fbpx
Wikipedia

İyə

İye — tatar, başqırd, çuvaş dillərində evlərdə və başqa yerlərdə yaşayan ruhların adıdır.

Adları

Müxtəlif türk dillərində Yiye, Eğe, İçi, Is, Ez şəklində də deyilər. Monqolcada Ezen, Ejen, Eçen, Edin olaraq tanınmaqdadır. Ümumi və xüsusi olmaq üzrə iki mənası vardır.

  1. Ümumi Məna: Sahib. Qoruyucu. Bir şeyin maliki.
  2. Xüsusi Məna: Bir şeyin qoruyucu ruhu.

Xüsusiyyətləri

Əşyaların içində olan, fövqəladə təbiətini köçürən gizli güc. Qoruyucu, xeyirxah ruhlara verilən ad. Türk mifologiyasında bir çox təbiət ünsürünün xüsusilə də müəyyən bir mənası və dəyəri olanların mütləq bir iyesi vardır. Meşə İyesi, Ağac İyesi, Su İyesi kimi. Bağ iyesi üzüm bağını qoruyar. İnsanların özlərinə yəni qoruduqları şeyə qarşı hörmətli olmalarını gözləyirlər. Belə olmadıqda qəzəblənərlər. Bundan başqa zərərsizdırlər. Bu ruh hər bir ünsürün hər üzvü üçün ayrı-ayrı mövcuddur. Və onun ayrılmaz bir hissəsidir. Məsələn hər ocağın öz qoruyucu ruhu vardır. Hətta İslam sonrası məscid iyesi adı altında məscidlərin belə qoruyucu ruhları olduğuna çox uzun müddət inanılmışdır. Hətta tatarlar arasında bu gün belə geniş şəkildə bu inanc iştirak etməkdədir. İyeler olduqları yerin təmizlik və təhlükəsizliyinə çox əhəmiyyət verərlər, hətta insanlara nümunə olsun deyə bunları bəzən özləri reallaşdırarlar. Bundan başqa Altay Ezi (Altay Dağının qoruyucusu) kimi xüsusi adlarla yaradılmış iye adları da vardır. Türkcədəki "Issız" (tənha) sözü qoruyucu ruhu olmayan yerlər üçün istifadə edilərdi. Bu varlıqlar qoruduqları yerin xaricində gücsüzdür, ona görə oraları tərk etməzlər. Hər bir şeyin iyesi ola bilər məsələn: Daş iyesi və ya Çəkic iyesi ...

Bu anlayış İslam dinindəki, hər obyektin və hər varlığın başında ən az bir mələk tapılar anlayışı ilə də paralellik göstərir. Məsələn hər insanın sağ və sol çiyinində günah və savablarını yazan mələklər (Kiramən və Katibin) vardır. Dolqanlarda Köhnə Mallar İyesi şəklində ifadə edilə biləcək bir iye belə vardır. Bəzən mücərrəd faktların və ya hadisələrin də iyesi tapılar, məsələn "Çut Ezi" (Qıtlıq iyesi) kıtlıklara səbəb olan bir varlıqdır. Bu səbəblə, bütün İyeleri tək-tək araşdırmaq mümkün görünmədiyi üçün yalnız ən çox bilinən və tanınanları ələ almaq daha doğru olacaq. Türklərlə qonşu bir tayfa olan Yenisey ostyaklarında Ec (Es) adlı bir Göy tanrısı vardır və göyün yeddinci qatında yaşayır. Yakutlar iye üçün bəzən Küdegen təbirini istifadə edilən. Teleutlarda dünyanın başından məlumat var olan İyezi adlı bir ruh var, ki bəlkə də Baş iye adlandırılması uyğun olar. İyeler bəzən keşikçi olaraq da adlandırılar. Etrusk yazılarında İe olaraq iştirak edər. İyeler iki əsas sinifə ayrılar.

  1. Kök-Kalığ (Göy-Hava) İyeleri: Göy cisimlərinin qoruyucu ruhlarıdır. Hər bir göy cisminin öz iyesi vardır. Bir görüşə görə sayı 19 dur.
  2. Yar-Sub (Yer-Su) İyeleri: Yerle və sularla əlaqədar olan varlıqların iyeleridir. Hər bir varlığın öz iyesi tapılar. Bir görüşə görə ədədləri 17 dənədir. Dağların ətəklərində, çaylarda, çeşmələr başında, meşələrdə oturarlar. Xakaslar bu İyeleri yalnız iki adla tanıyırlar. Dağ Ezi və Su Ezi.

İçi/İci

Yakut dilində "sahib, qoruyucu, əşyalara sahib olan ruh, obyektin içindəki gizli güc, məzmun, başlanğıc, maya" kimi bir çox mənada istifadə olunur. Araşdırmalara görə bu söz "obyektlərin içində olub onun gizli gücünü, fövqəladə təbiətini köçürən güc" mənasında istifadə edilər. Yaqutdan "İççiler" arasında ən çox hörmət görənlər, Yol himayədarı (Suğol İçite), Dağ himayədarı (Xaya İçite) və Göl himayədarı (Küğel İçite) kimi ruhlardır. Onlann qəzəbinə məruz qalmamaq və könüllərini xoş tutmaq üçün müxtəlif qurbanlar verilir.

İdi/İzi

Türk mifoloji düşüncə tarixi boyunca ən qədim anlayışlardan biridir. Müəyyən təbii obyektləri qoruyan, onların simvolu olan varlıqların (İye və İçi), daha çox İslam dövrü türk mətn və sözlüklerinde rast gəlinən formasıdır. Ancaq bu anlayış məna genişlənməsinə uğrayaraq "Tanrı" mənasında da istifadə edilməyə başlanmışdır. Qaraxanlı və Xarəzm türkcəsindəki qaynaqlarda (məsələn "Kutadgu Billg" də) "İdi" şəkliylə, "Tanrı" (sahib, əfəndi) mənasında istifadə edilər. "Divan-ı Lüğat-it Türk" də isə "İzi" şəkliylə keçmiş və həm "sahib" həm də Tanrı "mənasında istifadə edilmişdir.

İyilər

Azərbaycan, Anadolu və Ahıska kimi bir çox yerdə övliya və ya ərən kimi tanınan varlıqlara verilən addır. Söz hər nə qədər "yaxşı" (xeyirli) sözcüyünün çoxluq halı kimi ("iyi" sözü anadoluda yaxşı, xeyirli demekdir) dayansa da əslində "iye" anlayışıyla əlaqəlidir. Müqəddəs sayılan türbələr və qəbiristanlıqlar, bu yaxşıların adlarıyla əlaqəli olaraq istifadə edilər. İnanışa görə, əlləri bərəkətli olduğundan toxunduqları nə varsa bərəkət verən "Al qızları" kimi varlıqlar da yaxşılardan sayılır. Peyğəmbərlərin, mələklərin və övliyaların da bunlar arasında olduğu deyilər. İyilerin yatdığı yer olaraq düşünülən məzarlar, ziyarət yeri sayılmış və xəstələr ilə dərman tapa bilməyənlər buralara getmişdir.

Etimologiya

(İy/İz/İs/Ez/İç) kökündən törəmişdir. Sahib, malik, qoruyucu. Məsələn İdikut adı İdi (iye) və Kut sözlərinin birləşmiş halıdır və Kutun sahibi deməkdir ki Tanrını ifadə edər. Başqa fikrə görə İdikut İdi "müqəddəs" və kut "bəxt" sözlərinin birləşməsidir. Monqol və tabğac dillərində Ezen / Eçen, mancur dilindəki Eden sözləri də sahib və / və ya əmi mənalarına gəlirlər.

Mənbə

  • Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)
  • Türk Mifologiyası Ensiklopedik Lüğət, Cəlal Bəydili, Yurt Nəşriyyat
  • Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca (İççi), (İdi-İzi), (İye-Yiye)  (türk.)

iyə, tatar, başqırd, çuvaş, dillərində, evlərdə, başqa, yerlərdə, yaşayan, ruhların, adıdır, mündəricat, adları, xüsusiyyətləri, içi, iyilər, etimologiya, mənbəadları, redaktəmüxtəlif, türk, dillərində, yiye, eğe, içi, şəklində, deyilər, monqolcada, ezen, ejen. Iye tatar basqird cuvas dillerinde evlerde ve basqa yerlerde yasayan ruhlarin adidir Mundericat 1 Adlari 2 Xususiyyetleri 3 Ici Ici 4 Idi Izi 5 Iyiler 6 Etimologiya 7 MenbeAdlari RedakteMuxtelif turk dillerinde Yiye Ege Ici Is Ez seklinde de deyiler Monqolcada Ezen Ejen Ecen Edin olaraq taninmaqdadir Umumi ve xususi olmaq uzre iki menasi vardir Umumi Mena Sahib Qoruyucu Bir seyin maliki Xususi Mena Bir seyin qoruyucu ruhu Xususiyyetleri RedakteEsyalarin icinde olan fovqelade tebietini kocuren gizli guc Qoruyucu xeyirxah ruhlara verilen ad Turk mifologiyasinda bir cox tebiet unsurunun xususile de mueyyen bir menasi ve deyeri olanlarin mutleq bir iyesi vardir Mese Iyesi Agac Iyesi Su Iyesi kimi Bag iyesi uzum bagini qoruyar Insanlarin ozlerine yeni qoruduqlari seye qarsi hormetli olmalarini gozleyirler Bele olmadiqda qezeblenerler Bundan basqa zerersizdirler Bu ruh her bir unsurun her uzvu ucun ayri ayri movcuddur Ve onun ayrilmaz bir hissesidir Meselen her ocagin oz qoruyucu ruhu vardir Hetta Islam sonrasi mescid iyesi adi altinda mescidlerin bele qoruyucu ruhlari olduguna cox uzun muddet inanilmisdir Hetta tatarlar arasinda bu gun bele genis sekilde bu inanc istirak etmekdedir Iyeler olduqlari yerin temizlik ve tehlukesizliyine cox ehemiyyet vererler hetta insanlara numune olsun deye bunlari bezen ozleri reallasdirarlar Bundan basqa Altay Ezi Altay Daginin qoruyucusu kimi xususi adlarla yaradilmis iye adlari da vardir Turkcedeki Issiz tenha sozu qoruyucu ruhu olmayan yerler ucun istifade edilerdi Bu varliqlar qoruduqlari yerin xaricinde gucsuzdur ona gore oralari terk etmezler Her bir seyin iyesi ola biler meselen Das iyesi ve ya Cekic iyesi Bu anlayis Islam dinindeki her obyektin ve her varligin basinda en az bir melek tapilar anlayisi ile de paralellik gosterir Meselen her insanin sag ve sol ciyininde gunah ve savablarini yazan melekler Kiramen ve Katibin vardir Dolqanlarda Kohne Mallar Iyesi seklinde ifade edile bilecek bir iye bele vardir Bezen mucerred faktlarin ve ya hadiselerin de iyesi tapilar meselen Cut Ezi Qitliq iyesi kitliklara sebeb olan bir varliqdir Bu sebeble butun Iyeleri tek tek arasdirmaq mumkun gorunmediyi ucun yalniz en cox bilinen ve taninanlari ele almaq daha dogru olacaq Turklerle qonsu bir tayfa olan Yenisey ostyaklarinda Ec Es adli bir Goy tanrisi vardir ve goyun yeddinci qatinda yasayir Yakutlar iye ucun bezen Kudegen tebirini istifade edilen Teleutlarda dunyanin basindan melumat var olan Iyezi adli bir ruh var ki belke de Bas iye adlandirilmasi uygun olar Iyeler bezen kesikci olaraq da adlandirilar Etrusk yazilarinda Ie olaraq istirak eder Iyeler iki esas sinife ayrilar Kok Kalig Goy Hava Iyeleri Goy cisimlerinin qoruyucu ruhlaridir Her bir goy cisminin oz iyesi vardir Bir goruse gore sayi 19 dur Yar Sub Yer Su Iyeleri Yerle ve sularla elaqedar olan varliqlarin iyeleridir Her bir varligin oz iyesi tapilar Bir goruse gore ededleri 17 denedir Daglarin eteklerinde caylarda cesmeler basinda meselerde oturarlar Xakaslar bu Iyeleri yalniz iki adla taniyirlar Dag Ezi ve Su Ezi Ici Ici RedakteYakut dilinde sahib qoruyucu esyalara sahib olan ruh obyektin icindeki gizli guc mezmun baslangic maya kimi bir cox menada istifade olunur Arasdirmalara gore bu soz obyektlerin icinde olub onun gizli gucunu fovqelade tebietini kocuren guc menasinda istifade ediler Yaqutdan Icciler arasinda en cox hormet gorenler Yol himayedari Sugol Icite Dag himayedari Xaya Icite ve Gol himayedari Kugel Icite kimi ruhlardir Onlann qezebine meruz qalmamaq ve konullerini xos tutmaq ucun muxtelif qurbanlar verilir Idi Izi RedakteTurk mifoloji dusunce tarixi boyunca en qedim anlayislardan biridir Mueyyen tebii obyektleri qoruyan onlarin simvolu olan varliqlarin Iye ve Ici daha cox Islam dovru turk metn ve sozluklerinde rast gelinen formasidir Ancaq bu anlayis mena genislenmesine ugrayaraq Tanri menasinda da istifade edilmeye baslanmisdir Qaraxanli ve Xarezm turkcesindeki qaynaqlarda meselen Kutadgu Billg de Idi sekliyle Tanri sahib efendi menasinda istifade ediler Divan i Lugat it Turk de ise Izi sekliyle kecmis ve hem sahib hem de Tanri menasinda istifade edilmisdir Iyiler RedakteAzerbaycan Anadolu ve Ahiska kimi bir cox yerde ovliya ve ya eren kimi taninan varliqlara verilen addir Soz her ne qeder yaxsi xeyirli sozcuyunun coxluq hali kimi iyi sozu anadoluda yaxsi xeyirli demekdir dayansa da eslinde iye anlayisiyla elaqelidir Muqeddes sayilan turbeler ve qebiristanliqlar bu yaxsilarin adlariyla elaqeli olaraq istifade ediler Inanisa gore elleri bereketli oldugundan toxunduqlari ne varsa bereket veren Al qizlari kimi varliqlar da yaxsilardan sayilir Peygemberlerin meleklerin ve ovliyalarin da bunlar arasinda oldugu deyiler Iyilerin yatdigi yer olaraq dusunulen mezarlar ziyaret yeri sayilmis ve xesteler ile derman tapa bilmeyenler buralara getmisdir Etimologiya Redakte Iy Iz Is Ez Ic kokunden toremisdir Sahib malik qoruyucu Meselen Idikut adi Idi iye ve Kut sozlerinin birlesmis halidir ve Kutun sahibi demekdir ki Tanrini ifade eder Basqa fikre gore Idikut Idi muqeddes ve kut bext sozlerinin birlesmesidir Monqol ve tabgac dillerinde Ezen Ecen mancur dilindeki Eden sozleri de sahib ve ve ya emi menalarina gelirler Menbe RedakteTurk Efsane Sozluyu Deniz Qaraqurd Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 turk Turk Mifologiyasi Ensiklopedik Luget Celal Beydili Yurt Nesriyyat Turk Mitoloji Sozlugu Pinar Karaca Icci Idi Izi Iye Yiye turk Menbe https az wikipedia org w index php title Iye amp oldid 5131284, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.