, səhifə 106.
  5. Journal of Qafqaz University, Chemistry and Biology. (2015). Azərbaycanin cənub bölgəsində yayilmiş Aegilops L. Növlərinin ekoloji-botaniki tədqiqi. Məhəmməd Eldarov,Genetic Resources Institute of ANAS Azadliq ave.. 155. [Məqalə].
  6. Azərbaycan biologiya və seleksiya elminin Cəlal Əliyev zirvəsi. (2010).[Məqalə].

Avqust 08, 2021
azərbaycanda, seleksiya, məqalə, qaralama, halındadır, məqaləni, redaktə, edərək, vikipediyaya, kömək, edə, bilərsiniz, əgər, mümkündürsə, daha, dəqiq, şablondan, istifadə, edin, məqalə, sonuncu, dəfə, əvvəl, afraimmammadov, tərəfindən, redaktə, olunub, yenilə. Bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyaya komek ede bilersiniz Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Bu meqale sonuncu defe 5 ay evvel AfraimMammadov terefinden redakte olunub Yenile Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Azerbaycanda tebii secmenin kend teserrufatina tetbiq edilmesinin tarixi 19 cu esrlerden baslamis Sovet Ittifaqi dovrunde intensivlesmisdir Mundericat 1 Tarixi 1 1 Pambiqciligin tarixi 1 2 Denli paxlali bitkiler ve qargidali 1 3 Yem bitkileri 1 4 Terevezcilik 1 5 Meyvecilik ve uzumculuk 2 IstinadlarTarixi RedakteAzerbaycanda kend teserrufatibitkilerinin becerilmesi hele qedim zamanlardan baslamisdir Qedim Yunanistanin gorkemli alimlerinin eserlerinde Azerbaycan torpaginin mehsuldarligi qeyd olunur Meselen Herodot Strabon ve s ozlerinin arxeoloji ve paleontoloji qazintilarinin esasinda mueyyen etmisler ki Azerbaycanda denli bitkiler hele 4 5 min il bundan evvel becerilirdi Tarixi menbelerden melum olur ki orta esirlerde Azerbaycanda denli bitkiler pambiq meyve ve subtropik bitkiler genis yayilmisdir Azerbaycanda kend teserrufatinin coxesrli fealiyyeti neticesinde ve xalq terefinden aparilan kortebii secme coxlu denli bitkilerin meyve ve terevez bitkilerinin sortlari yaradilmisdir Bir cox sortlar hetta bu gune qeder kend teserrufatinda oz ehemiyyetini itirmeyib tarlalarinda muveffeqiyyetle becerilmekdedir Inqilabdan qabaq Azerbaycan erazisinde kend teserrufati bitkileri uzre tedqiqat islerinin inkisafinin tarixine dair cuzi melumatlar var Kend teserrufati bitkilerinin oyrenilmesinde ilkin islerden asagidakilari qeyd etmek olar Lenkeran qezasinda 19 cu esrin 40 ci illerde A A Dudinski terefinden aparilan islerin o cumleden bezi meyve ve zeytun agaclarinin oyrenilmesi hemcinin hemin esrin 70 ci illerinde Kaziskiy terefinden bir cox sitrus bitkilerin iqlime alisma meselelerinin oyrenilmesini qeyd etmek olar Quba qezasi ozre De Bur qardaslari ve basqalari terefinden bir cox Avropadan getirilmis meyve agaclarinin uzum tenekelerinin becerilmesinin oyrenilmesi Goycay qezasi uzre A B Selkovnik portagal bitkisinin iqlime alisma meselesinin oyrenilmesi Gence qezasinda Qolisin ve Qorcakov terefinden serabciligin uzumculuyun inkisafina dair isleri qeyd etmek olar Baki qezasinda K A Iretski terefinden serabciliq ve uzumculuyun inkisafina dair isler Salyan qezasinda Kramzinin pambiq teserrufatinda aqronom A M Stepanov terefinden pambiq bitkisinin sortlarinin yaxsilasdirilmasina dair isler diqqete layiqdir Qeyd etmek lazimdir ki pambiqla isler 1904 cu ilde A M Stepanov terefinden baslamisdir Umumiyyetle kend teserrufatinin veziyyetinin oyrenilmesi inqilabdan qabaq epzodik xasiyyet danisilirdi Azerbaycanda kend teserrufati elminin inkisafinin ilk addimlari 1895 ci Agdas rayonunda ilkin numunevi pambiq sahesinin teskili ile baglidir Sonralar Azerbaycanin diger rayonlarinda bele sahelerin teskil olunmasi esasen tedqiqat meqsedi gudurdu Bele tecrubevi sahelerde pambiq bitkisinden elave fistiq soya yonca ve basqa bitkiler de ekilib oyrenilirdi Azerbaycanda kend teserrufati istiqametinde tecrubi isler haqqinda danisdiqda Qarayaz tecrubi sahe haqqinda danismamaq olmaz erazi etbarile Gurcustanda yerlesen bu sahe 1894 cu ilde pambiqciliq plantasiyasi kimi teskil olunmusdur Gurcustanda yerlesmeyine baxmayaraq bu elmi idare Azerbaycanda pambiqciligin inkisafina boyuk tesir gostermisdir Burada 1903 cu ilde aqronom N P Taratinov terefinden getirilmis Kinq adli pambiq sortu uzerinde ferdi ve kutlevi secme apararaq yeni yaxsilasdilirmis Kinq Qarayazili pambiq sortu yaradilmisdir 1907 ci ilde Zeyem stansiyasinin yaxinliginda Saritepe tedqiqat sahesi teskil olunmusdur Burada pambiq taxil paxla tutun yonca ve basqa bitkiler uzre aparilan isler esasen redqiqat meqsedi dasiyirdi Bu sahe 1914 cu ile qeder fealiyyet gosterdi 1912 ci ilde Agstafa tecrube sahesinin teskili ile elaqedar olaraq sonralar legv olundu Agstafa tecrube sahesinin qarsisinda asagidaki meseleler qoyulmusdur Kimyevi ve yasil gubrelerin torpaga verilmesi meselelerinin oyrenilmesi Yemcilik meselesi Toxumculuq meselesi esasen pambigin toxumculugu Novbeli ekinlerin oyrenilmesi Pambiqciliqda bezi aqrotexniki meselelerin helli suvarma sepin vaxtini mueyyen etmk ve s Azerbaycanda 1909 cu ilde Mugan tecrube stansiyasinin teskili meselesi kend teserrufat elminin inkisafinda en boyuk nailiyyetleden biri olmali idi Lakin car hokumeti terefinden lazimi pul avadanliqlar verilmediyi ucun bu stansiyanin tikilmesi ixtisara salindi Yalniz 1913 cu ilde Merkezi Muganda stansiya evezine tecrute sahesinin teskil olunmasi meselesi qarsiya qoyuldu Lakin bu plan da oz eksini heyatda tapmadi 1914 cu ilde birinci veten muharibesi basladi ve butun isler ixtisara dusdu Bununla yanasi Ceferxan seleksiya plantasiyasi teskil olunmasi barede qerar qebul edilmisdir Stansiyanin elm fealiyyetinde asagidaki meselelerin oyrenilmesi qarsiya qoyulmusdur Kolleksiya sitilliyinin teskili Pambiq kuncut uzre temiz xetler alinmasinin teskili Yoncanin toxumculugunun teskili Bir muddet yeni 1919 cu iledek Ceferxan stansiyasinin isinde bir nov durgunluq emele gelmisdir ki bu da suvarmanin pis teskili ve 1917 1918 ci illerde Azerebatycan erazisinde hercmercliyin siddetli bas vermesi ile elaqedar idi Lakin Ceferxan stansiyasinda islerin normalligi berpa olunur pambiq uzre seleksiya isleri qaydaya salinir ve genislenir Meselen sitilliyi teskil olunur Satnsiyada alinan temiz xetler becerilir ayrica hibrid pitomniki sahesi yaranir pambiq bitkisinin toxumculugu genislenir ve yeni formalarin yaranmasi meselesi ile mesgul olunur Sovet hakimiyyeti qurulduqdan sonra 1920 1925 ci iller erzinde Azerbaycanda kend teserrufati elminde boyuk donus olur 1924 cu ilde Axerbaycanda birinci besillik plani heyata kecirdiyi dovurde pambiqciligin inkisafina xususi fikir verilir Bununla elaqedar olaraq pambiqciliqda elmi islerin teskiline ciddi fikir verilir 1925 ci ilde Bunyetzade bu planin teskili helline ciddi tesebbus gostermisdir ve hemin ilde Gence seherinin yaxinliginda Gence Tecrube Seleksiya stansiyasinin bunovresi qoyulur Bina tikilmemis burada pambigin sort sinagi ve gubrelerin pambiq bitkisine verilmesi barede genis elmi isler baslanilir Gence Tecrube Seleksiya stansiyasinin ilk addimlarinda gorkemli alimlerden Zaytsev Q S ve Jukovski P M stansiyasinin elmi isinin teskiline yaxindan komek etmisler 1924 cu ilden 1929 cu iledek Azerbaycanda tecrube idarelerinin sayi 4 den 21 e catmisdir Bunlardan ikisi Gencede Azerbaycan Elmi Tedqiqat Heyvandarliq institutu idi Bu muddet erzinde Azerbaycanda torpaq zonalarin oyrenilmesinde geobotanikanin heyvandarligin otlaqlarin ve meselerin oyrenilmesinde bir sira esasli isler aparilmisdir Bu isler gelecekde nezerde tutulan elmi idarelerin teskilinde boyuk rol oynamisdir 1 Pambiqciligin tarixi Redakte Azerbaycanda pambiq bitkisi qedim zamanlardan beri becerilir Qedim yazi abideleri subut edir ki pambiq bitkisi Azerbaycanda hele bizim eranin besinci esrinde becerilirdi Cox guman ki pambiq bitkisi Azerbaycana Irandan ve Hindistandan getirilib Ona gore ki I esrin 80 ci illerinedek Azerbaycanda Iran qozasi becerilirdi Sonralar Amerikadan upland novune aid sortlarin toxumlari getirilib ekilirdi Umumiyyetle kend teserrufati ve xususen pambiqciliq Azerbaycanda Sovet hakimiyyeti qurulandan sonra genis inkisafa baslayir Ilk illerde respublikamizda becerilen pambiq sortlarini zavod qarisiqligi adlanan toxumlar teskil edirdi Sonralar yeni Kinq Qarayazili ve Mugan 14 adli sortlar elde edilmisdir Lakin bu sortlarin teserrufatda o qeder de ehemiyyeti yox idi 1929 cu ilden etibaren Gence Seleksiya Tecrube stansiyasi teskil edilenden sonra pambiq bitkisi uzre ciddi seleksiya isi baslanmisdir Burada bir muddetden sonra 915 114 146 kimi sortlar yaranmisdir Bu sortlarin yaranmasinda Malinovski Mauer ve diger seleksiyacilar yaxindan istirak edirdiler Respublikamizda birinci sort deyiskenliyi 1931 ci ilde basladi ve 1937 ci ilde respublikamizin kolxoz ve sovxozlari yalniz Elmi Tedqiqat Pambiqciliq institutu ETPI yaratdigi sortlari becerirdi Yeni sortlarin teserrufatlarda yayilmasi pambigin mehsuldarligini ve lifin keyfiyyetini xeyli yukseltmisdir Lakin pambiqciligin inkisafi ile yanasi yungul senayenin telebati pambiq sortlarini artirdi Bu da yeni sortlarin aranmasina sebeb oldu 1938 1939 cu illerde 1298 adli yeni pambiq sortu yaranmisdir Bu sortun yaranmasi Azerbaycanda ikinci sort deyiskenliyinin esasini qoymusdur ve 1946 ci ilde respublikamizda pambiq sahelerinin esas hissesi bu sortlarla ehate olunmusdur Lakin bu sortun musbet elametleri ile yanasi yuksek mehsuldar tez yetisen qozanin cekisi 4 8 q lif ciximi 35 bir sira menfi xususiyyetleri de var idi Meselen lifin uzunlugu 29 mm lifin berkliyi zeif ve b senayenin teleblerini odemirdi Buna gore seleksiyacilarin qarsisina yeni meseleler qoyulmusdur ki bu da respublikanin muxtelif rayonlari ucun yeni yuksek mehsuldar ve keyfiyyetli sortlar elde etmekdir Azerbaycan ETP institutunun seleksiyacilari I M Veliyev basda olmaqla bir sira tez yetisen yuksek mehsuldar ve qiymetli teserrufat ehemiyyetine malik olan sortlar elde etmisler sekil 4 Bunlardan 1363 2173 2124 2670 ve basqalarini gostermek olar 1956 ci ilden etibaren bu sortlardan 2421 ve 2421 U yaxsilasdirilmis sortlari respublikanin Qerb ve Merkezi zonalarin rayonlarinda genis yayilmisdir 1967 ci ilde I M Veliyev ve E Huseynov terefinden yeni 2833 adli sort elde edilmis ve respublikamizin bir nece rayonlarinda rayonlasdilirmisdir Qeyd etdiyimizden elave Azerbaycan ETP institutunun emekdaslari sonralar yeni yuksek mehsuldar ve keyfiyyetli sortlar yaratmislar E Huseynov N Kazimov R Tagiyev ve basqalari bir nece perspektiv sortlar elde edib dovlet sortsinagina tehvil vermisler Bunlardan 3038 AzNIXI 33 AzNIXI 55 Mugan 397 ve basqalarini gostermek olar 1970 ci ilden beri 3038 sortu respublikada rayonlasib ve pambiq tarlalarinda esas yer tutur 40 ci illeredek Azerbaycan EPT institutunun emekdaslari Q Sarana ve E P Recebli terefinden pambiq bitkisinin sitologiyasi ve embriologiyasini oyrenmek istiqametinde genis isler aparilirdi Lakin 1948 ci il V I Lenin adina UIKT akademiyasinin avqust sessiyasindan sonra genetika uzre isler berpa edilirdi 1954 cu ilden evvel AKTI da sonralar Elmler Akademiyasinin Genetika ve Seleksiya institutunda E M Quliyev terefinden emekdaslari ile birge ve herterefli tedqiqat islerine baslanmisdir Bu isler bir nece istiqametde aparilir Heterozis hadisesinin oyrenilmesi Novlerarasi ve cinslerarasi dolsuzluyun aradan qaldirilmasi Tetbiqi mutagenez Sintetik seleksiya Sepin qabagi pambiq bitkisinin toxumlarina muxtelif fiziki amillere tesir elektrik cereyani lazer sualari ve s Aparilan islerin neticesinde seleksiya isi uzre kulli miqdarda pambiq bitkisi uzre baslangic material elde olunmusdur Bunlarin icerisinde yuksek mehsuldar tez yetisen texnoloji xususiyyetlerine gore yuksek keyfiyyetli formalar yardilmisdir 2 Denli paxlali bitkiler ve qargidali Redakte Azerbaycanda becerilen en qedim bitkiler sirasina taxil arpa covdar velemi dari ve qargidalini daxil etmek olar Bunlardan bezileri meselen taxil covdar burada vehsi halda bitir Bu da onu gosterir ki Azerbaycan bezi nov taxil bitkilerinin mense merkezidir Tesnifata gore dunya uzerinde 23 nov taxil bitkisine tesaduf edilir Onlardan 18 i Zaqafqaziyada 8 i ise Azerbaycanda yetisir Tarixi delillerden melum olur ki Azerbaycanda insanlar ekincilik ile qedim zamanlardan beri mesguldur Denli bitkilerin becerilmesine xususen taxil bitkisinin becerilmesine insanlar 4 5 min il bundan evvel baslamislar Bu onu gosterir ki Azerbaycanin torpaq ve iqlim seraiti bu bitkilerin normal inkisafi ucun elverislidir Hazirda respublikamizda en cox yayilan berk ve yumsaq bugdadir Sovet hakimiyyeti qurulandan evvel respublikamizda becerilen taxili yalniz xalq seleksiyasinin neticesinde suursuz secmenin esasinda yaranan yerli sortlar teskil edilir Faktiki olaraq bunlar populyasiyalar idiler Taxilin orta mehsuldarligi 1 hektardan 10 sentnerden yuxari olmurdu Bundan elave bu populyasiyalarin daxilinde coxlu biotipler ve nov muxteliflikleri var idi ki bu da taxil bitkisinin yeni vaxtda yetismesini taskil ede bilmirdi ekinciler yigimi bir vaxtda apara bilmirdiler Denli bitkilerin bioloji inkisafinin xususiyyeti seleksiyacilar qarsisinda boyuk meseleler qoymusdur Bu da onda ibaret idi ki bir vaxtda yetisen mehsuldar ve yuksek teserrufat ehemiyyetli denli bitkilerin sortlarini yaratmaq lazim idi Ilk defe denli bitkiler ile seleksiya isi 1925 ci ilde Gence Tecrube Seleksiya stansiyasinda baslanmisdir Bir muddetden sonra bu stansiya pambiqciliq esasina kecdi Gorkemli rus genetiki bitkicisi sistematiki N I Vavilovun tesebbusu ile Mir Besir rayonunda Azerbaycan Dovlet Seleksiya stansiyasi teskil olundu bu stansiyanin emekdaslari yeni yuksek mehsuldar keyfiyyetli denli bitkiler yaratmaq ucun genis ve herterefli seleksiya isine basladilar xususen de taxil ve arpa uzerinde Hazirda hemin stansiya Azerbaycan ET Ekincilik institutunun nezdinde fealiyyet gosterir Azerbaycanda denli bitkilerin yeni formalarinin oyrenilmesine ve mueyyenlesdirilmesine dair ilk defe ekspedisiya 1914 cu ilde L L Dekaprilevic terefinden aparilmisdir Bu ekspedisiyanin neticesinde taxil bitkisinin bes novu mueyyen olunmusdur Bunlardan yumsaq bugda berk bugda karlikum turqidum ve polbani gostermek olar Azerbaycan erazilerinde coxlu sayda berk bugdanin nov ve nov muxtelifliyine rast gelinir Respublikamizin torpaq iqlim seraiti onun becerilmesi ucun cox elverislidir Melum oldugu kimi indiyedek teserrufatda bugdanin iki novu yumsaq ve berk bugda genis yayilmisdir Bu iki nov hem bioloji ve biokimyevi xasselerine hem de texnoloji keyfiyyetlerine gore ferqlenir Olkemizde berk bugdalarin ekin sahesi yumsaq bugdadan sonra ikinci yeri tutur Berk bugdalar istiseven bitki olub isti iqlimli duzen ve dageteyi sahelerde becerilir Respublikamizda 800 metr deniz seviyyesinden asagi olan erazilerde o cumleden nemlik az temin olunmus erazilerde Celilabadda Bilesuvarda Sekide ve diger rayonlarda ekilir Suvarilan aran rayonlarda mehsuldarliq yumsaq bugda sortlari seviyyesinde mehsul verirler Hetta Terter ve Qaraqilciq 2 berk bugda sortlari Ozbekistanda ve Turkmenistan respublikasinin Goy Tepe sort sinagi stansiyasinda ekilerek hektardan 50 70 sentner mehsul goturulur 3 Azerbaycanda qedim dovrlerden beri yabani halda yayilmis bir cox bitkiler vardir ki bunlar insanlar terefinden secilib becerilmis ve neticede medeni hala salinmisdir Yabani halda biten bir cox bitki formalari onlarin medeni sortlari ile muqayise edilse sonunculari ne qeder inkisaf etmis oldugu asanliqla goze carpar Agsu daglarinin cenub ve cenub serq yamaclarinda Boyuk Qafqaz daglarinin serq yamaclarinda yabani halda genis yayilmis Triticum araraticum Jakubz novunun formalari ile medeni bugda sortlarinin muqayisesi de buna parlaq subutdur Bu bugda novu ilk defe 1931 ci ilde M M Yakubsiner terefinden Azerbaycan erazisinde Naxcivanin Ezneburt kendi yaxinligindaki daglarda Kicik Qafqazin Derelegoz sira daglarinin cenub eteklerinde basqa yabani bugda bitkisi formalari ile Triticum aegilopoides Balans birlikde tapilmisdir Azerbaycanda biten arpa bitkisinin bir cox yabani formalarini bulbozum ve spontanium hemcinin yabani birillik ve coxillik covdar bitkilerini onlarin medeni sortlari ile muqayise etdikde bu sonuncularin ustunluyu nezere carpir Gosterdiyimiz misallar insan feailiyyeti neticesinde becerme secme ve hibridlesdirme bitki orqanizminin tebietini deyisdirmeyn mumkun oldugunu bir daha subut edir 4 Belelikle sistemetik tesnifata gore Cenub bolgesinde 4 Aegilops novunun yayildigi mueyyen edilmisdir En az yayilan Ae biuncialis novu olmusdur En genis yayilani ise Ae tauschii novudur ki 16 marsrutdan 14 unde rast gelinmisdir Bu bolgede Ae tauschii novunun iki yarimnovu subsp tauschii ve subsp strangulata Eig Tzvel rast gelimisdir ve qeyd etmeliyik ki subsp strangulata yarimnovu yalniz Celilabad rayonu erazisinden toplanmisdir Bolgeden 37 numune 1 diploid 3 tetraploid toxum materiali ve 65 nusxe herbari materiali toplanmisdir Abiotik streslere davamliliq ve muhit arasindaki qarsliqli elaqelerin tehlili bize gosterir ki Ae tauschii Ae triuncialis Ae cylindrica novlerinin daha yuksek adaptivliye malik olmusdur Neticede 16 marsrut uzre 14 Ae tauschii 4 Ae biuncialis 9 Ae cylindirica ve 10 Ae triuncialis novlerine aid numuneler elde edilmisdir Toplanilmis toxum materiallari AMEA Genetik Ehtiyatlar Institutunun Milli Genbank ina tehvil verilmisdir 5 Hele oten esrin 80 ci illerinin evvellerinde akademik Celal Eliyevin isleyib hazirladigi Ideal bugda bitkisi modelinin testleri esasinda seleksiya materiallarinin secilmesi ve qiymetli formalar yaradilmasi isi daha suretlenib Bunun neticesi olaraq hemin illerde bir cox qiymetli bugda hibridleri yaradilib respublikamizin muxtelif regionlarindaki bolge tecrube stansiyalarinda ekoloji sinaqlardan kecirilib Onlarin stabil yuksek mehsuldar keyfiyyetli formalari secilerek Seleksiya Nailiyyetlerinin Sinagi ve Muhafizesi uzre Dovlet Komissiyasina teqdim olunub 6 Yem bitkileri Redakte Melumdur ki Azerbaycanda heyvandarliq kend teserrufatinin en qedim sahelerinden biridir Bu sahede bir nece yuz il bundan evvel mesgul olmaga baslanilib Heyvandarligin esas yem menbeyi tebii qis ve yay otlaqlari idi Malqaranin qis dovrunde esas yemlenen yeri Mil Qarabag Quba Xacmaz Seki Zaqatala Qebele Oguz Gence Qazax zonalarinin otlaqlari teskil edirdi Sonralar bu tebii otlaqlardan semereli istifade etmek ucun ve yem bitkilerinin tedarukunu artirmaq ucun elmi tedqiqat islerine baslanildi Bu isler esasen uc istiqametde gedirdi Respublikamizda yem bitkilerinin floristik terkibinin oyrenilmesi Otlaqlarin yem qiymetini mueyyenlesdirmek Otlaqlari gelecekde yaxsilasdirilmaq Bu meselelerin helli 18 ci esrden baslayaraq muxtelif vaxtlarda aparilmisdir Meselen S Q Qmelik 1770 ci ilde Qobustan otlaqlarini oyrenmisdir 1887 1895 ci illerde X A Vermisev ve V N Qeevski terefinden ilk defe olaraq Azerbaycanin bezi rayonlarinin heyvandarligi ve qis otlaqlarinin veziyyeti haqqinda bir nece eserler derc olunmusdur 1810 1901 ci illerde botaniklerden X X Steven E K Eyxvald K A Meyer Q I Radde ve basqalari respublikanin yarimsehralarinin bezi rayonlarini tebii yem bazasini oyrenmisler Azerbaycanda yem bitkileri uzerinde seleksiya isine 1926 ci ilde Gence seleksiya stansiyasinda muasir AETPI baslanmisdir Bu ise V V Turtseva rehberlik edirdi Tedqiqatlar gostermisdir ki yem bitkilerinden ilk novbede en elverislisi yoncadir Bu coxillik yem bitkisi terkibinde hem zulalin faizinin cox olamsi hem de torpagin azot ile zenginlesdirilmesine gore diger yem bitkilerinden xeyli ferqlendiyi ucun alimlerin nezer diqqetini celb etmisdir Bundan elave respublikamizin pambiqciliq zavodlarinda bu bitki novbeli ekinde xususi yer tutdugu ucun seleksiyacilar terefinden yonca bitkisinin seleksiyasina ciddi fikir verilirdi Terevezcilik Redakte Azerbaycan erazisinde terevez ve bostan bitkileri qedim zamanlardan beri becerilir Lakin inqilabdan qabaq suurlu toxumculuq ve seleksiya isi bu bitkilerle teskil olunmadigi ucun o zaman elmi seleksiya yolu ile sort yaradilmamisdir Yerli ehali esasen xalq terefinden yaradilmis yerli terevez ve bostan bitkilerinin sortlarini ekirdi Onlardan bezileri bir cox qiymetli teserrufat elamet ve xususiyyetlerine malik oldugu ucun bu gune qeder de respublikamizda becerilmekdedir Bunlardan meshur olan Ceferxan qarpiz sortu Gence xiyar sortu Hovsan ve Masalli sogan sortlari Abseron yemis sortlari ve s Inqilabdan sonra Azerbaycanda seleksiya isi bu bitkiler uzre ilden ile genislenmeye basladi Meselen 1925 ci ilde Merdekan qesebesinde Umumittifaq Bitkicilik institutunun Azerbaycan bolmesi teskil olunmusdur Bu bolmede bezi terevez bitkilerinin biber pomidor badimcan kolleksiyasi yaradilib oyrenilmisdir Meyvecilik ve uzumculuk Redakte Azerbaycan erazisinde muxtelif meyve ve uzum bitkileri genis yayilmisdir Respublikanin bir cox rayonlarinda muxtelif meyve ve uzum bitkileri kolxoz ve sovxozlarin iqtisadiyyatinda esas yer tutur Meselen Quba ve Xacmaz rayonlari Azerbaycanda esas meyvecilik rayonlarindan biri kimi taninir Uzumculuk ise xususen Samaxi Mil ve Qarabag duzenliklerinde yerlesen rayonlarda esas yer tutur Azerbaycanda genis yayilmis meyve bitkilerinden alma qoz findiq sabalid ve basqalarini misal gostermek olar Azerbaycanda bu bitkilerin qedim zamanlardan becerilmeyine baxmayaraq seleksiya isi bu bitkilerle 20 ci esrin 20 ci illerinden baslanmisdir 1930 1935 ci illeredek bu bitkilerde tedqiqat isleri ekspedisiya seklini dasiyirdi AKTI n meyvecilik kafedrasinin emekdaslari terefinden telebelerle birge yerli alma armud heyva zogal gilas ve diger meyve bitkilerinin muxtelifliyi oyrenilmisdir Istinadlar Redakte I K Abdullayev Azerbaycanda genetika ve seleksiya Elm nesriyyati Baki 1979 sehife 186 R E Quliyev Genetikanin esaslari ile bitkilerin seleksiyasi Baki universiteti nesriyyati Baki 1993 sehife 207 Berk bugda etirli corek 2010 Esed Cennet oglu Musayev Meqale I D Mustafayev Azerbaycanda bugda bitkisinin seleksiyasi Azerbaycan SSR elmler akademiyasi nesriyyati Baki 1958 sehife 106 Journal of Qafqaz University Chemistry and Biology 2015 Azerbaycanin cenub bolgesinde yayilmis Aegilops L Novlerinin ekoloji botaniki tedqiqi Mehemmed Eldarov Genetic Resources Institute of ANAS Azadliq ave 155 Meqale Azerbaycan biologiya ve seleksiya elminin Celal Eliyev zirvesi 2010 Meqale Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanda seleksiya amp oldid 5764933, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.