fbpx
Wikipedia

Alaş muxtariyyəti

Avqust 07, 2021

Alaş muxtariyyəti (qaz. Алаш Мұхтарияты; 1917—1920) — XX əsrin əvvəllərində müasir Qazaxıstan ərazisində, "Alaş-Orda" adlı hökumətin nəzarəti altında mövcud olan qazaxların muxtar dövlət quruluşu. Alaş muxtariyyəti, Alaş partiyası tərəfindən elan edilmiş və 5-13 dekabr 1917-ci il tarixlərində Orenburqda Ümumqırğız (Ümum-Qazax) Konqresi tərəfindən qurulmuşdur. 5 mart 1920-ci ildə Qırğızıstan Bölgəsinin işğal edilməsi ilə Bolşevik Hərbi İnqilab Komitəsi tərəfindən ləğv edilmişdir. Sovet hökuməti onun yerində 17 Avqust 1920-ci ildə Qırğızıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, 1925-ci ildə onun adını dəyişdirərək Qazaxıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, 1936-cı ildə isə Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası təşkil etdi.

qaz. Алаш Мұхтарияты
Alaş muxtariyyəti
5-13 dekabr 1917–5 mart 1920
Oyan Qazax!
Statusuparlament respublikası
PaytaxtıAlaş Semipalatinsk
Ən böyük şəhəriSemey
Rəsmi dilləriqazax dili
Dini
dünyəvi dövlət
İdarəetmə formasıparlament respublikası
hökümət sədri 
Tarixi 
• Yaranması
5-13 dekabr 1917
• Süqutu
5 mart 1920
Ərazisi
• Ümumi
1 724 825 km² (1917)
Əhalisi
• Təxmini
4 262 762 nəfər. (1917)

Tarixi

İkinci Ümumqırğız Qurultayı (İkinci Ümumqazax Qurultayı)

  Əsas məqalə: İkinci Ümumqırğız (Ümumqazax) Qurultayı
 
Əlixan Bökeyxan, Alaş muxtariyyəti Hökumətinin sədri

Qazaxlar arasında, Alaş Orda partiyasının yeganə siyasi rəqibi, hədəfləri olduqca qəribə olsa da, Alaş partiyasının hədəflərindən çox da fərqlənməyən, lakin qısa müddətdə bolşeviklərin müttəfiqlərindən birinə çevrilən və 1917-ci ilin dekabrında təsis məclisinə namizədliyini irəli sürən "Uç Jüz" partiyası idi. Bu namizədlərdən biri də Saken Seyfullin idi. Sarı-Arka qəzeti bu seçkilərin nəticələrini dərc etdi. Petropavlovsk uyezdində Alaşa 26.814 səs verildi, "Uç Juz" yalnız 36 səs aldı. Semipalatinsk bölgəsində Alaş 58.300, "Üç Juz" - yalnız 1, Omsk uyezdində də nəticələr oxşar idi - Alaşa 16.200 və 300 səs - "Üç Juz" üçün verilmişdi. Seçkilərin uğursuzluğundan sonra "Üç Juz" partiyası bolşevik proqramını qəbul etdiyini elan etdi. O, qazaxları Alaşın muxtariyyət tələbini rədd etməyə, gəncləri Alaşın yaratdığı milislərə verməməyə, onlara bir qəpik pul ianə etməməyə çağırdı.

Belə şaraitdə və 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra mövcud olan vəziyyətə dair fəaliyyət proqramı hazırlamaq üçün, II Ümumqazax Qurultayı keçirmək qərarı alındı. 1917-ci il dekabrın 5-13-də Orenburq şəhərində keçirilən II Ümumqazax Qurultayında qazaxların neçə yaşayacaqları, hansı idarəetmə formasından istifadə edəcəkləri, kimlərlə ittifaqa girəcəkləri geniş müzakirə olundu. Türkistanın hər yerindən nümayəndə heyəti onun işində iştirak etdi. Qurultaya Bukey quberniyası (keçmiş Bökey Ordası), Ural, Turqay, Akmola, Semipalatinsk, Yeddisu, Sırdərya, Fərqana, Səmərqənd, Zakaspiysk vilayətlərindən, Altay quberniyasından və Amudarya torpaqlarından və qırğız mahallarından nümayəndələr qatılmışdılar. Dəvət olunanlar arasında yeni yaradılan Türküstan muxtariyyətinin baş naziri Mustafa Çokay da var idi. Qurultay Əlixan Bökeyxan, Əhməd Baytursunov, Miryaqub Dulatov, habelə İ.Omarov, S.Kadırbayev, S.Dosşanov tərəfindən təşkil edilmişdi. B.Kulmanov qurultayın sədri idi.

Qurultayın açılışında, nümayəndə heyətləri, əsasən Türküstanın cənubunun aclıq içində olduğunu söyləyərək açıqlamalar verdilər. Onlar insanların çaşqınlıq içində olduğunu, yerli hakimiyyət orqanlarının nizam-intizamı bərpa edə bilmədiyini bildirdilər. Bu xaişləri qətnamənin birinci bəndi olaraq müzakirə edən qurultay, "xalqı partiya mübarizəsinə son qoymağa və birləşməyə" çağırdı.

Qurultayın gündəmində əsas məsələlər aşağıdakılar idi:

  1. Sibir, Türküstan və cənub-şərq birliyinin muxtariyyətinə münasibət;
  2. bölgələrin muxtariyyəti;
  3. polis;
  4. milli şura;
  5. təhsil;
  6. milli fond;
  7. müftilik;
  8. xalq məhkəməsi;
  9. kənd rəhbərliyi;
  10. qida problemi.

Qurultayda əsas məsələ muxtariyyətin yaradılması idi. Əlixan Bökeyxan muxtariyyət haqqında məruzə etdi. Onun məruzəsi və Qazaxıstan muxtariyyəti məsələsi xüsusi komissiyaya təqdim edildi. Komissiya adından X.Qabasov çıxış etdi. Hesabatı müzakirə etdikdən sonra, faktı nəzərə alaraq:

  ... oktyabr ayının sonunda Müvəqqəti Hökumət süquta uğradı, Rusiya Respublikası etimad və mənəvi nüfuza sahib olan gücünü itirdi, ölkədə heç bir güc olmadığı üçün vətəndaş müharibəsi baş verə bilər, anarxiya dalğası bundan yaranır. Əyalət daxilində şəhər və kəndlərdə anarxiya hər gün böyüyür. Bu çətin vəziyyətdən yeganə çıxış yolu Qırğızıstan bölgələrinin bütün əhalisi tərəfindən tanınacaq möhkəm bir hökümət təşkil etməkdir.  

Qurultay yekdilliklə Qırğızıstan bölgələrinin Muxtariyyətinin qurulmasına və ona "Alaş" adı verilməsinə qərar verdi.. Ardınca çoxluğun səsverməsi ilə Alaş Orda Muxtariyyatının qurulduğu elan edildi. 25 üzvdən ibarət müvəqqəti bir xalq məclisi quruldu, onlardan 10 yeri ruslara və bölgənin digər xalqlarının nümayəndələrinə verildi. Daha sonra Alaş-Kala adlandırılan Semipalatinsk, paytaxt seçildi.

Yeni qurulan hökumətin rəhbərliyinə Əlixan Bökeyxan seçildi. Qurultay Sovet hakimiyyətini tanımamağa qərar verdi. Qırmızı Ordunun Qırğızların ərazisinə girməsi vəziyyətində onu dəf etmək üçün öz milli ordusunu yaratmağa qərar verildi. Əlixan Bökeyxan və onunla həmfikir olanlar Başqırt-Tatar və Kokand Muxtariyyatı ilə birliktə hərəkət etməyi qəbul etmədi. Lakin yeni qurulan hökumətin yetərincə kadrı, ordusu olmadığından qazaxların yaşadığı böyük bir ərazini yeni qaydalarla idarəetmək mümkün olmur. Təsis məclisinin çağırılmasından və Rusiyada dünya dövlətləri tərəfindən tanınmış hökümətin qurulmasından əvvəl "Alaş-Orda" Ümumqırğız Müvəqqəti Xalq Şurası vasitəsilə qırğızların muxtar özünüidarəetməsinin dərhal həyata keçirilməsinə başlamaq təklif edildi..

"Ağlar" və "Qırmızılar"la münasibət

Alaş Orda liderləri Sovet hökuməti ilə təmasda olmuşdular. Jaxanja Dusmuhəmmədov və Xəlil Dusmuhəmmədov V.İ.Lenin və İ.V.Stalinlə görüşmüşdülər. H.Qabbasov da İ.V.Stalin ilə Millətlər Xalq Komissarı olaraq danışıqlar aparmışdı. 1918-ci ilin yanvarında Alibi (Əli-Bəy) Cangildin (xaç suyuna salınmış qazax - Nikolay Stepnov adını almışdır.) Stalinə, Alaşın muxtariyyətini zəiflətmək üçün Turqay vilayyətində bolşeviklərin tərəfdarlarından qüvvələr toplamağa söz vermişdi. Yaz aylarında Dəşt-i Qıpçaq çölərindəki siyasi rəqabət anarxiyanın və şiddətin hökm sürdüyünü göstərirdi. 1918-ci ilin martında, Sarı Arka qəzeti, Alaş mətbəəsinin dağıldığını və bunun nəticəsində "Qazax" qəzetinin bağlanmasına məcbur olduğunu bildirdi. Məqalədə bolşeviklər bu hücuma görə, xüsusən Alibi (Əli-Bəy) Cangildin təşkilatçı kimi tənqid olunurdu.

Eləcə də, Alaş-Orda liderləri ataman A.Dutovla Sovet hakimiyyətinin Orenburqda devrilməsindən sonra, Samaradaki Təsis Məclisi Komitəsi ilə, Omskdakı Müvəqqəti Sibir Hökuməti (Ufa Kataloqu) ilə əlaqələr qurdular. 1917-ci il mayın 15-17-də Qostanayda Başqırd və Qazax milli hərəkatlarının - Başqurdistan və Alaş Cümhuriyyətinin nümayəndələrinin görüşü keçirildi, burada ortaq əks-sovet mübarizəsinin təşkili müzakirə edildi. Sovet hökuməti ilə təmaslardan və güzəştlərdən, Alaşordalılar Sovetlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün Omsk höküməti ilə ittifaqa girdilər.

1918-ci ilin iyununda Alaş-Ordanın qərarı qəbul edildi: “Sovet hökumətinin muxtar Alaş ərazisində verdiyi bütün fərmanlar etibarsız sayılacaq. Alaş-Orda Sədri A.Bukeyxan, üzvləri M. Tınışpaev, H.Qabbasov." Ancaq müstəqil Alaş-Orda Omskda yerləşən Müvəqqəti Ümumrusiya Hökumətinə lazım deyildi. 4 Noyabr 1918-ci il fərmanı ilə Qazaxıstanı özünə tabe etmək üçün onu ləğv etməyə çalışdılar. Rusiyanın ali hökmdarı Admiral A.Kolçak da Alaş-Ordanın tanınmasını rədd etdi.

Avqust ayında Semipalatinskdə ilk Alaş süvari alayı yaradıldı.

11 sentyabr 1918-ci ildə Alaş-Ordanın Qərb şöbəsi, J.Dosmuhammedovun rəhbərlik etdiyi Ural bölgəsi mərkəzi Cambeytidə yerləşməklə quruldu. Şərq şöbəsinin mərkəzi Semipalatinskdən Jan Semeyə köçdü. 1919-cu ilin martında Kolçakın qoşunları Samara və Kazana qarşı qəti bir hücuma başladılar, aprel ayında bütün Uralı işğal etdilər və Volqaya yaxınlaşdılar. Qırmızı Ordunu güclü şəkildə didərgin saldılar. Vəziyyətdən istifadə edib "Alaş-Orda" Torqay çöllərində antisovet üsyan qaldırdı. Makan Jhumagulovun "Qartallar hündürlükdə ölür" kitabında bildirilir ki, sonra Mirjakip Dulatov başda olmaqla Alaş orda xalqı həbs olundu və 18 mayda qırmızı komandir Amangəldi İmanov güllələndi.

1919-cu ilin yayında, Şərqi Cəbhənin 1-ci Ordusunun İnqilabi Hərbi Şurası, nümayəndə heyətini danışıqlara göndərmək barədə Alaş-Ordanın Ural qrupuna ultimatum göndərdi:

  Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikası missiyası və ordunun İnqilabi Hərbi Şurası tərəfindən bizə verilən səlahiyyətlərlə elan edirik: 1). Orenburq kazaklarının tam məğlubiyyəti haqqında; 2).Türküstan yolunun təmizlənməsi və 3).Qırğızıstan bölgələrini düşməndən azad etmək üçün geniş əməliyyatların başlanması.

...Orenburq kazaklarından nümunə götürərək güclü Qırmızı Orduya qarşı yararsız və fəlakətli müharibəyə son qoymağı və Sovet hökumətinin mərhəmətinə təslim olmağı təklif edirik ... və hakimiyyətinin tanınması əsasında bizimlə danışıqlar aparırıq. Orenburqdakı Ümumqazax Hərbi İnqilab Komitəsi və bu Qazaxıstan Konqresinin müstəqil Qazaxıstan Cümhuriyyətinin əsasını qoyacaq Komitə tərəfindən qəbul edilmiş qərarlar icra ediləcək.

Sovet Komissarları Sovetinin Sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizədə iştirak edən bütün qazaxların əfv və bağışlanmasına dair fərmanını yaymağa hazırıq ...

Bunu etməklə Qazaxıstan xalqının bir hissəsi üçün bu həlledici və kritik məqamda Qazaxıstan ərazisindəki vətəndaş müharibəsinin bütün nəticələrindən və müqavilədən imtina etməyinizə məcbur olacağımız tədbirlərdən qaçacaqsınız...

Tam səlahiyyətlə. İnqilabi Hərbi Şurası. Murat-Lejava (Eliava).

Möhkəmləndirilmiş Ural Hərbi Şurasının üzvləri.
Alaş Orda, sənədlər toplusu, Martınenko tərəfindən tərtib edilmişdir, Qızıl-Orda, 1929
  

1919-cu ilin dekabrında Alaş-Orda Sovet təzyiqi və hərbi müdaxiləsi səbəbindən tabe olmaq məcburiyyətində qaldı. Alaş muxtariyyətinin bütün inzibati resursu məcbur şəkildə Sovetlərin idarəetmə orqanlarına tam inteqrasiya edildi. Alaş-Orda dərhal ləğv edildi və amnistiyaya baxmayaraq bütün liderləri 30-cu illərdə güllələndi və yaxud represiyaya uğradıldı. Alaş-Orda liderlərinin edamının qanuniliyi ilə bağlı istintaq rəsmi səviyyədə müzakirə olunmadı..

Alaş muxtariyyəti Müvəqqəti Xalq Məclisi üzvləri

Haqqında sənədli filmlər

  • Kalila Umarov. "Mağcan" - "Mağcan", Qazaxtelefilm. 1990. Dahi qazax şairi Mağcan Cumabayev haqqında sənədli film.
  • Kalila Umarov. "Naubet" - "Böyük Jute", Qazaxtelefilm. 1992. Qazaxıstandakı Qolodomor haqqında sənədli film (1931-1932)
  • Kalila Umarov. "Mirjkıptın oralıy" - "Mir-Yakubun qayıdışı", Qazaxtelefilm. 1993. Sənədli film
  • Kalila Umarov. "Alaş turalı soz" - "Alaş haqında söz", Qazaxtelefilm. 1994. Sənədli film
  • Kalila Umarov. "Alaşorda", Qazaxtelefilm. 2009. 1917-1920-ci illərdə ilk qazax milli muxtariyyəti haqqında sənədli film.

İstinadlar

  1. The Alash Movement and the Soviet Government: A Difference of Positions
  2. Ubiria, Grigol (16 September 2015). Soviet Nation-Building in Central Asia:The Making of the Kazakh and Uzbek Nations. Routledge. səh. 77. ISBN 9781317504351. İstifadə tarixi: 28 July 2020.
  3. Peimani, Hooman (2009). Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus. ABC-CLIO. səh. 124. ISBN 9781598840544. İstifadə tarixi: 28 July 2020.
  4. Казахстан в период гражданского противостояния
  5. . 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  6. http://tarikh.kz/sovetskiy-period-istorii-kazahstana/alash-orda/
  7. Досмухамедов Джаганша Досмухамедович
  8. Коллектив авторов. Историческая энциклопедия Сибири / Гл. ред. В. А. Ламин. — Новосибирск: Издательский дом «Историческое наследие Сибири», 2009. — Т. Первый: А-И. — С. 60—61. — 716 с. — ISBN 5—8402—0230—4.
  9. Члены народного совета правительства Алашорды | Алаш Орда
  10. Алашорда Үкіметінің Толық Құрамына Кімдер Мүше Болды?

Ədəbiyyat

  • Бочагов А. К. "Алаш-Орда". Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-19 гг., Кзыл-Орда, 1927.
  • «Алаш Орда», (Сборник документов, сост. Н. Мартыненко, Кызыл-Орда,1929), переизд. Алма-Ата, «Айкап», 1992, предисловие К. Сарсекеева.
  • Сарсекеев К. «Смута», Алма-Ата, 1989.
  • Аманжолова Д. «Партия „Алаш“: история и историография». Семипалатинск, 1993.
  • Аманжолова Д. "Казахский автономизм и Россия. История движения «Алаш», Москва, 1994.
  • Нурпеисов К. «Алаш» и «Алаш-Орда»,Алматы, 1995.
  • Нурсалиев Р. Ауэзов и «Алаш», Алматы, 1995.
  • Койгельдиев М. «Алаш козгалысы» (Движение «Алаш»), Алматы, 1996.
  • Нурсалиев Р. «Алашординцы», Алматы, 2004.
  • Steven Sabol "Russian Colonization and the Genesis of Kazak National Consciousness", Palgrave Macmillan, 2003, pp. 143–144.

Xarici keçidlər

  • Alash Orda Encyclopædia Britannica search
  • Уш-жуз, Алаш и партия большевиков в период конфронтации (1917-1920 годы) 2014-01-13 at the Wayback Machine

Avqust 07, 2021
alaş, muxtariyyəti, Алаш, Мұхтарияты, 1917, 1920, əsrin, əvvəllərində, müasir, qazaxıstan, ərazisində, alaş, orda, adlı, hökumətin, nəzarəti, altında, mövcud, olan, qazaxların, muxtar, dövlət, quruluşu, alaş, partiyası, tərəfindən, elan, edilmiş, dekabr, 1917,. Alas muxtariyyeti qaz Alash Muhtariyaty 1917 1920 XX esrin evvellerinde muasir Qazaxistan erazisinde Alas Orda adli hokumetin nezareti altinda movcud olan qazaxlarin muxtar dovlet qurulusu Alas muxtariyyeti Alas partiyasi terefinden elan edilmis ve 5 13 dekabr 1917 ci il tarixlerinde Orenburqda Umumqirgiz Umum Qazax Konqresi terefinden qurulmusdur 5 mart 1920 ci ilde Qirgizistan Bolgesinin isgal edilmesi ile Bolsevik Herbi Inqilab Komitesi terefinden legv edilmisdir Sovet hokumeti onun yerinde 17 Avqust 1920 ci ilde Qirgizistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi 1925 ci ilde onun adini deyisdirerek Qazaxistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi 1936 ci ilde ise Qazaxistan Sovet Sosialist Respublikasi teskil etdi 3 qaz Alash Muhtariyaty Alas muxtariyyeti5 13 dekabr 1917 5 mart 1920Oyan Qazax Statusuparlament respublikasiPaytaxtiAlas SemipalatinskEn boyuk seheriSemeyResmi dilleriqazax diliDinidunyevi dovlet 1 Idareetme formasiparlament respublikasihokumet sedri Tarixi Yaranmasi5 13 dekabr 1917 Suqutu5 mart 1920Erazisi Umumi1 724 825 km 1917 Ehalisi Texmini4 262 762 nefer 1917 Selefi XelefiQazaxistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi Bozqir Umumi Qubernatorlugu Mundericat 1 Tarixi 1 1 Ikinci Umumqirgiz Qurultayi Ikinci Umumqazax Qurultayi 2 Aglar ve Qirmizilar la munasibet 3 Alas muxtariyyeti Muveqqeti Xalq Meclisi uzvleri 4 Haqqinda senedli filmler 5 Istinadlar 6 Edebiyyat 7 Xarici kecidlerTarixi RedakteIkinci Umumqirgiz Qurultayi Ikinci Umumqazax Qurultayi Redakte Esas meqale Ikinci Umumqirgiz Umumqazax Qurultayi Elixan Bokeyxan Alas muxtariyyeti Hokumetinin sedri Qazaxlar arasinda Alas Orda partiyasinin yegane siyasi reqibi hedefleri olduqca qeribe olsa da Alas partiyasinin hedeflerinden cox da ferqlenmeyen lakin qisa muddetde bolseviklerin muttefiqlerinden birine cevrilen ve 1917 ci ilin dekabrinda tesis meclisine namizedliyini ireli suren Uc Juz partiyasi idi Bu namizedlerden biri de Saken Seyfullin idi Sari Arka qezeti bu seckilerin neticelerini derc etdi Petropavlovsk uyezdinde Alasa 26 814 ses verildi Uc Juz yalniz 36 ses aldi Semipalatinsk bolgesinde Alas 58 300 Uc Juz yalniz 1 Omsk uyezdinde de neticeler oxsar idi Alasa 16 200 ve 300 ses Uc Juz ucun verilmisdi Seckilerin ugursuzlugundan sonra Uc Juz partiyasi bolsevik proqramini qebul etdiyini elan etdi O qazaxlari Alasin muxtariyyet telebini redd etmeye gencleri Alasin yaratdigi milislere vermemeye onlara bir qepik pul iane etmemeye cagirdi Bele saraitde ve 1917 ci il Oktyabr inqilabindan sonra movcud olan veziyyete dair fealiyyet proqrami hazirlamaq ucun II Umumqazax Qurultayi kecirmek qerari alindi 1917 ci il dekabrin 5 13 de Orenburq seherinde kecirilen II Umumqazax Qurultayinda qazaxlarin nece yasayacaqlari hansi idareetme formasindan istifade edecekleri kimlerle ittifaqa girecekleri genis muzakire olundu Turkistanin her yerinden numayende heyeti onun isinde istirak etdi Qurultaya Bukey quberniyasi kecmis Bokey Ordasi Ural Turqay Akmola Semipalatinsk Yeddisu Sirderya Ferqana Semerqend Zakaspiysk vilayetlerinden Altay quberniyasindan ve Amudarya torpaqlarindan ve qirgiz mahallarindan numayendeler qatilmisdilar Devet olunanlar arasinda yeni yaradilan Turkustan muxtariyyetinin bas naziri Mustafa Cokay da var idi Qurultay Elixan Bokeyxan Ehmed Baytursunov Miryaqub Dulatov habele I Omarov S Kadirbayev S Dossanov terefinden teskil edilmisdi B Kulmanov qurultayin sedri idi Qurultayin acilisinda numayende heyetleri esasen Turkustanin cenubunun acliq icinde oldugunu soyleyerek aciqlamalar verdiler Onlar insanlarin casqinliq icinde oldugunu yerli hakimiyyet orqanlarinin nizam intizami berpa ede bilmediyini bildirdiler Bu xaisleri qetnamenin birinci bendi olaraq muzakire eden qurultay xalqi partiya mubarizesine son qoymaga ve birlesmeye cagirdi Qurultayin gundeminde esas meseleler asagidakilar idi Sibir Turkustan ve cenub serq birliyinin muxtariyyetine munasibet bolgelerin muxtariyyeti polis milli sura tehsil milli fond muftilik xalq mehkemesi kend rehberliyi qida problemi Qurultayda esas mesele muxtariyyetin yaradilmasi idi Elixan Bokeyxan muxtariyyet haqqinda meruze etdi Onun meruzesi ve Qazaxistan muxtariyyeti meselesi xususi komissiyaya teqdim edildi Komissiya adindan X Qabasov cixis etdi Hesabati muzakire etdikden sonra fakti nezere alaraq oktyabr ayinin sonunda Muveqqeti Hokumet suquta ugradi Rusiya Respublikasi etimad ve menevi nufuza sahib olan gucunu itirdi olkede hec bir guc olmadigi ucun vetendas muharibesi bas vere biler anarxiya dalgasi bundan yaranir Eyalet daxilinde seher ve kendlerde anarxiya her gun boyuyur Bu cetin veziyyetden yegane cixis yolu Qirgizistan bolgelerinin butun ehalisi terefinden taninacaq mohkem bir hokumet teskil etmekdir Qurultay yekdillikle Qirgizistan bolgelerinin Muxtariyyetinin qurulmasina ve ona Alas adi verilmesine qerar verdi 4 Ardinca coxlugun sesvermesi ile Alas Orda Muxtariyyatinin quruldugu elan edildi 25 uzvden ibaret muveqqeti bir xalq meclisi quruldu onlardan 10 yeri ruslara ve bolgenin diger xalqlarinin numayendelerine verildi Daha sonra Alas Kala adlandirilan Semipalatinsk paytaxt secildi 5 Yeni qurulan hokumetin rehberliyine Elixan Bokeyxan secildi Qurultay Sovet hakimiyyetini tanimamaga qerar verdi Qirmizi Ordunun Qirgizlarin erazisine girmesi veziyyetinde onu def etmek ucun oz milli ordusunu yaratmaga qerar verildi Elixan Bokeyxan ve onunla hemfikir olanlar Basqirt Tatar ve Kokand Muxtariyyati ile birlikte hereket etmeyi qebul etmedi Lakin yeni qurulan hokumetin yeterince kadri ordusu olmadigindan qazaxlarin yasadigi boyuk bir erazini yeni qaydalarla idareetmek mumkun olmur Tesis meclisinin cagirilmasindan ve Rusiyada dunya dovletleri terefinden taninmis hokumetin qurulmasindan evvel Alas Orda Umumqirgiz Muveqqeti Xalq Surasi vasitesile qirgizlarin muxtar ozunuidareetmesinin derhal heyata kecirilmesine baslamaq teklif edildi 6 Aglar ve Qirmizilar la munasibet RedakteAlas Orda liderleri Sovet hokumeti ile temasda olmusdular Jaxanja Dusmuhemmedov ve Xelil Dusmuhemmedov V I Lenin ve I V Stalinle gorusmusduler H Qabbasov da I V Stalin ile Milletler Xalq Komissari olaraq danisiqlar aparmisdi 7 1918 ci ilin yanvarinda Alibi Eli Bey Cangildin xac suyuna salinmis qazax Nikolay Stepnov adini almisdir Staline Alasin muxtariyyetini zeifletmek ucun Turqay vilayyetinde bolseviklerin terefdarlarindan quvveler toplamaga soz vermisdi Yaz aylarinda Dest i Qipcaq colerindeki siyasi reqabet anarxiyanin ve siddetin hokm surduyunu gosterirdi 1918 ci ilin martinda Sari Arka qezeti Alas metbeesinin dagildigini ve bunun neticesinde Qazax qezetinin baglanmasina mecbur oldugunu bildirdi Meqalede bolsevikler bu hucuma gore xususen Alibi Eli Bey Cangildin teskilatci kimi tenqid olunurdu Elece de Alas Orda liderleri ataman A Dutovla Sovet hakimiyyetinin Orenburqda devrilmesinden sonra Samaradaki Tesis Meclisi Komitesi ile Omskdaki Muveqqeti Sibir Hokumeti Ufa Kataloqu ile elaqeler qurdular 1917 ci il mayin 15 17 de Qostanayda Basqird ve Qazax milli herekatlarinin Basqurdistan ve Alas Cumhuriyyetinin numayendelerinin gorusu kecirildi burada ortaq eks sovet mubarizesinin teskili muzakire edildi Sovet hokumeti ile temaslardan ve guzestlerden Alasordalilar Sovetlere qarsi mubarize aparmaq ucun Omsk hokumeti ile ittifaqa girdiler 1918 ci ilin iyununda Alas Ordanin qerari qebul edildi Sovet hokumetinin muxtar Alas erazisinde verdiyi butun fermanlar etibarsiz sayilacaq Alas Orda Sedri A Bukeyxan uzvleri M Tinispaev H Qabbasov Ancaq musteqil Alas Orda Omskda yerlesen Muveqqeti Umumrusiya Hokumetine lazim deyildi 4 Noyabr 1918 ci il fermani ile Qazaxistani ozune tabe etmek ucun onu legv etmeye calisdilar Rusiyanin ali hokmdari Admiral A Kolcak da Alas Ordanin taninmasini redd etdi Avqust ayinda Semipalatinskde ilk Alas suvari alayi yaradildi 11 sentyabr 1918 ci ilde Alas Ordanin Qerb sobesi J Dosmuhammedovun rehberlik etdiyi Ural bolgesi merkezi Cambeytide yerlesmekle quruldu Serq sobesinin merkezi Semipalatinskden Jan Semeye kocdu 1919 cu ilin martinda Kolcakin qosunlari Samara ve Kazana qarsi qeti bir hucuma basladilar aprel ayinda butun Urali isgal etdiler ve Volqaya yaxinlasdilar Qirmizi Ordunu guclu sekilde didergin saldilar Veziyyetden istifade edib Alas Orda Torqay collerinde antisovet usyan qaldirdi Makan Jhumagulovun Qartallar hundurlukde olur kitabinda bildirilir ki sonra Mirjakip Dulatov basda olmaqla Alas orda xalqi hebs olundu ve 18 mayda qirmizi komandir Amangeldi Imanov gullelendi 1919 cu ilin yayinda Serqi Cebhenin 1 ci Ordusunun Inqilabi Herbi Surasi numayende heyetini danisiqlara gondermek barede Alas Ordanin Ural qrupuna ultimatum gonderdi Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikasi missiyasi ve ordunun Inqilabi Herbi Surasi terefinden bize verilen selahiyyetlerle elan edirik 1 Orenburq kazaklarinin tam meglubiyyeti haqqinda 2 Turkustan yolunun temizlenmesi ve 3 Qirgizistan bolgelerini dusmenden azad etmek ucun genis emeliyyatlarin baslanmasi Orenburq kazaklarindan numune goturerek guclu Qirmizi Orduya qarsi yararsiz ve felaketli muharibeye son qoymagi ve Sovet hokumetinin merhemetine teslim olmagi teklif edirik ve hakimiyyetinin taninmasi esasinda bizimle danisiqlar apaririq Orenburqdaki Umumqazax Herbi Inqilab Komitesi ve bu Qazaxistan Konqresinin musteqil Qazaxistan Cumhuriyyetinin esasini qoyacaq Komite terefinden qebul edilmis qerarlar icra edilecek Sovet Komissarlari Sovetinin Sovet hakimiyyetine qarsi mubarizede istirak eden butun qazaxlarin efv ve bagislanmasina dair fermanini yaymaga haziriq Bunu etmekle Qazaxistan xalqinin bir hissesi ucun bu helledici ve kritik meqamda Qazaxistan erazisindeki vetendas muharibesinin butun neticelerinden ve muqavileden imtina etmeyinize mecbur olacagimiz tedbirlerden qacacaqsiniz Tam selahiyyetle Inqilabi Herbi Surasi Murat Lejava Eliava Mohkemlendirilmis Ural Herbi Surasinin uzvleri Alas Orda senedler toplusu Martinenko terefinden tertib edilmisdir Qizil Orda 1929 1919 cu ilin dekabrinda Alas Orda Sovet tezyiqi ve herbi mudaxilesi sebebinden tabe olmaq mecburiyyetinde qaldi Alas muxtariyyetinin butun inzibati resursu mecbur sekilde Sovetlerin idareetme orqanlarina tam inteqrasiya edildi Alas Orda derhal legv edildi ve amnistiyaya baxmayaraq butun liderleri 30 cu illerde gullelendi ve yaxud represiyaya ugradildi Alas Orda liderlerinin edaminin qanuniliyi ile bagli istintaq resmi seviyyede muzakire olunmadi 8 Alas muxtariyyeti Muveqqeti Xalq Meclisi uzvleri RedakteElixan Bokeyxan sedr Muxammedjan Tinisbayev Miryaqub Dulatov Magcan Cumabayev Ehmed Baytursunov Jakip Akbayev Otinsi Alijanov Sadik Amanjolov Ehmed Beremjanov Halel Qabasov Jaxanja Dusmuhemmedov Xelil Dusmuhemmedov Alimxan Yermekov Baxtigerey Kulmanov Bazarbay Mammedov Tanacev Validxan Aydarxan Turlibayev Mustafa Cokay 9 10 Haqqinda senedli filmler RedakteKalila Umarov Magcan Magcan Qazaxtelefilm 1990 Dahi qazax sairi Magcan Cumabayev haqqinda senedli film Kalila Umarov Naubet Boyuk Jute Qazaxtelefilm 1992 Qazaxistandaki Qolodomor haqqinda senedli film 1931 1932 Kalila Umarov Mirjkiptin oraliy Mir Yakubun qayidisi Qazaxtelefilm 1993 Senedli film Kalila Umarov Alas turali soz Alas haqinda soz Qazaxtelefilm 1994 Senedli film Kalila Umarov Alasorda Qazaxtelefilm 2009 1917 1920 ci illerde ilk qazax milli muxtariyyeti haqqinda senedli film Istinadlar Redakte The Alash Movement and the Soviet Government A Difference of Positions Ubiria Grigol 16 September 2015 Soviet Nation Building in Central Asia The Making of the Kazakh and Uzbek Nations Routledge seh 77 ISBN 9781317504351 Istifade tarixi 28 July 2020 Peimani Hooman 2009 Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus ABC CLIO seh 124 ISBN 9781598840544 Istifade tarixi 28 July 2020 Kazahstan v period grazhdanskogo protivostoyaniya Ot Sozaka do Astany 2015 04 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 07 12 http tarikh kz sovetskiy period istorii kazahstana alash orda Dosmuhamedov Dzhagansha Dosmuhamedovich Kollektiv avtorov Istoricheskaya enciklopediya Sibiri Gl red V A Lamin Novosibirsk Izdatelskij dom Istoricheskoe nasledie Sibiri 2009 T Pervyj A I S 60 61 716 s ISBN 5 8402 0230 4 Chleny narodnogo soveta pravitelstva Alashordy Alash Orda Alashorda Үkimetinin Tolyk Қuramyna Kimder Mүshe Boldy Edebiyyat RedakteBochagov A K Alash Orda Kratkij istoricheskij ocherk o nacionalno burzhuaznom dvizhenii v Kazahstane perioda 1917 19 gg Kzyl Orda 1927 Alash Orda Sbornik dokumentov sost N Martynenko Kyzyl Orda 1929 pereizd Alma Ata Ajkap 1992 predislovie K Sarsekeeva Sarsekeev K Smuta Alma Ata 1989 Amanzholova D Partiya Alash istoriya i istoriografiya Semipalatinsk 1993 Amanzholova D Kazahskij avtonomizm i Rossiya Istoriya dvizheniya Alash Moskva 1994 Nurpeisov K Alash i Alash Orda Almaty 1995 Nursaliev R Auezov i Alash Almaty 1995 Kojgeldiev M Alash kozgalysy Dvizhenie Alash Almaty 1996 Nursaliev R Alashordincy Almaty 2004 Steven Sabol Russian Colonization and the Genesis of Kazak National Consciousness Palgrave Macmillan 2003 pp 143 144 Xarici kecidler RedakteAlash Orda Encyclopaedia Britannica search ALAShORDA R K Nurmagambetova Dvizhenie Alash i Alash Orda Istoriografiya problemy 1920 1990 e gg XX veka Ush zhuz Alash i partiya bolshevikov v period konfrontacii 1917 1920 gody Arxivlesdirilib 2014 01 13 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Alas muxtariyyeti amp oldid 6072532, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.