Antropogen landşaft
Antropogen landşaft - insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dəyişdirilmiş təbii landşafta, həmçinin insanın yaratdığı təbii- istehsal komplekslərinə, şəhər, qəsəbə, texnogen, kənd təsərrüfatı landşaftlarına deyilir. Antropogen landşaftlar hal-hazırda Yerin quru sahəsinin təxminən 50 %-ni əhatə edir. Antropogen landşaftlar özünü tənzimləyən təbii landşaftdan fərqli olaraq, insanın nəzarəti altında olub, idarə olunur.
Antropogen landşaftların tarixi və genetik xüsusiyyətləri.
Müasir dövrdə elm və texnikanın, məhsuldar qüvvələrin sürətli inkişafı yerin landşaft sferasının təbiətində əsaslı şəkildə ciddi struktur dəyişmələri yaratmışdır. XX əsrin 60-70-ci illərindən başlayaraq antropogen landşaftların öyrənilməsinə maraq xeyli artmışdır.
XIX əsrin ortalarından başlayaraq tədricən maşınlı sənayenın yaranması ilə dünyada və Azərbaycanda təbii ehtiyatların mənimsənilməsinin yeni, daha dağıdıcı və təbii landşaftlara qarşı amansız müdaxilə mərhələsi başlayır. Bu dövr XX əsrin ortalarına kimi davam edir. Quba, Qusar, Gədəbəy, Daşkəsən, Masallı, Lənkəran və s. inzibati ərazilərdəki dağ meşələri antropogen təsirlərlədən əsaslı şəkildə ziyan görür. Hazırda bu ərazilərdəki meşələrin əsas hissəsi təkrar törəmə meşələrdir.
XX əsrin ortalarından başlayaraq insanlar elmi texniki tərəqqinin üstünlüklərindən geosistemlərin təbii ehtiyatlarının mənimsənilməsində daha geniş istifadə edir. Kənd təsərrüfatında ziyanvericilərə və alaq otlarına qarşı zəhərli kimyəvi maddələrdən, əkin sahələrinin məhsuldarlığını artırmaq üçün kimyəvi gübrələrdən geniş istifadə edilməsi ekoloji tarazlığın pozulmasına, qurunt sularının çirklənməsinə, biomüxtəlifliyin kəskin azalmasına səbəb olur.
Azərbaycan Respublikası dağlıq ölkə olduğundan landşaftlarda gedən dəyişikliklər şaquli antropogenləşmə qanunauyğunluğuna tabedir. Belə ki, yüksəklik artdıqca təbii landşaftların antropogenləşmə sürəti və istiqaməti müvafiq olaraq dəyişir.
Antropogen fəaliyyət təbii komplekslərə müxtəlif formada təsir edir. Bu təsirləri bir neçə qrupda birləşdirmək olar: kənd təsərrüfatı fəaliyyəti, meşə təsərrüfatı, sənaye – texnogen, məskunlaşma, turizm-rekreasiya və s. məqsədi ilə istifadə. Bu fəaliyyət növlərinin landşaftlara təsiri də müxtəlifdir. Tikinti işləri, faydalı qazıntıların çıxarılması kiçik ərazi əhatə etməsinə baxmayaraq landşaftlarda köklü dəyişikliklər yaradır və demək olar ki, onları tam transformasiyaya məruz qoyur.
Antropogen landşaftların dayanıqlığı
Respublikamızın dağlıq landşaftları antropogen təsirlərə qarşı dayanıqlığına görə aaşağıdakı qruplara bölünür ( A.A.Mikayılov, Y.Ə.Qəribov , 1987).
I.Dayanıqsız yüksək dağ kompleksləri.
Bu komplekslər respublika ərazisinin 10%-ni tutur və onlar böyük meyilliyə, intensiv parçalanmaya malik olmaları, denudasiya proseslərinə qarşı nisbətən az dayanıqlı relyeflə xarakterizə olunur. Yüksək dağlığın 60% ərazisi istifadə olunmayan və az istifadə olunan qayalı- səpinti landşaftlarıdır və yüksək dinamikliyi ilə səciyyələnir. Bu kompleks daxilində antropogen təsirlərə dayanıqlığına görə 2 qrup ayrılır.
Çox dayanıqsız, praktiki olaraq istifadə olunmayan nival –subnival geokomplekslər.
Bu komplekslərə Böyük və Kiçik Qafqazın 3200-4400 m mütləq hündürlüklər arasında yerləşən suayrıcı və suayrıcıətrafı ərazilər aiddir.
Dayanıqzıs, müvsümü istifadə olunan yüksək dağ- çəmən geokompleksləri.
Bu komplekslər mütləq hündürlüyü 2000-3200 m olan ərazilərdə yayılan subalp, alp çəmənlikləri və çəmən-çöl landşaftlarını əhatə edir.
II. Nisbi dayanıqlı orta dağlıq meşələr və dağüstü kserofit geokomplekslər.
Bu komplekslər Böyük və Kiçik Qafqazın ortadağlıq qurşaqlarında ,Talış silsiləsinin suayrıcı ərazilərində yayılmışdır.
Zəif dayanıqlılandşaft
Zəif dayanıqlı təbii rejimli inkişafa malik, məhdud istifadə olunan meşə və meşə-kol geokompleksi. Bu komplekslər əkinçilik üçün azyararlı ərazilərdə saxlanılmışdır.
Zəif dayanıqlı landşaft
Zəif dayanıqlı təbii antropogen rejimlə inkişaf edən müntəzəm istifadə edilən meşədən sonrakı (dəmyə-əkinçilik) komplekslər.
Böyük və Kiçik Qafqazın meşələrinin yarıdan çoxu daha az dayanıqlığa malik olan təkrar komplekslərlə əvəz olunmuşdur.
III. Dayanıqlı, nisbi dayanıqlı öndağlıq-alçaqdağlıq meşə, çöl və yarımsəhra geosistemləri.
Bu komplekslər arid-denudasion , eroziya –denudasion proseslərlə xarakterizə olunur.
Nisbi dayanıqlı landşaft
Nisbi dayanıqlı təbii –antropogen rejimli inkişaf edən , məhdud istifadə edilən dağüstü-kserofit, arid dağ-meşə, enliyarpaqlı dağ-meşə landşaftları.
Bu komplekslər Acınohur-Ceyrançöl öndağlığı, Talış dağları, Qusar maili düzənliyi, Böyük Qafqazın cənub yamacında, Kiçik Qafqazın öndağlığında formalaşmışdır.
Dayanıqlı landşaft
Dayanıqlı təbii-antropogen rejimli müntəzəm istifadə olunan çöl, yarımsəhra landşaftları
Bu komplekslər Kiçik Qafqazın öndağlığı boyunca, Acınohur–Ceyrançöl öndağlığının dağarası çökəkliklərində və Qobustanda yayılmışdır. Bu ərazilərin çox hissəsi suvarma əkinçiliyində istifadə edilir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
İstinadlar
- G.Həsənov, S.B. Məmmədov, Y.Q. Əliyev. İzahlı Ensiklopedik Coğrafiya Terminləri Lüğəti «Təhsil» Bakı-2005.
- Azərbaycan Respublikasının fiziki coğrafiyası, I cild, Bakı 2016, 529 s.(421-423 s.)
- Микаилов А.А., Гарибов Я.А. Некоторые вопросы типизации горных ландшафтов Азербайджанской ССР по устойчивости антропогенных факторов. Изв. АН Азерб. ССР. серия наук о Земле., 1987, №5, с. 44-50.