İran–Pakistan münasibətləri
İran-Pakistan münasibətləri — İran İslam Respublikası və Pakistan İslam Respublikası arasında ikitərəfli diplomatik münasibətlər. İki ölkə arsında dövlət sərhəddinin uzunluğu 959 km-dir.
Tarixi
İran İslam Respublikası Pakistanın xarici siyasətində özünəmxsus yerlərdən birini tutur. 1979-cu il İran İslam inqilabına qədər hər iki dövlət ABŞ-ın regiondakı müttəfiqi kimi bir-biri ilə əməkdaşlıq edirdi. Lakin XX əsrin son onilliklərində bu qonşu ölkələr arasındakı münasibətlər daha çox gərginliklə müşayiət olunmuşdu. Ziddiyyət doğuran ən mühüm məsələ dövlətlərin fərqli siyasi meylləri ilə bağlıdır. Antiamerikan siyasət yeridən İrandan fərqli olaraq Pakistan İslam Respublikası Qərbyönümlü siyasət yeridir və bölgədə ABŞ-ın yaxın müttəfiqlərindən hesab edilir. Məhz bu amil hər 2 dövlətin bir-birinə tam surətdə yaxınlaşmasını və dostluq münasibətlərinin qurulmasını əngəlləyirdi. Hər iki dövlətin İslam aləmində liderliyə iddialı olması onların maraqlarının toqquşmasına gətirib çıxarırdı. İran rəhbərliyi Pakistanın nüvə silahı yaratmaq sahəsində atdığı addımları və bu addımların məntiqi nəticəsi olaraq 1998-ci ilin mayında keçirilmiş nüvə sınaqlarını narahatlıqla qarşılamışdı. Bu məsələ ilə bağlı Qərb analitiklərindən biri bildirmişdi:
“Əgər mən İran hökuməti yanında hərbi müşavir olsaydım, mən oranın hökumətinə dərhal raket-nüvə silahı əldə etməyi məsləhət görərdim".
Sözsüz ki, İranın qonşuluğunda nüvə dövlətinin meydana çıxması, bu dövlətin ABŞ-ın yaxın müttəfiqi və İslam dünyasında liderliyə iddialı olması və nüvə dövləti statusundan istifadə edərək bölgədə mövqelərini möhkəmlətməyə can atması İran hakim dairələri üçün narahatlıq yaratmaya bilməzdi.
Tərəflər həmçinin bir-birlərinin raket proqramlarını inkişaf etdirmələrinə də müəyyən qısqanclıqla yanaşırlar. Məsələn, 2002-ci ilin mayında İran “Şahab-3" raketinin sınaqlarını keçirəndə buna cavab olaraq Pakistan da “Hətf- 2" (1500 km) və "Hətf-3" (290 km) raketlərinin sınağını keçirtdi. Yeri gəlmişkən, bu yolla Pakistan İslam Respublikası rəhbərliyi təkcə İrana deyil, əzəli rəqibi Hindistana da mesaj göndərmiş olurdu. Digər tərəfdən tərəflər bir-birilərini özlərinin daxili işlərinə qarışmaqda ittiham edirlər. Məsələn, İran Pakistan xüsusi xidmət orqanlarını İran Bəlucistanında separatçı qüvvələrə yardım etməkdə ittiham edirdi. Qeyd edək ki, İranın Pakistanla həmsərhəd rayonlarında 1 milyondan çox bəluc yaşayır və onlar arasında anti-İran meyllərinin güclü olması tez-tez İran hökumət qüvvələri ilə silahlı toqquşmalarla nəticələnir, öz növbəsində Pakistan da İranı şiə faktorundan yararlanmaqda və Pakistanın daxilində sünni-şiə qarşıdurması yaratmaqda ittiham edir (şiələr Pakistan əhalisinin 20%-ni təşkil edirlər).
1980-ci ildə Pakistan İslam Respublikası rəhbərliyinin “Zəkat və üşrənin (İslam vergiləri) toplanmasının dövlət reqlamentləşdirilməsi haqqında Akt" qəbul etməsi ölkədə yaşayan şiələrin kəskin etirazına səbəb olmuş və çoxsaylı toqquşmalarla nəticələnmişdi. Bu hadisə, eləcə də İranda 1979-cu II İslam inqilabı nəticəsində şiə din xadimlərinin hakimiyyətə gəlməsi Pakistan-İran münasibətlərində müəyyən soyuqluğa səbəb olmuş və yuxarıda qeyd etdiyimiz ittihamın səslənməsinə rəvac vermişdir. Pakistan ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında sıx münasibətlərin (xüsusilə hərbi və hərbi-texniki sahədə) olması, həmçinin hər iki dövlətin ABŞ-ın yaxın müttəfiqləri sayılması da İranı narahat etməyə bilməzdi. İran Transəfqan neft-qaz kəməri layihəsinə kifayət qədər soyuq münasibət bəsləyir. Bu da layihə həyata keçəcəyi təqdirdə qonşu Pakistanın iqtisadi baxımdan xeyli güclənəcəyi və Mərkəzi Asiya respublikaları üçün körpü rolunu oynayacağı təhlükəsi ilə bağlıdır. İranın bununla bağlı öz variantı vardır: Mərkəzi Asiya neft və qazının İran (Fars körfəzi) vasitəsilə dünya bazarına çıxarılması; lakin 2002-ci ilin may və dekabrında zəngin qaz ehtiyatlarına malik Türkmənistan kəmərin keçəcəyi Əfqanıstanla birlikdə kəmərin Pakistan ərazisinə çəkilməsi və Hind okeanı vasitəsilə dünya bazarına çıxarılması qərarını vermişlər ki, bu da İranın planlarına müəyyən zərbə vurmuş oldu. Və nəhayət, “əfqan məsələsi"ndə mövcud fikir ayrılıqları - Hər iki ölkənin yaxın qonşusu olan Əfqanıstan üzərində nəzarət istər Pakistan İslam Respublikasının, istərsə də İranın mühüm xarici siyasi istiqamətlərindən birini təşkil edirdi. Bu yolda İran Əfqanıstanda yaşayan və əksəriyyəti həzarələrdən (Əfqanıstanın əsasən mərkəzində yaşayan xalq) ibarət olan şiələrə, Pakistan isə puştun çoxluğuna arxalanırdı. Buna baxmayaraq sovet müdaxiləsi və Nəcibulla rejimi zamanı Pakistan və İran eyni mövqedən çıxış edirdilər: onların hər ikisini kommunizm təhlükəsinə qarşı mübarizə birləşdirirdi. Lakin XX əsrin 90-cı illərin ortalarında vəziyyət dəyişdi. Meydana Taliban çıxdı. İran Pakistanın yeni geosiyasi planında öz maraqları və regiondakı nüfuzu üçün təhlükə gördüyündən buna sərt reaksiya verdi; İran-Pakistan münasibətlərində nəzərəçarpacaq soyuqluq yaranmağa başladı. 1996-cı ilin sentyabrında Kabilin taliblər tərəfindən alınmasını İran rəsmiləri “böyük bədbəxtlik" adlandırmışdılar. 1998-ci ilin yayında Əfqanıstanın Məzari-Şərif şəhərində 9 iranlı diplomatın Taliban hərəkatı tərəfindən qətlindən sonra isə İran-Pakistan münasibətlərində gərginlik özünün kulminasiya nöqtəsinə çatmış oldu. İran Əfqanıstanla sərhədə, Pakistan ərazisi yaxınlığına güc nümayişi məqsədilə təxminən 200 minlik ordu yığdı. Pakistan rəhbərliyi isə xüsusi nümayəndələr göndərməklə vəziyyəti sabitləşdirməyə və münaqişənin eskalasiyasına yol verməməyə çalışırdı.
1998-ci ilin sentyabrında BMT-nin iclasında Pakistanın baş naziri N.Şəriflə İran prezidenti Məhəmməd Xatəmi arasında görüş keçirilmişdi. Görüşdə mütəmadi olaraq hər iki dövlətin yüksək rütbəli şəxsləri səviyyəsində görüşlərin təşkili qərara alınmışdı.
Artıq 90-cı illərin sonlarından etibarən Pakistan-İran münasibətlərində istiləşmə meylləri müşahidə olunmağa başlamışdır. Hər iki ölkənin diplomatiyası anlayır ki, mövcud problemləri qarşıdurma yolu ilə deyil, əməkdaşlıq yolu ilə həll etmək olar. Xüsusilə iqtisadi sahədə əməkdaşlıq hər iki dövlətin maraqlarına cavab verir.
1999-cu il dekabrın 8-9-da Pakistan İcra Hakimiyyətinin başçısı Pərviz Müşərrəf İrana rəsmi səfərə gəldi. Səfərdən əsas məqsəd Pakistanda cari ilin oktyabrında baş vermiş siyasi dəyişikliklərlə əlaqədar İran rəhbərliyini məlumatlandırmaq, regional məsələləri (ilk növbədə Əfqanıstan problemini) və iqtisadi əməkdaşlıq perspektivlərini müzakirə etmək idi. Danışıqlar gedişində P.Müşərrəf Pakistan-İran qaz kəmərinin Hindistan ərazisinə uzadılması ideyasına öz razılığını bəyan etdi. Xatırladaq ki, çəkilişi hələ həyata keçirilməmiş bu qaz kəmərinin uzunluğunun 2670 km olması və təxminən 5 milyard ABŞ dolları dəyərində başa gəlməsi nəzərdə tutulurdu. Qaz kəmərinin çəkilişi nəticə etibanlə hər üç dövlət arasında iqtisadi və deməli siyasi əməkdaşlığın genişlənməsi, mövcud problemlərin öz həllini tapması üçün əlverişli şərait yarada bilər. Lakin dəfələrlə müzakirə edilməsinə rəğmən bu layihənin reallaşdırılması yolunda hələ ki, heç bir əməli tədbir görülməyib. Bu da ilk növbədə Hindistanın mövqeyi ilə bağlıdır. Hind diplomatiyası Pakistanın tranzit ölkə statusundan istifadə edərək Hindistanı bu layihə vasitəsilə bir növ özündən asılı duruma salacağından ehtiyat edir. 1999-ci il iyunun birinci dekadasında P. Müşərrəf yenidən İrana səfər etmişdi. Səfər İƏT-nin sammiti ilə bağlı idi. Səfər zamanı P. Müşərrəf və M. Xatəmi Əfqanıstanda vətəndaş müharibəsinin dayandırılmasının zəruriliyini vurğulamışdılar.
Ümumilikdə götürülsə, təkcə on il ərzində (1990-2000) tərəflər arasında 17 səfər həyata keçirilmişdir. Pakistan rəsmiləri qonşu ölkəyə 9 dəfə (məsələn, prezidentlər Qulam İshaq Xan və Faruq Əhməd Leqari, baş nazirlər B. Bhutto. N. Şərif və s.), İran diplomatları isə Pakistana 8 dəfə (prezident M. Ə. Haşimi Rəfsəncani, xarici işlər nazirləri Əli Əkbər Vilayəti və Kamal Xerrazi) səfər etmişlər. Bu səfərlər gedişində müzakirə olunan əsas məsələlər Əfqanıstanda sabitliyə nail olunması, iqtisadi əməkdaşlıq yolları, regionda sülh və təhlükəsizliyin təmini, narkotik dövriyyəsinə qarşı birgə mübarizə olmuşdur.
Qarşılıqlı səfərlər 2001-ci il 11 sentyabr hadisələrindən sonra daha müntəzəm xarakter almağa başlamışdır. Həmin ilin noyabnnda İranın xarici işlər naziri Kamal Xerrazi Pakistana 3 günlük səfərə gəlmişdi. Səfər gedişində Pakistan İslam Respublikası prezidenti Pərviz Müşərrəf və pakistanlı həmkarı Əbdül Səttarla görüşən K. Xerrazi bəyan etmişdi ki, Pakistan hökuməti Talibanla əlaqələri kəsdikdən sonra İran və Pakistan arasında ciddi fikir ayrılıqları qalmayıbdır və iki ölkə arasında əməkdaşlığın yeni erası başlanıbdır. Bu optimist bəyanata rəğmən bir sıra ekspertlər əfqan məsələsində iki dövlət arasında müəyyən fikir ayrılıqlarının mövcudluğunu qeyd edirdilər ki, bu da ilk növbədə posttaliban Əfqanıstanında kimin hakimiyyətə gələcəyi ilə bağlı idiː İran tacik mənşəli Bürhanəddin Rəbbaninin Əfqanıstanda hakimiyyətdə qalmasını istəyirdi, Pakistan isə yeni kabinetdə puştunların çoxluq təşkil etməsi və yeni prezidentin Əfqanıstanın keçmiş şahı Məhəmmed Zahir şah olmasını arzulayırdı. Posttaliban Əfqanıstanının gələcəyi ilə bağlı daha iki məsələdə tərəflər İran fikir ayrılığı mövcud idi: İran Kabilin istisnasız olaraq “Şimal Alyansının nəzarətində qalmasını istəyirdisə, Pakistan paytaxtın demilitarizasiya zonası elan edilməsinin (yəni şəhərdə heç bir hərbi qüvvənin yerləşməməsinin) tərəfdarı idi. Bu zaman Pakistan diplomatiyası 1992-ci ilin acı nəticələrindən çıxış edirdi. Bildiyimiz kimi, həmin ilin aprelində ölkə paytaxtını ələ keçirən mücahidlər (onların bir çoxu 2001-ci ilin payızında “Şimal Alyansının tərkibində döyüşürdülər) nəinki burada sabitliyi təmin edə bilməmiş, əksinə, Kabilə nəzarət uğrunda onların öz aralarında qanlı mübarizə başlanmışdı. Diger məsələ “mötədil taliblərin yeni əfqan hökumətində iştirak edib-etməməsi idi. Pakistan İslam Respublikası mötedillərin hakimiyyətdə qalmasını istərkən İran qəti şəkildə bunun əleyhinə gedirdi. Bu məsələ hal-hazırda öz həllini tapıb: ölkə paytaxtı beynəlxalq sülhməramlı qüvvələrin nəzarətindədir, yeni əfqan hökumətində isə taliblərin heç bir nümayəndəsi yoxdur.
2002-ci ilin dekabrında İran prezidenti M. Xatəmi Pakistana səfərə gəlmişdi. Səfər əsnasında ölkə prezidenti Pərviz Müşərrəf və yeni baş nazir Mir Zəfərulla Xan Camali ilə keçirdiyi görüşlərdə İranın dövlət başçısı regional problemləri, birinci növbədə isə İraq məsələsi və Hindistan-Pakistan qarşıdurmasını müzakirə etmişdi. Görüş zamanı həmçinin İran-Pakistan-Hindistan qaz kəməri ideyası da diqqət mərkəzində olmuşdu. Qeyd edək ki, bu səfərdən cəmi bir ay əvvəl - 2002-ci ilin noyabrında Pakistan Xalq Partiyasının liderlərindən biri və Şimal-Qərbi Sərhəd Əyalətinin keçmiş baş naziri Aftab Əhməd Xan bildirmişdi ki, yenicə təşkil olunan Pakistan hökuməti ilk növbədə regionun müsəlman ölkələri və bu sırada birinci olaraq İranla əməkdaşlığı daha da genişləndirməyə çalışmalıdır. Bu fakt da onu göstərir ki, Pakistanda artıq regionun zəngin və qüdrətli dövlətlərindən olan İranla münasibətlərin pozulmasına yox, əksinə, inkişaf etdirilməsinə böyük əhəmiyyət verməyə başlamışlar. Daha maraqlı bir məqam: ABŞ prezidenti Corc Buş-oğul 1998-ci ilin payızında ‘Şər oxu’ terminindən istifadə edərkən (xatırladaq ki, bu ad altında 3 dövlət - İran. İraq və Şimali Koreya nəzərdə tutulurdu) Müşərrəf hökuməti bu təsnifat ilə razı olmadığını bəyan etmişdi. Bu yolla Pakistan İslam Respublikasının diplomatiyası ikinci əfqan savaşında ABŞ-a verdiyi əhəmiyyətli dəstəyin nəticəsində islam dünyasında zəifləmiş nüfuzunu bərpa etməyə, həmçinin İran rəhbərliyinə qarşıdurmada deyil, əməkdaşlıqda maraqlı olduğunu göstərməyə çalışırdı. Pakistan rəsmiləri dəfələrlə bəyan etmişdilər ki, heç bir vəchlə öz ölkələrindən qonşu İran əleyhinə istifadə edilməsinə (burada sözsüz ki, ilk növbədə ABŞ-ın hərbi müdaxiləsi nəzərdə tutulur) yol verməyəcəklər. Bir sözlə istər Müşərrəf administrasiyasının C. Buşun məlum çıxışına reaksiyası, istərsə də yuxarıda qeyd edilən bəyanatlar bunu deməyə əsas verir ki, ABŞ ilə yaxın müttəfiq olmasına və İranla aralarında bir sıra problemlərin mövcudluğuna baxmayaraq Pakistan öz qonşusuna münasibətdə düşmənçilik və qarşıdurma niyyətlərindən uzaq olduğunu vurğulamağa çalışır.
2003-cü ilin oktyabrında İslam Konfransı Təşkilatının Kuala-Lumpurda (Malayziya) keçirilən toplantısında Pakistan prezidenti Pərviz Müşərrəf və onun iranlı həmkarı M.Xatəmi arasında növbəti görüş keçirilmişdi. İran prezidenti Əfqanıstanda vəziyyətin gərgin və qeyri-stabil olmasından narahatlığım dilə gətirərək hər iki tərəfin Əfqanıstan və digər böhranlı ərazilərdə əməkdaşlığının zəruriliyini qeyd etmişdi. M. Xatəminin görüş zamanı toxunduğu digər maraqlı məsələ Əfqanıstandan xarici hərbi qüvvələrin çıxanlması idi. Xatəmiyə görə, bunu regionda yaşayan xalqların maraqları tələb edir.
Gördüyümüz kimi Pakistanın yaxın qonşusu İranla 90-cı illərin ortalarında yaşadığı gərginlik XXI əsrin başlanğıcından etibarən öz kəsərini itirmiş və iki ölkə arasında əməkdaşlıq meylləri güclənməyə başlamışdır. Bu dəyişiklik ilk növbədə iqtisadi əlaqələrin inkişafına əhəmiyyət verilməsi və "Talıban"ın tarix səhnəsindən çıxması ilə əlaqədardır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- ↑ Pakistan müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində : monoqrafiya / A. Q. İsabəyli ; elmi red. A. N. Abbasbəyli. - Bakı : Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2005. - s.11-21