fbpx
Wikipedia

Çayların sululuğu və ona təsir edən amillər

Dağlıq ölkələrdə coğrafi mühitin komponentlərinin, o cümlədən iqlimin və hidroloji rejimin formalaşmasında əsas rolu ərazinin dəniz səviyyəsindən hansı yüksəklikdə yerləşməsi oynayır. Yüksəklik dəyişdikcə günəş enerjisinin paylanma xüsusiyyəti, istilik və rütubətin nisbəti dəyişir. Bununla əlaqədar coğrafi şəraitin bütün kompleksi, o cümlədən ərazinin su balansı dəyişikliklərə məruz qalır. Dağlıq ölkənin yüksəklik amplitudası nə qədər çox olarsa onun hidroloji elementlərə təsir edən amillərin müxtəlifliyi də çox olur.


Çay axımının təyin edilməsi

Hidroloji rejimin genezisinin tədqiqat tarixinə nəzər salsaq görə bilərik ki, bu tədqiqatlarda iqlim amilinə əsas yer verilirdi. Ona görə çay axımını təyin etmək üçün orta illik axım və bəzi meteoroloji elementlər (yağıntı, temperatur) arasında əlaqələr qurulurdu. Bu əlaqələrdən vaxtilə kiçik və az öyrənilmiş çayların axımını təyin etmək üçün geniş istifadə edilirdi. Lakin bu fikir keçmiş dövrlərdə geologiyanın, relyefin, torpaq-bitki örtüyünün az öyrənilməsindən irəli gəlmişdir. Hazırda belə qənaətə gəlinmişdir ki, ərazinin su rejimi bir-biri ilə sıx əlaqədə olan təbii amillərin kompleks  təsirinin nəticəsidir. Məsələn, iqlim hər hansı bır ərazidən mümkün olan buxarlanmanı müəyyən edir. Lakin mövcud olan buxarlanma torpağın su saxlama qabiliyyətindən və bitki örtüyündən çox asılıdır.

Antropogen təsir

İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti Azərbaycan meşələrinin şəklini xeyli dəyişmişdir. Meşə sahələri xeyli azalmış, eroziya prosesləri isə çoxalmışdır. Qırılmış meşələrin və talaların yerində mal-qaranın otarılması burada meşənin özünübərpa prosesinə mənfi təsir göstərir. Digər tərəfdən, insan fəaliyyətinin çayların sululuğuna təsiri onların suyundan səmərəsiz istifadə edilməsi ilə fəal bağlıdır. Axım layı (mm) və yaxud axım modulu (l/san. km2) şəklində verilmiş xəritələr axımın ərazi üzrə paylanmasını xarakterizə edirsə də, L.K. Davıdovun dediyi kimi (1947) bu çayın orta mütləq sululuğu və onun çay boyu dəyişməsi haqqında anlayış vermir. Bunu çayların sululuğu xəritə-sxemindən (şəkil 1.) daha aydın görmək olar. Bu sxemdə orta illik axımı 5m3/s-dən çox olan çaylar verilmiş və onların eni qəbul olunmuş miqyasa görə (1sm-də 20m3/s) axıma mütənasib verilmişdir. 

Azərbaycanda çayların sululuğu

Bütün dünya çaylarında olduğu kimi təbii axımın çay boyu çoxalması xüsusiyyəti Azərbaycanda da mövcuddur. Bunu respublika çaylarında aparılan hesablamalardan aydın görmək olur (cədvəl 1.). 

Cədvəl 1. Xarakterik çaylarında axım boyu sululuğun dəyişməsi.

 

     Çay

 

Məntəqə

Sutoplayıcının sahəsi, km2 Çay axımı, m3/s Suyun həcmi, mln.m3 Axım modulu, l/s.km2 Su layı, mm 
 

Qusarçay 

Kuzun 250 4,71 148,6 18,8 594
Anıx 327 5,23 165,0 16,0 504
Qusar 396 5,54 174,7 14,0 441
Mənsəb 694 8,20 258,6 11,8 373
 

Qudyalçay  

Xınalıq 104 3,28 103,4 31,5 994
Qırız 426 7,29 229,9 17,1 540
Kübçal 517 7,81 246,3 15,1 476
Mənsəb 799 8,55 269,7 10,7 338
Vəlvələçay   Nohurdüzü 210 2,92 92,1 13,9 438
Təngəaltı 454 4,22 133,1 9,30 293
Mənsəb 628 5,35 168,7 8,52 269
Pirsaat    Şamaxı 407 3,67 115,8 9,02 284
Tassı 684 3,98 125,5 5,82 183
Poladlı 995 4,17 131,5 4,19 132
Mənsəb 2280 6,90 217,6 3,03 95
Viləşçay    Yardımlı 312 1,39 43,8 4,46 140
Təkdam 428 3,14 99,0 7,34 231
Şıxlar 785 5,64 177,9 7,18 227
Mənsəb 935 7,00 220,8 7,49 236
 

Lənkərançay  

25km 608 6,40 201,9 10,5 332
Sifidor 893 9,43 297,4 10,6 333
Lənkəran 1040 14,0 441,6 13,5 425
Mənsəb 1100 14,0 441,6 12,7 401
 

Göyçay 

Buynuz 308 8,95 282,3 29,1 917
Göyçay 1480 14,1 444,7 9,53 300
Mənsəb 1770 14,4 454,2 8,14 257
 

Girdimançay  

Burovdal 78,8 1,26 39,7 16,0 504
Qaranohur 352 7,70 242,9 21,9 690
Külülü 453 8,29 261,5 18,3 577
Mənsəb 727 8,88 280,4 12,2 386
 

Ağstafa  

Dilican 222 2,60 82,0 11,7 369
İcevan 1270 8,67 273,4 6,83 215
Krivoy most 1610 10,7 337,5 6,64 210
Mənsəb 2586 13,2 416,3 5,10 161
 

Şəmkirçay  

Şəmkir çayı(qol) 437 5,30 167,2 12,1 383
Barsum 922 8,56 270,0 9,28 293
Güzgər çayı 970 8,61 271,6 8,88 280
Mənsəb 1170 9,25 291,7 7,91 249
 

Gəncəçay    

Alaxançallı 94,4 1,51 47,6 16,0 504
Zivlən çay-dan yuxarı 112 1,59 50,1 14,2 447
Zivlən çay-dan aşağı 160 1,96 61,8 12,3 386
Zurnabad 314 4,61 145,4 14,7 463
Xanlar 439 4,66 147,0 10,6 335
Mənsəb 752 5,12 161,5 6,81 215
 

Tərtər   

İstisu 97,8 1,54 48,6 15,7 497
Kəlbəcər 483 5,22 164,6 10,8 341
Mağavuz 2160 18,2 574,0 8,42 266
Madaqiz 2460 23,0 725,4 9,35 295
Mənsəb 2650 23,1 728,6 8,72 275
 

Arpaçay    

Cermuk 180 4,80 151,4 26,7 841
Keçut 241 6,25 197,1 25,9 818
Çaykənd 807 11,5 362,7 14,2 449
Yexeqnagzor 1220 11,8 372,2 9,67 305
Areni 2040 21,7 684,4 10,6 336
Mənsəb 2630 23,7 745,5 9,01 284
 

Naxçıvançay 

Biçənək 94 1,60 50,5 17,02 537
Qarabala 449 5,73 180,7 12,8 402
Şahbuz çay(mənsəb) 725 6,31 199,8 8,70 274
Cəhri çayına qədər 937 6,89 217,3 7,35 232
Cəhri çaydan aşağı 1437 7,47 235,6 5,20 164
Mənsəb 1630 7,54 237,8 4,63 146

Kür və Arazın orta çoxillik təbii axımının çay boyu dəyişməsi

Dağlarda çay suyudan suvarılmada istifadə olunmasına baxmayaraq yenə də axım boyu su bu qanunauyğunluğu biruzə verir. Təbii axımın çay boyu dəyişməsini daha yaxşı Kür və Araz çayları timsalında müşahidə etmək olar (cədvəl 2.).

Cədvəl 2. Kür və Arazın orta çoxillik təbii axımının çay boyu dəyişməsi

 

         Məntəqə

 

Mənsəbdən məsafə km.

 

Sutoplayıcının sahəsi, min km2

Orta çoxillik axım.
Sərfi,

m3/s

Həcmi,

mln. m3

Layı,

mm.

Axım modulu

l/s. km2

  Kür çayı
Tbilisi 890 21,1 219 6907,3 327 10,4
Xrami çayının mənsəbi 820 35,8 280,18 8836,9 247 7,83
Şəmkir çayının mənsəbi 687 41,7 320,56 10110,46 242 7,69
Mingəçevir 605 62,6 473,24 14925,99 238 7,56
Araz çayına qədər 241 86,0 563,26 17765,22 207 6,55
Mənsəb 0 188 853,62 26923,17 143 4,54
  Araz çayı
Qərb sərhəd 541 37,4 153 4825,62 129 4,09
"Araz" su qovşağı 422 54,3 193,25 6095,10 112 3,56
Xudafərin 216 76,8 269,17 8489,62 110 3,50
Mənsəb 0 102 290,36 91157,95 90 2,85

Həmçinin bax

İstinadlar

  1.  Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası. I cild. "Regional Coğrafiya". Bakı, 2015, səh.43. Əlizadə E.K., Tarixazər S.Ə.

çayların, sululuğu, təsir, edən, amillər, dağlıq, ölkələrdə, coğrafi, mühitin, komponentlərinin, cümlədən, iqlimin, hidroloji, rejimin, formalaşmasında, əsas, rolu, ərazinin, dəniz, səviyyəsindən, hansı, yüksəklikdə, yerləşməsi, oynayır, yüksəklik, dəyişdikcə,. Dagliq olkelerde cografi muhitin komponentlerinin o cumleden iqlimin ve hidroloji rejimin formalasmasinda esas rolu erazinin deniz seviyyesinden hansi yukseklikde yerlesmesi oynayir Yukseklik deyisdikce gunes enerjisinin paylanma xususiyyeti istilik ve rutubetin nisbeti deyisir Bununla elaqedar cografi seraitin butun kompleksi o cumleden erazinin su balansi deyisikliklere meruz qalir Dagliq olkenin yukseklik amplitudasi ne qeder cox olarsa onun hidroloji elementlere tesir eden amillerin muxtelifliyi de cox olur 1 Mundericat 1 Cay aximinin teyin edilmesi 2 Antropogen tesir 3 Azerbaycanda caylarin sululugu 4 Kur ve Arazin orta coxillik tebii aximinin cay boyu deyismesi 5 Hemcinin bax 6 IstinadlarCay aximinin teyin edilmesi RedakteHidroloji rejimin genezisinin tedqiqat tarixine nezer salsaq gore bilerik ki bu tedqiqatlarda iqlim amiline esas yer verilirdi Ona gore cay aximini teyin etmek ucun orta illik axim ve bezi meteoroloji elementler yaginti temperatur arasinda elaqeler qurulurdu Bu elaqelerden vaxtile kicik ve az oyrenilmis caylarin aximini teyin etmek ucun genis istifade edilirdi Lakin bu fikir kecmis dovrlerde geologiyanin relyefin torpaq bitki ortuyunun az oyrenilmesinden ireli gelmisdir Hazirda bele qenaete gelinmisdir ki erazinin su rejimi bir biri ile six elaqede olan tebii amillerin kompleks tesirinin neticesidir Meselen iqlim her hansi bir eraziden mumkun olan buxarlanmani mueyyen edir Lakin movcud olan buxarlanma torpagin su saxlama qabiliyyetinden ve bitki ortuyunden cox asilidir 1 Antropogen tesir RedakteInsanin teserrufat fealiyyeti Azerbaycan meselerinin seklini xeyli deyismisdir Mese saheleri xeyli azalmis eroziya prosesleri ise coxalmisdir Qirilmis meselerin ve talalarin yerinde mal qaranin otarilmasi burada mesenin ozunuberpa prosesine menfi tesir gosterir Diger terefden insan fealiyyetinin caylarin sululuguna tesiri onlarin suyundan semeresiz istifade edilmesi ile feal baglidir Axim layi mm ve yaxud axim modulu l san km2 seklinde verilmis xeriteler aximin erazi uzre paylanmasini xarakterize edirse de L K Davidovun dediyi kimi 1947 bu cayin orta mutleq sululugu ve onun cay boyu deyismesi haqqinda anlayis vermir Bunu caylarin sululugu xerite sxeminden sekil 1 daha aydin gormek olar Bu sxemde orta illik aximi 5m3 s den cox olan caylar verilmis ve onlarin eni qebul olunmus miqyasa gore 1sm de 20m3 s axima mutenasib verilmisdir 1 Azerbaycanda caylarin sululugu RedakteButun dunya caylarinda oldugu kimi tebii aximin cay boyu coxalmasi xususiyyeti Azerbaycanda da movcuddur Bunu respublika caylarinda aparilan hesablamalardan aydin gormek olur cedvel 1 1 Cedvel 1 Xarakterik caylarinda axim boyu sululugun deyismesi Cay Menteqe Sutoplayicinin sahesi km2 Cay aximi m3 s Suyun hecmi mln m3 Axim modulu l s km2 Su layi mm Qusarcay Kuzun 250 4 71 148 6 18 8 594Anix 327 5 23 165 0 16 0 504Qusar 396 5 54 174 7 14 0 441Menseb 694 8 20 258 6 11 8 373 Qudyalcay Xinaliq 104 3 28 103 4 31 5 994Qiriz 426 7 29 229 9 17 1 540Kubcal 517 7 81 246 3 15 1 476Menseb 799 8 55 269 7 10 7 338Velvelecay Nohurduzu 210 2 92 92 1 13 9 438Tengealti 454 4 22 133 1 9 30 293Menseb 628 5 35 168 7 8 52 269Pirsaat Samaxi 407 3 67 115 8 9 02 284Tassi 684 3 98 125 5 5 82 183Poladli 995 4 17 131 5 4 19 132Menseb 2280 6 90 217 6 3 03 95Vilescay Yardimli 312 1 39 43 8 4 46 140Tekdam 428 3 14 99 0 7 34 231Sixlar 785 5 64 177 9 7 18 227Menseb 935 7 00 220 8 7 49 236 Lenkerancay 25km 608 6 40 201 9 10 5 332Sifidor 893 9 43 297 4 10 6 333Lenkeran 1040 14 0 441 6 13 5 425Menseb 1100 14 0 441 6 12 7 401 Goycay Buynuz 308 8 95 282 3 29 1 917Goycay 1480 14 1 444 7 9 53 300Menseb 1770 14 4 454 2 8 14 257 Girdimancay Burovdal 78 8 1 26 39 7 16 0 504Qaranohur 352 7 70 242 9 21 9 690Kululu 453 8 29 261 5 18 3 577Menseb 727 8 88 280 4 12 2 386 Agstafa Dilican 222 2 60 82 0 11 7 369Icevan 1270 8 67 273 4 6 83 215Krivoy most 1610 10 7 337 5 6 64 210Menseb 2586 13 2 416 3 5 10 161 Semkircay Semkir cayi qol 437 5 30 167 2 12 1 383Barsum 922 8 56 270 0 9 28 293Guzger cayi 970 8 61 271 6 8 88 280Menseb 1170 9 25 291 7 7 91 249 Gencecay Alaxancalli 94 4 1 51 47 6 16 0 504Zivlen cay dan yuxari 112 1 59 50 1 14 2 447Zivlen cay dan asagi 160 1 96 61 8 12 3 386Zurnabad 314 4 61 145 4 14 7 463Xanlar 439 4 66 147 0 10 6 335Menseb 752 5 12 161 5 6 81 215 Terter Istisu 97 8 1 54 48 6 15 7 497Kelbecer 483 5 22 164 6 10 8 341Magavuz 2160 18 2 574 0 8 42 266Madaqiz 2460 23 0 725 4 9 35 295Menseb 2650 23 1 728 6 8 72 275 Arpacay Cermuk 180 4 80 151 4 26 7 841Kecut 241 6 25 197 1 25 9 818Caykend 807 11 5 362 7 14 2 449Yexeqnagzor 1220 11 8 372 2 9 67 305Areni 2040 21 7 684 4 10 6 336Menseb 2630 23 7 745 5 9 01 284 Naxcivancay Bicenek 94 1 60 50 5 17 02 537Qarabala 449 5 73 180 7 12 8 402Sahbuz cay menseb 725 6 31 199 8 8 70 274Cehri cayina qeder 937 6 89 217 3 7 35 232Cehri caydan asagi 1437 7 47 235 6 5 20 164Menseb 1630 7 54 237 8 4 63 146Kur ve Arazin orta coxillik tebii aximinin cay boyu deyismesi RedakteDaglarda cay suyudan suvarilmada istifade olunmasina baxmayaraq yene de axim boyu su bu qanunauygunlugu biruze verir Tebii aximin cay boyu deyismesini daha yaxsi Kur ve Araz caylari timsalinda musahide etmek olar cedvel 2 Cedvel 2 Kur ve Arazin orta coxillik tebii aximinin cay boyu deyismesi Menteqe Mensebden mesafe km Sutoplayicinin sahesi min km2 Orta coxillik axim Serfi m3 s Hecmi mln m3 Layi mm Axim modulu l s km2 Kur cayiTbilisi 890 21 1 219 6907 3 327 10 4Xrami cayinin mensebi 820 35 8 280 18 8836 9 247 7 83Semkir cayinin mensebi 687 41 7 320 56 10110 46 242 7 69Mingecevir 605 62 6 473 24 14925 99 238 7 56Araz cayina qeder 241 86 0 563 26 17765 22 207 6 55Menseb 0 188 853 62 26923 17 143 4 54 Araz cayiQerb serhed 541 37 4 153 4825 62 129 4 09 Araz su qovsagi 422 54 3 193 25 6095 10 112 3 56Xudaferin 216 76 8 269 17 8489 62 110 3 50Menseb 0 102 290 36 91157 95 90 2 85Hemcinin bax RedakteKur Araz cayiIstinadlar Redakte 1 2 3 4 Azerbaycan Respublikasinin Cografiyasi I cild Regional Cografiya Baki 2015 seh 43 Elizade E K Tarixazer S E Menbe https az wikipedia org w index php title Caylarin sululugu ve ona tesir eden amiller amp oldid 3993280, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.