Şişqaya
Şişqaya — Azərbaycanın Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunda kənd.
Kənd | |
Şişqaya | |
---|---|
40°18′42″ şm. e. 45°40′48″ ş. u. | |
Ölkə | Azərbaycan |
Rayon | Basarkeçər rayonu |
Tarixi və coğrafiyası | |
Mərkəzin hündürlüyü | 2.044 ± 1 m |
Saat qurşağı | |
Əhalisi | |
Əhalisi |
|
Rəsmi dili | ermənicə |
Rəqəmsal identifikatorlar | |
Poçt indeksi | 1608 |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Tarixi
İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında kənd adı. Şişqaya kəndi Şah İsmayıl Xətainin hakimiyyəti illərindən əvvəl də mövcud olmuşdur. Belə ki, Sarıyaqub və Babacan kəndlərinin Şişqayadan köçənlər tərəfindən salındığı tarixdə məlumdur. Sarıyaqub kəndinin idarəçiliyinin Şah İsmayıl tərəfindən Miskin Abdala həvalə edilməsi, bu məsələnin dəqiqliyini bir daha təsdiqləyir. 1528-ci ilə aid mənbələrdə adı qеyd olunmuşdur. Əhalinin əsas hissəsini Türkiyənin Ərzurum vilayətindən, Cənubi Azərbaycanın Xoy, Rum, Mazandaran, Diyarbəkr, İsfahan əyalətlərindən və İrəvan mahalının Uluxanlı bölgəsinin Necili kəndindən gələnlər təşkil edirdilər. Kəndin adı Qocadağ və Qaradağ adlanan hər iki dağın arasında yerləşən, hündürlüyü 45–50 metrə çatan Şişqayanın adı ilə bağlıdır.
Kəndə dəfələrlə (1905, 1915, 1918-ci illər) silahlı erməni quldur dəstələri tərəfindən hücumlar olmuş,əhali qırğınlara məruz qalmışdır.İlaxır çərşənbə 1919-cu ildə polkovnik Hələbyanın başçılıq etdiyi daşnak terror qrupu Göyçə mahalının Şişqaya kəndində xüsusi qəddarlıq aktı törətmiş, 640 nəfər dinc, əliyalın kənd sakinini od çatıb ətrafında dövrə vurdurduqları tonqala atıb yandırmışlar.
1920-ci ilin aprelində "Azərbaycan" qəzeti yazırdı: "Artıq Göyçə mahalında müsəlman qalmayıb. Hazırda Yeni Bəyazid qəzasında 84 müsəlman kəndi dağıdılmışdır, onlardan 22 kənd apreldə dağıdılmışdır. Daşkənd, Qoşabulaq, Sarıyaqub, Baş Şorca, Aşağı Şorca, Soğanqulu-ağalı, Ağkilsə, Zod, Qulu, Ağalı, Böyük Qaraqoyunlu, Kiçik Qaraqoyunlu, Zərzibil, Ədli, İnəkdağ], Qaraiman, Kəsəmən, Baçkənd, Bala Məzrə, Şişqaya, Baş Hacı, Qəribqaya kəndlərinin 15 mindən artıq evi olan əhalisi bütün malı, dövləti başlı-başına buraxıb qaçmışdır. Bütün bu var-dövlət hazırda ermənilərə qalıb, qarət edilmiş əmlak bir neçə milyon və hətta milyardlar qədərdir".
Andranikin quldur qoşununun və daşnakların 1918–1920-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı apardıqları soyqırımı nəticəsində indiki Ermənistan ərazisində yaşayan əhalinin çox böyük hissəsi, təxminən 565 min nəfəri vəhşicəsinə qırılmış, yaxud öz dədə-baba torpaqlarından qovulmuş, didərgin salınmışdır. Erməni müəllifləri özləri bu faktı təsdiq edirlər. Tarixçi Z.Korkodyan "Sovet Ermənistanının əhalisi — 1831–1931-ci illər" kitabında faktı olduğu kimi göstərir ki, 1920-ci ildə Ermənistanda Sovet hökuməti qurularkən bu ərazidə 10 min nəfərdən bir qədər çox türk azərbaycanlı qalmışdı.
28 noyabr 1988-ci ildə Daşnak terror qrupları Basarkeçər rayonunun Çaxırlı, Qanlı, Kərkibaş, Şişqaya, Zod kəndlərinə basqınlar edirlər. Nəqliyyat vasitəsi olmayan imkansız, əliyalın əhalidən 34 nəfər döyülərək işgəncə ilə qətlə yetirilmişlər. Sağ qalanlar Gədəbəyə, Kəlbəcərə adlamaq üçün Sarınər, Urumbasar gədiklərindən aşmalı olurlar. Qarda-çovğunda borana düşən qaçqınlardan 12 nəfər donvurmadan tələf olur.
1918-ci ildə Məşədi Allahverdi Bayram oğlu (1870–1918) və onun oğlu Məhərrəm Məşədi Allahverdi oğlu (1895–1918) aldadılaraq Basarkeçərə çağırılmış və ermənilər tərəfindən öldürülmüşlər.
19 aprеl 1991-ci ildə kəndin adı Qukariç qoyulmuşdur. Hazırda adı Qeğamasardır.
Ərazisi
Kənd rayon mərkəzindən 18 km, Qərb tərəfdə Göyçə dağının ətəyində Basarkeçər, Çəmbərək rayonlarının avtomobil şossesinin üstündə, dəniz səviyyəsindən 2059 metr yüksəklikdə yerləşmişdir. Kəndin eni 1,5 km, uzunluğu isə 3 km-dir. Kənd Babacan kəndi ilə qərb tərəfdən 3 km, şərq tərəfdən 1,5 km, Göysu kəndi ilə şimal tərəfdən 1,5 km Güney kəndləri ilə həmsərrdir. Kəndin ərazisi şimal tərəfdən Qocadağ, Qaradağ, cənub hissəsi Göyçə gölü ilə həmsərhəddir. Kəndin 9500 hektar torpağı olmuşdur. Bundan 2000 hektarı taxılçılıq, 3000 hektarı yemçilik, 1600 hektarı bağçılıq 1900 hektarı tütünçülük və tərəvəzçilik, 1000 hektarı otaraq sahələridir.
Kəndin ərazisində adları Türk toponimlərindən ibarət çox mənzərəli və gəzməli yerlər vardır. Onlardan tarixi III–V əsrlərə təsadüf edən, üzərində Qrabar əlifbası ilə yazılan, Alban türklərinin yaşamasından bəhs edən, xaç daşları tarixi abidələr, kəndin şimal hissəsində xırda qırmızı daşlardan ibarət təpə dini abidələrdir. Abidəyə qonşu kəndlərdən olan sakinlər də nəzir gətirər və niyyət edər, çıraq yandırar və arzu dilərdilər. Adları çəkilən yurd yerlərindən Məmmədcəfərin bulağı, Sarıtəpə bulağı, Sona bulağı, Maral bulağını, Hacı əhmədin komu, Məşədi Cəfərqulunun komu, kor Tanrıverdinin komu və başqa yerləri göstərmək olar. Kənddə 4 su ilə işləyən dəyirman olmuşdur: Xıdıroğlu Qurbanın dəyirmanı — (Hasanlılar tayfası), Aslanın dəyirmanı (Balaməmmədlilər tayfası), Cəfərin dəyirmanı — (Balaməmmədlilər tayfası), Cahangirin dəyirmanı — (Töstülülər tayfası)
Əhalisi
Şişqaya kəndinin 1831-ci ildə 251 nəfər, 1873-cü ildə 593 nəfər, 1886-cı ildə 905 nəfər, 1897-ci ildə 1032 nəfər, 1908-ci ildə 1041 nəfər, 1914-cü ildə 1088 nəfər, 1916-cı ildə 1232 nəfər əhalisi olmuşdur. 1919-cu ilin ilaxır çərşənbəsində 13-dən 20-nə qədər Daşnak polkovniki Sulikovun quldur dəstəsi kəndə gələrək iclas adı ilə kənd ağsaqqallarını, qadınlarını və uşaqlarını evlərə və tövlələrə dolduraraq vəhşicəsinə yandırmışlar. Qaçmaq istəyənin çoxu güllələnmiş və ya qılıncdan keçirilmişdir. 700-ə yaxın dinc əhali bu qətliamın qurbanı olmuşdur. Kənd tamamilə qarət edilmişdir.
Ermənistanda hakimiyyət yıxıldıqdan sonra qaçqınlar geri qayırmışdır. Kəndin 1922-ci ildə 461 nəfər, 1926-cı ildə 612 nəfər, 1931-ci ildə 863 nəfər əhalisi olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində kənd yenidən bərpa olmuş, təsərrüfatı inkişaf etdirilmiş, bir və iki mərtəbəli evlər tikilmiş və meyvə bağları salınmışdır. 1988-ci ildə kəndin əhalisi 5000 nəfərdən çox olmuşdur.
Kəndin tayfaları
- Ağsaklılar — (Türkiyə, Ərzurum bölgəsi)
- Töstülülər — (Cənubi Azərbaycanın Rum əyaləti)
- Hasanlılar — (Cənubi Azərbaycan)
- Məşədi Üsənlilər — (Cənubi Azərbaycanın Rum əyaləti (Töstülülər tayfasının qolu))
- Nazarlılar — (Cənubi Azərbaycan)
- Qorxmazlılar — (Cənubi Azərbaycan)
- Məmmədcəfərlilər — (Cənubi Azərbaycan)
- Balaməmmədlilər — (Cənubi Azərbaycan)
- Xəlillilər — (Cənubi Azərbaycan)
- Neçililər — (İrəvan mahalının Uluxanlı bölgəsinin Necli kəndi)
- Dadaşlılar — (İrəvan mahalının Uluxanlı bölgəsinin Necli kəndi)
- Kərbəlayı Hüseynlilər — (Cənubi Azərbaycan)
- Ayvazlılar — (Cənubi Azərbaycan)
- Tağılılar — (Cənubi Azərbaycan)
- Çanaxlılar — (Cənubi Azərbaycan)
- Hüsənlilər — (Cənubi Aərbaycan)
- Didarlılar — (Cənubi Azərbaycan)
Qaçqınlıq
1905–1907-ci illərdəki I qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi tamamilə doğma yurdlarında qalmışdır. Qaçqınlıq zamanı kəndin təxminən 200 evi, 1040–1050 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur..
1918–1920-ci illərdəki II qaçqınlıq zamanı 1919-cu ilin aprelin 13-dən 20-nə qədər quldur erməni daşnağı Andranikin başçılıq etdiyi dəstə kənd əhalisinin əksəriyyətini barışıq adı ilə aldadaraq mal tövlələrinə doldurub vəhşicəsinə yandırmışdır. Sağ qalan əhalinin əksər hissəsi quldur dəstəsi tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, az bir hissəsi kənd yaxınlığındakı dağlar vasitəsilə qaçqın düşmüş, Şəmkir, Gədəbəy rayonlarında məskunlaşmışdır. Sovet hakimiyyəti qələbə çaldıqdan sonra 1921-ci ilin yazında məskunlaşdıqları ərazilərdən yenidən doğma yurdlarına qayıtmışlar.
Qaçqınlıq zamanı kəndin təxminən 250–300 evi, 1500–1600 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur. 1948–1953-cü illərdəki III qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi doğma yurdlarında qalmışdır. Kəndin 300–350- evi, 2000–2500 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur.
1988–1991-ci illərdəki IV qaçqınlıq zamanı kənd əhalisi tamamilə doğma yurdlarından çıxarılaraq qaçqın düşmüşlər. Kəndəhalisi Bakı, Gəncə, Şəmkir, Sumqayıt, Abşeron, Samux, Xanlar, Daşkəsən, Gədəbəy və başqa yerlərdə məskunlaşmışdır, bu günə qədər həmin ərazilərdə yaşayırlar. Qaçqınlıq zamanı kəndin 550 evi, 3500 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur.
Şişqaya kəndinin əhalisi Göyçə mahalında yaşadığı müddətdə adət və ənənələrinə, dini və el bayramlarına sadiq qalmışlar. Ararılan statistik məlumatlara görə Şişqaya kəndinin 213 nəfərdən artıq müxtəlif ixtisaslar üzrə ali təhsilli mütəxəssisləri vardır.
Elm və din
1930–1932-ci illərdə kənddə dövlət tərəfindən məktəb açılmışdır. Məktəbin inzibati binası olmadığı üçün dərslər imkanlı şəxslərin evlərində keçirilərdi.
Kənddə 1930–1932-ci illərdən 1936–1937-ci illərə qədər ibtidai (I–IV), 1936–1937-ci illərdən 1939-cu ilə qədər yeddiillik (VII), 1939-cu ildən 1988-ci ilin dekabrına qədər isə orta (X) məktəb olmuşdur. İlk olaraq Şişqaya kəndində Basarkeçər rayon İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifəsində işləmiş, kənd sakini Əhmədov Abbasın təşəbbüsü ilə 1939-cu ildə iki mərtəbəli hər cür şəraiti, 500 şargirdin təhsil alması üçün məktəb binası tikilmişdir.Göyçənin ən böyük və inkişaf etmiş kəndlərindən biri olmuşdur. Kənddə orta və internat məktəbləri, xəstəxana, aptek, ATS, mədəniyyət evi, klub, poçt, məişət evi, uşaq baxçası, müasir dəyirman, univermaq, təsərrüfat mağazası və digər sosial-mədəni obyektlər olmuşdur.
Tanınmışları
- Şair Aydın (1825–1915) — el şairi.
- Yunis Rzayev — partiya və dövlət xadimi.i
- Mikayıl Bayramov — istehsalat qabaqcılı, kolxoz sədri.
- Tapdıq Cəfərov — kolxoz sədri.
- Məhərrəm Musayev — pedaqoq, texnika elmləri namizədi.
- Məmməd Cahangirov — tibb elmləri doktoru, professor.
- Nəriman İmanov — polis polkovniki, idarə rəisi
- Ramiz Həsənli — texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.
- Əli Bayramov (sahibkar) — Aqrolizinq Səhmdar Cəmiyyətinin sədri (2007–2014).
- Adil İbrahimov — əməkdar müəllim
- Əziz İbrahimov — müəllim, təcrübəli pedaqoq
- Əli İbrahimov — kimya üzrə fəlsəfə doktoru.
- Ənvər Rüstəmov — Pedaqoq,kolxoz sədri,şair, əməkdar jurnalist
- Mayıl Cəfərov — kolxoz sədri.
- Güllər Süleymanova — sovet sədri.
- Məcnun Cəfərov — baş həkim
- Vaqif Cəfərov — baş həkim
- Əsgərxan Məmmədov — sovxoz və kolxoz sədri.
- Mehman Bayramov — həkim-travmatoloq, orteped.
- Şişqayalı Bəhman — mühəndis-geoloq, müəllim, şair.
1941/45-də həlak olanlar
- Bayramov Koruş Musa oğlu,
- İbrahimov Salman Cavad oğlu,
- Həsənəliyev Cavad Mədəd oğlu,
- Əzizov Cəbrayıl Yusif oğlu,
Qarabağda şəhid olanlar
- Tahir Bayramov
- Məhəddin Heydərov
- Maqsud Abdullayev
Qaçqınlıqda ölənlər
1988-ci ilin soyqırımında kənddən həlak olanlar. İbrahimov Əziz Cavad oğlu (müəllim, 1926), Əliyev Mehralı İbrahim oğlu (1935), Əliyev Şahin Qabil oğlu (1973), Zeynalov İlyas Əmirxan oğlu (1942), Əliyev Yunis Tahir oğlu (1964), Əsədova Züleyxa (1942)
Din adamları
Hacı Fəxrəddin Cavanşir oğlu,Hcı Mərdan (Xəlillilər tayfası), Hacı Hasan (Xəlillilər tayfası),Hacı Məmmərzə (Tağılılar tayfası), Hacı Əli (Töstülülər tayfası), Hacı Qələndər (Hüsənlilər tayfası), Hacı Molla Paşa (Hüsənlilər tayfası), Hacı Əhməd (Töstülülər tayfası), Kərbəlayı Hasan (Ayvazlılar tayfası), Kərbəlayı Hüseyn (Axsaqalılar tayfası), Kərbəlayı Allahyar (Axsaqlılar tayfası),Kərbəlayı Mehdi (Balaməmmədlilər), Kərbəlayı Muxtar (Töstülülər), Kərbəlayı Əli (Töstülülər tayfası), Məşədi Hüsən (Hüsənlilər tayfasının başçısı), Məşədi Xamoy (Hüsənlilər tayfası), Məşədi Hüseyn (Hüsənlilər tayfası), Məşədi Paşa (Hüsənlilər tayfası), Məşədi Qələndər (Hüsənlilər tayfası), Məşədi Tükəzban (Hüsənlilər tayfası), Məşədi Muxtar (Töstülülər tayfası), Məşədi Təhməz (Töstülülər tayfası), Məşədi Məmmədalı (Töstülülər tayfası), Məşədi Cəfərqulu (Axsaqlılar tayfası), Məşədi Məhəmməd (Axsaqlılar tayfası), Məşədi Süleyman (Axsaqlılar tayfası), Məşədi Yusif (Tağılılar tayfası), Məşədi Allahverdi (Didarlılar tayfası)
İstinadlar
- Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան — Երևան: 2008. — 184 səh.