fbpx
Wikipedia

Albaniya üsyanı (1910)

Avqust 07, 2021

1910-cu ildəki alban üsyanı (alb. Kryengritja shqiptare e vitit 1910, türk. 1910 Arnavutluk İsyanı) — Albaniyadakı Gənc Türk Osmanlı hökumətinin yeni mərkəziləşdirmə siyasətlərinə bir reaksiya idi. Bir sıra böyük həcmli üsyanların ilki idi. Üsyançılar Serbiya Krallığı tərəfindən dəstəklənmişdi. 1910-cu ilin ilk aylarında alınan yeni vergilər, İsa Boletininin 1909-cu ildə bir üsyana qarışan alban rəhbərləri Osmanlı İmperiyasına qarşı bir üsyan qaldırmaq üçün razı etməsinə yol açdı. Priştine-də (indiki Priştina) və Ferizovik-də (indiki Ferizay) alban hücumlarında, İpek (indiki Peç) şəhərindəki Osmanlı komandirinin öldürülməsində və müqavimətçilərin Kaçanik Keçidindəki Skopyeyə gedən dəmiryolunun bağlaması Osmanlı hökumətinin bölgədə hərbi vəziyyət elan etməsinə səbəb oldu.

1910 Albaniya üsyanı
Üsyanın təsviri (avqust, 1910)
Tarix May – İyun, 1910
Yeri Kosovo vilayəti, Osmanlı İmperiyası
Nəticəsi Üsyan yatırıldı
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)

İsa Boletini
İdris Səfər

Şövkət Turqut Paşa
Mehmet Şövkət Paşa

Tərəflərin qüvvəsi

55,000

50,000-dən çöx

İki həftədən çox bir vaxtdır gedən şiddətli döyüşdən sonra alban qüvvələri Drenisa bölgəsinə çəkilərkən, Osmanlı ordusu Prizren və Yakova (İndiki Qyakova) şəhərlərini zəbt etdi. Osmanlı əsgərləri 1910-cu ilin İyun ayının 1-də Peç şəhərini yenidən zəbt etmişdir. Bundan iki ay sonra Şkoder şəhərini də zəbt etdilər. Bunun nəticəsində bir çox məktəb bağlandı və iki il əvvəl Monastir Konqresində təsdiq edilən Alban əlifbasındakı nəşrlər qeyri-qanuni elan edildi.

Hadisələr

 
İdris Səfər üsyanın rəhbərlərindən biri idi.

1910-cu ilin ilk aylarında, İsa Boletini, 1909-cu ildəki daha kiçik üsyanın müvəffəqiyyətsizliyindən sonra Monteneqroya qaçan alban klanlarını ziyarət edərək qüvvələri yeni bir üsyan üçün razı etməyə çalışdı. Bu vaxt yeni qubernator Masar Bəy, əmtəələrin üzərinə dərhal sevilməyən yeni bir vergi sistemi gətirdi. Alban rəhbərlər, İpək (indiki Peç) şəhərində və Ferizoviçdə (indiki Ferizay) iki yeni iclas təşkil etdilər və burada yeni Osmanlı hökumətinin mərkəziləşmə siyasətinə qarşı birləşmək üzrə besa andını içdilər. İsa Boletini rəhbərliyindəki qüvvələr Priştina və Ferizoviçdə Osmanlı qüvvələrinə hücum etdilər. Peç şəhərindəki Osmanlı qüvvələrinin komandiri yerli xalq tərəfindən öldürüldü. Osmanlı hökuməti hərbi vəziyyət elan etdi və 1910-cu ilin Aprel ayında Skopyeyə gedən Şövkət Turqut Paşa rəhbərliyindəki 16.000 nəfərlik bir hərbi ekspedisiya göndərdi.

 
İsa Boletini üsyanın rəhbərlərindən biri idi.

Eyni vaxtda İdris Səfərin rəhbərliyindəki 3 min alban Kaçanik Keçidində yerləşən və Skopyeyə gedən dəmiryolunu bağladı. Priştinadan Osmanlı garnizonuna əsgər və hərbi təchizat göndərən bir qatarı tutmuş, əsgərləri silahsızlandırmış və təchizatları özlərinə götürmüşdülər. Osmanlı qüvvələri Kaçanik Keçidinə hücum etdi ancaq orada İdris Səfər rəhbərliyindəki albanlar tərəfindən göstərilinən müqavimət, Osmanlı hökumətinə 16 min əsgərin üsyanı yatırmaq üçün qeyri-kafi olduğunu öyrətdi. Buna görə ordudakı əsgərlərin sayı 40 minə qalxdı. İki həftədən çox vaxtdır ki sərt döyüşən Osmanlı əsgərləri, Kaçanik Keçidini zəbt etdilər və eyni vaxtda Ferazovik-Prizrenin Karraleva Keçidinə olan yolunu bağlayan İsa Boletini və Həsən Budakova rəhbərliyindəki alban qüvvələrinə hücum etdilər.

Üç gün davam edən döyüşdən sonra alban qüvvələri Drenisa bölgəsinə çəkildilər. Osmanlı qüvvələri 1910-cu ilin May ayının ortalarında Prizren şəhərini zəbt etdilər. İyun ayının 1-də isə Yakova və İpək şəhərlərini zəbt etdilər. Hökumət əmri ilə, ordunun bir qismi Skutari (indiki Şkoder) şəhərinə, digər qismi isə Debre bölgəsinə (Albaniyada indi Dibare, Makedoniya Respublikasında isə Debar olaraq bilinir) getdi. Skutariyə gedən ilk ordu, Zəhər Xəlil, Abdullah Xoca və Şaban Binaku rəhbərliyindəki, Qaç, Krasnik və Bitiç bölgələrindən gələn alban qüvvələri ilə döyüşərək Morine keçidini zəbt etdi. Osmanlı qüvvələri, Prel Tuli, Mehmet Şupendi və Maraş Deliya rəhbərliyindəki Albaniyanın Salem, Şose, Nikay və Mertur bölgələrindən gələn qüvvələr tərəfindən Aqri Keçidində 20 gündən çox dayandırıldı. 1910-cu ilin İyul ayının 24-də Osmanlı qüvvələri Skutari şəhərini zəbt etdi. Skutari zəbt olunandan sonra üsyan yatırıldı.

Nəticəsi

Osmanlı qüvvələrinin sayı 50 minə qədər yüksəlmiş olmasına baxmayaraq, yalnız ovalıqları və şəhərləri nəzarət altına almışdırlar, amma dağlıq bölgələrin nəzarəti ələ keçirməyi bacara bilməmişdirlər. Osmanlı komandiri Mehmet Şövkət Paşanın tələbi üzərinə Osmanlı hökuməti, alban klanlarının dağlıq qanunu olan "Leke Dukaqyini Aktı"-ın qaldırıldığını elan etdi. Bəzi alban klanları Monteneqroya qaçdılar, Osmanlı hökumətindən bir əfv tələb edərək üsyandan əvvəl verilən şərtlərin geri gətirilməsini istədilər. Bu, alban əlifbasının və onun içində nəşr olunan kitabların qadağan edilməsini də ehtiva edirdi. Bu şərtlər Osmanlı hökuməti tərəfindən qəbul edilmədi. Alban dil məktəbləri qeyri-qanuni elan edildi və alban hərflərində bir kitab saxlamaq cəza halına gəldi. Sayı və mövqesi ilə güclü olan Osmanlı ekspedisiyaları, Albaniyanın mərkəzində və cənubunda yeni qadağanları əhaliyə çatdırmaq üçün yürüşünə davam etdi. Alban məktəbləri bağlanıldı və Latın qrafikasındakı nəşrlər qeyri-qanuni elan edildi. Alban üsyan yatırılmışdı, amma 1912-ci ildə də yeni bir üsyan baş verdi.

Həmçinin Bax

İstinadlar

  1. Cozef von Hammer
  2. Akçam, Taner (2004), From empire to republic: Turkish nationalism and the Armenian genocide, (azərb. İmperiyadan respublikaya: Türk millətpərvərliyi və Erməni soyqırımı‎). Zed Books, səhifə 129. ISBN 978-1-84277-527-1
  3. Con R. Lamp (28 Mart 2000). Yugoslavia as History: Twice There Was A Country. (azərb. Tarix kimi Yuqoslaviya: İki Dəfə Ölkə Oldu‎) Kembric Universiteti Mətbuatı. Səhifə. 92. ISBN 978-0-521-77401-7. 2013-ci ilin İyul ayının 22-də alındı. By 1910, an armed Albanian revolt was spreading from Pristina, ironically supported by aid of Serbia. (azərb. "1910-ci ilə gəlindiyində, istehzayana bir şəkildə Serbiyanın yardımı ilə dəstəklənən silahlı Alban üsyanı Priştinadan yayılırdı."‎)
  4. Fraşeri, Kristo (1984), Historia e popullit shqiptar në katër vëllime (azərb. Alban xalqının tarixi dörd cilddə‎), II Cild, səhifə 439. Tirana, OCLC 255273594
  5. ↑ Qavriç, Corc Valter (2006), The crescent and the eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874-1913 (azərb. Hilal və qartal: Osmanlı rəhbərliyi, İslam və Albanlar, 1874-1913‎), səhifə 177. İ.B.Tauris, ISBN 978-1-84511-287-5
  6. ↑ Pirson, Oven (2004), Albania and King Zog: independence, republic and monarchy 1908-1939, (azərb. Albaniya və Kral Zoğu: müstəqillik, respublika və monarxiya 1908-1939‎) I.B.Tauris, səhifə 11. ISBN 978-1-84511-013-0
  7. Fraşeri, Kristo (1984), Historia e popullit shqiptar në katër vëllime (azərb. Alban xalqının tarixi dörd cilddə‎), II Cild, səhifə 440. Tirana, OCLC 255273594
  8. Fraşeri, Kristo (1984), Historia e popullit shqiptar në katër vëllime (azərb. Alban xalqının tarixi dörd cilddə‎), II Cild, səhifə 440–441. Tirana, OCLC 255273594
  9. ↑ Fraşeri, Kristo (1984), Historia e popullit shqiptar në katër vëllime (azərb. Alban xalqının tarixi dörd cilddə‎), II Cild, səhifə 441. Tirana, OCLC 255273594
  10. Qavriç, Corc Valter (2006), The crescent and the eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874-1913 (azərb. Hilal və qartal: Osmanlı rəhbərliyi, İslam və Albanlar, 1874-1913‎), səhifə 178. İ.B.Tauris, ISBN 978-1-84511-287-5
  11. Leyn Kinq; Vit Meyson (2006). Peace at Any Price: How the World Failed Kosovo. (azərb. Hər Hansı bir Qiymətdə Sülh: Dünya Kosovoda Necə Müvəffəqiyyətsiz Oldu.‎) Kornell Universiteti Mətbuatı. səhifə 30. ISBN 0-8014-4539-6.
  12. Celaviç, Barbara (1983), History of the Balkans: Twentieth century, (azərb. Balkanların Tarixi: İyirminci əsr‎) Kembric Universiteti Mətbuatı, Səhifə 188. ISBN 978-0-521-27459-3
  13. Fraşeri, Kristo (1984), Historia e popullit shqiptar në katër vëllime (azərb. Alban xalqının tarixi dörd cilddə‎), II Cild, səhifə 444–445. Tirana, OCLC 255273594
  14. ↑ Qavriç, Corc Valter (2006), The crescent and the eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874-1913 (azərb. Hilal və qartal: Osmanlı rəhbərliyi, İslam və Albanlar, 1874-1913‎), səhifə 183. İ.B.Tauris, ISBN 978-1-84511-287-5
  15. Fraşeri, Kristo (1984), Historia e popullit shqiptar në katër vëllime (azərb. Alban xalqının tarixi dörd cilddə‎), II Cild, səhifə 445. Tirana, OCLC 255273594
  16. Elsi, Robert (2004), Historical dictionary of Kosova (azərb. Kosovonun Tarixi Lüğəti‎), Scarecrow Mətbuatı, ISBN 978-0-8108-5309-6, səhifə xxix-xxx. 2010-cu ilin Noyabr ayının 21-də alındı.
  17. Finkel, Karolin (2006), Osman's dream: the story of the Ottoman Empire, 1300-1923 (azərb. Osmanın xəyalı: Osmanlı İmperyasının hekayəsi, 1300-1923‎), səhifə 521. Basic Books, ISBN 978-0-465-02396-7

Avqust 07, 2021
albaniya, üsyanı, 1910, 1910, ildəki, alban, üsyanı, kryengritja, shqiptare, vitit, 1910, türk, 1910, arnavutluk, isyanı, albaniyadakı, gənc, türk, osmanlı, hökumətinin, yeni, mərkəziləşdirmə, siyasətlərinə, reaksiya, sıra, böyük, həcmli, üsyanların, ilki, üsy. 1910 cu ildeki alban usyani alb Kryengritja shqiptare e vitit 1910 turk 1910 Arnavutluk Isyani Albaniyadaki Genc Turk Osmanli hokumetinin yeni merkezilesdirme siyasetlerine bir reaksiya idi 2 Bir sira boyuk hecmli usyanlarin ilki idi Usyancilar Serbiya Kralligi terefinden desteklenmisdi 3 1910 cu ilin ilk aylarinda alinan yeni vergiler Isa Boletininin 1909 cu ilde bir usyana qarisan alban rehberleri Osmanli Imperiyasina qarsi bir usyan qaldirmaq ucun razi etmesine yol acdi Pristine de indiki Pristina ve Ferizovik de indiki Ferizay alban hucumlarinda Ipek indiki Pec seherindeki Osmanli komandirinin oldurulmesinde ve muqavimetcilerin Kacanik Kecidindeki Skopyeye geden demiryolunun baglamasi Osmanli hokumetinin bolgede herbi veziyyet elan etmesine sebeb oldu 1910 Albaniya usyaniUsyanin tesviri avqust 1910 Tarix May Iyun 1910Yeri Kosovo vilayeti Osmanli ImperiyasiNeticesi Usyan yatirildiMunaqise terefleriAlban usyancilar Osmanli ImperiyasiKomandan lar Isa Boletini Idris Sefer Sovket Turqut Pasa Mehmet Sovket PasaTereflerin quvvesi55 000 1 50 000 den coxIki hefteden cox bir vaxtdir geden siddetli doyusden sonra alban quvveleri Drenisa bolgesine cekilerken Osmanli ordusu Prizren ve Yakova Indiki Qyakova seherlerini zebt etdi Osmanli esgerleri 1910 cu ilin Iyun ayinin 1 de Pec seherini yeniden zebt etmisdir Bundan iki ay sonra Skoder seherini de zebt etdiler Bunun neticesinde bir cox mekteb baglandi ve iki il evvel Monastir Konqresinde tesdiq edilen Alban elifbasindaki nesrler qeyri qanuni elan edildi Mundericat 1 Hadiseler 2 Neticesi 3 Hemcinin Bax 4 IstinadlarHadiseler Redakte Idris Sefer usyanin rehberlerinden biri idi 1910 cu ilin ilk aylarinda Isa Boletini 1909 cu ildeki daha kicik usyanin muveffeqiyyetsizliyinden sonra Monteneqroya qacan alban klanlarini ziyaret ederek quvveleri yeni bir usyan ucun razi etmeye calisdi Bu vaxt yeni qubernator Masar Bey emteelerin uzerine derhal sevilmeyen yeni bir vergi sistemi getirdi Alban rehberler Ipek indiki Pec seherinde ve Ferizovicde indiki Ferizay iki yeni iclas teskil etdiler ve burada yeni Osmanli hokumetinin merkezilesme siyasetine qarsi birlesmek uzre besa andini icdiler Isa Boletini rehberliyindeki quvveler Pristina ve Ferizovicde Osmanli quvvelerine hucum etdiler Pec seherindeki Osmanli quvvelerinin komandiri yerli xalq terefinden olduruldu Osmanli hokumeti herbi veziyyet elan etdi ve 1910 cu ilin Aprel ayinda Skopyeye geden Sovket Turqut Pasa rehberliyindeki 16 000 neferlik bir herbi ekspedisiya gonderdi 4 5 Isa Boletini usyanin rehberlerinden biri idi Eyni vaxtda Idris Seferin rehberliyindeki 3 min alban Kacanik Kecidinde yerlesen ve Skopyeye geden demiryolunu bagladi 5 6 Pristinadan Osmanli garnizonuna esger ve herbi techizat gonderen bir qatari tutmus esgerleri silahsizlandirmis ve techizatlari ozlerine goturmusduler 6 Osmanli quvveleri Kacanik Kecidine hucum etdi ancaq orada Idris Sefer rehberliyindeki albanlar terefinden gosterilinen muqavimet Osmanli hokumetine 16 min esgerin usyani yatirmaq ucun qeyri kafi oldugunu oyretdi Buna gore ordudaki esgerlerin sayi 40 mine qalxdi 5 7 Iki hefteden cox vaxtdir ki sert doyusen Osmanli esgerleri Kacanik Kecidini zebt etdiler ve eyni vaxtda Ferazovik Prizrenin Karraleva Kecidine olan yolunu baglayan Isa Boletini ve Hesen Budakova rehberliyindeki alban quvvelerine hucum etdiler Uc gun davam eden doyusden sonra alban quvveleri Drenisa bolgesine cekildiler 8 Osmanli quvveleri 1910 cu ilin May ayinin ortalarinda Prizren seherini zebt etdiler Iyun ayinin 1 de ise Yakova ve Ipek seherlerini zebt etdiler Hokumet emri ile ordunun bir qismi Skutari indiki Skoder seherine diger qismi ise Debre bolgesine Albaniyada indi Dibare Makedoniya Respublikasinda ise Debar olaraq bilinir getdi 5 9 Skutariye geden ilk ordu Zeher Xelil Abdullah Xoca ve Saban Binaku rehberliyindeki Qac Krasnik ve Bitic bolgelerinden gelen alban quvveleri ile doyuserek Morine kecidini zebt etdi Osmanli quvveleri Prel Tuli Mehmet Supendi ve Maras Deliya rehberliyindeki Albaniyanin Salem Sose Nikay ve Mertur bolgelerinden gelen quvveler terefinden Aqri Kecidinde 20 gunden cox dayandirildi 9 1910 cu ilin Iyul ayinin 24 de Osmanli quvveleri Skutari seherini zebt etdi Skutari zebt olunandan sonra usyan yatirildi 10 11 Neticesi RedakteOsmanli quvvelerinin sayi 50 mine qeder yukselmis olmasina baxmayaraq 6 yalniz ovaliqlari ve seherleri nezaret altina almisdirlar amma dagliq bolgelerin nezareti ele kecirmeyi bacara bilmemisdirler 12 Osmanli komandiri Mehmet Sovket Pasanin telebi uzerine Osmanli hokumeti alban klanlarinin dagliq qanunu olan Leke Dukaqyini Akti in qaldirildigini elan etdi 5 Bezi alban klanlari Monteneqroya qacdilar Osmanli hokumetinden bir efv teleb ederek usyandan evvel verilen sertlerin geri getirilmesini istediler Bu alban elifbasinin ve onun icinde nesr olunan kitablarin qadagan edilmesini de ehtiva edirdi Bu sertler Osmanli hokumeti terefinden qebul edilmedi Alban dil mektebleri qeyri qanuni elan edildi ve alban herflerinde bir kitab saxlamaq ceza halina geldi 13 14 Sayi ve movqesi ile guclu olan Osmanli ekspedisiyalari Albaniyanin merkezinde ve cenubunda yeni qadaganlari ehaliye catdirmaq ucun yurusune davam etdi Alban mektebleri baglanildi ve Latin qrafikasindaki nesrler qeyri qanuni elan edildi 14 15 Alban usyan yatirilmisdi amma 1912 ci ilde de yeni bir usyan bas verdi 16 17 Hemcinin Bax RedakteIdris Sefer Birinci Balkan muharibesiIstinadlar Redakte Cozef von Hammer Akcam Taner 2004 From empire to republic Turkish nationalism and the Armenian genocide azerb Imperiyadan respublikaya Turk milletperverliyi ve Ermeni soyqirimi Zed Books sehife 129 ISBN 978 1 84277 527 1 Con R Lamp 28 Mart 2000 Yugoslavia as History Twice There Was A Country azerb Tarix kimi Yuqoslaviya Iki Defe Olke Oldu Kembric Universiteti Metbuati Sehife 92 ISBN 978 0 521 77401 7 2013 ci ilin Iyul ayinin 22 de alindi By 1910 an armed Albanian revolt was spreading from Pristina ironically supported by aid of Serbia azerb 1910 ci ile gelindiyinde istehzayana bir sekilde Serbiyanin yardimi ile desteklenen silahli Alban usyani Pristinadan yayilirdi Fraseri Kristo 1984 Historia e popullit shqiptar ne kater vellime azerb Alban xalqinin tarixi dord cildde II Cild sehife 439 Tirana OCLC 255273594 1 2 3 4 5 Qavric Corc Valter 2006 The crescent and the eagle Ottoman rule Islam and the Albanians 1874 1913 azerb Hilal ve qartal Osmanli rehberliyi Islam ve Albanlar 1874 1913 sehife 177 I B Tauris ISBN 978 1 84511 287 5 1 2 3 Pirson Oven 2004 Albania and King Zog independence republic and monarchy 1908 1939 azerb Albaniya ve Kral Zogu musteqillik respublika ve monarxiya 1908 1939 I B Tauris sehife 11 ISBN 978 1 84511 013 0 Fraseri Kristo 1984 Historia e popullit shqiptar ne kater vellime azerb Alban xalqinin tarixi dord cildde II Cild sehife 440 Tirana OCLC 255273594 Fraseri Kristo 1984 Historia e popullit shqiptar ne kater vellime azerb Alban xalqinin tarixi dord cildde II Cild sehife 440 441 Tirana OCLC 255273594 1 2 Fraseri Kristo 1984 Historia e popullit shqiptar ne kater vellime azerb Alban xalqinin tarixi dord cildde II Cild sehife 441 Tirana OCLC 255273594 Qavric Corc Valter 2006 The crescent and the eagle Ottoman rule Islam and the Albanians 1874 1913 azerb Hilal ve qartal Osmanli rehberliyi Islam ve Albanlar 1874 1913 sehife 178 I B Tauris ISBN 978 1 84511 287 5 Leyn Kinq Vit Meyson 2006 Peace at Any Price How the World Failed Kosovo azerb Her Hansi bir Qiymetde Sulh Dunya Kosovoda Nece Muveffeqiyyetsiz Oldu Kornell Universiteti Metbuati sehife 30 ISBN 0 8014 4539 6 Celavic Barbara 1983 History of the Balkans Twentieth century azerb Balkanlarin Tarixi Iyirminci esr Kembric Universiteti Metbuati Sehife 188 ISBN 978 0 521 27459 3 Fraseri Kristo 1984 Historia e popullit shqiptar ne kater vellime azerb Alban xalqinin tarixi dord cildde II Cild sehife 444 445 Tirana OCLC 255273594 1 2 Qavric Corc Valter 2006 The crescent and the eagle Ottoman rule Islam and the Albanians 1874 1913 azerb Hilal ve qartal Osmanli rehberliyi Islam ve Albanlar 1874 1913 sehife 183 I B Tauris ISBN 978 1 84511 287 5 Fraseri Kristo 1984 Historia e popullit shqiptar ne kater vellime azerb Alban xalqinin tarixi dord cildde II Cild sehife 445 Tirana OCLC 255273594 Elsi Robert 2004 Historical dictionary of Kosova azerb Kosovonun Tarixi Lugeti Scarecrow Metbuati ISBN 978 0 8108 5309 6 sehife xxix xxx 2010 cu ilin Noyabr ayinin 21 de alindi Finkel Karolin 2006 Osman s dream the story of the Ottoman Empire 1300 1923 azerb Osmanin xeyali Osmanli Imperyasinin hekayesi 1300 1923 sehife 521 Basic Books ISBN 978 0 465 02396 7Menbe https az wikipedia org w index php title Albaniya usyani 1910 amp oldid 6076507, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.