Azərbaycanca
Deutsch
日本語
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
United State
Əlişah qalası (əslində Alaşa tanrıça məbədi) - Astara rayonunun Alaşa kəndi ərazisində antik tikili. AMEA-nın tarix uzrə fəlsəfə doktoru,dosent, arxeoloq Mikayıl Mustafayevin rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiyanın Astara rayonunda aşkarladığı tarixi abidə. Tarixi barədə dəqiq məlumat yoxdur. Əsasının eramızdan əvvəl I minillikdə qoyulduğu ehtimal edilir.
İlkin tədqiqatlar onu göstərir ki, tikili qaladan çox antik dövrün tanrıçalarından birinə ithaf edilmiş məbəd xüsusiyyətindədir. Arxeloji sahədə yaşayış kompleksinin mövcudluğu (yaxınlığında kurqanlar və antik nekropol mövcuddur) istisna edilmir. Ərazinin releyfi və coğrafi mövqeyi imkan verir ki, tikilidən XI-XV əsrlərdə həm müşahidə, həm də işarəvermə məntəqəsi kimi də istifadə olunsun. Ehtimal olunur ki, onun orta əsrlərdə fəaliyyəti Şindan qalası ilə əlaqələndirilmişdir. Tikilinin ilkin olaraq Əhəmənilər imperiyası dövründə salındığı, Roma imperiyası dövründə qorunduğu, Sasani və Ağvan (Alban) dövləti zamanında isə tam süqut etdiyi, lakin ondan Səlcuqilərin və Elxanilərin bölgəyə gəlişi ilə tədricən yenidən istifadə olunduğu ehtimal edilir. Tikilinin ilkin və əsas divarlarının sal daşlardan tikilməsi, memarlıq xüsusiyyətləri, inanc elementləri onun Əhəməni dövrünə aid olduğunu deməyə əsas verir. Məbəd Əhəməni tanrıçası Zərdüştliyin mühüm simalarından Aradvi Sura Anahita nın şərəfinə inşa edilmişdir. Antik dövrdə Yunan və Roma tarixçiləri bu ilahəni Anaïtis adlandır, onu, öz panteonlarında olan Artemis və Afrodita ilə eyniləşdirdilər. Bəzən o, sevgi, gözəllik, seks, müharibə, ədalət və siyasi güclə əlaqəli qədim Şumer ilahəsi "İnanna" və ya Akkad, Babil və Assuriyalılar tərəfindən "İştar" kimi tanınan ilahə ilə də bir tutulur. Tarixi abidədə Aslan və Lotos çiçəyi simvollarından qabarıq şəkildə istifadə olunması bu fikri daha da gücləndirir.
Şəkildə göründüyü kimi antik tikilidə hovuz kimi Lotos çiçəyi quruluşundan unikal memarlıq nümunəsi yaradılmışdır. Məhz tanrıça Anahitanın simvolu Lotus çiçəyidir.
Nəzərə alsaq ki ərazi tarixən Lotos çiçəyinin yetişdiyi yer kimi xarakterik olmuşdur. Belə ki, endemik bitki olan bənövşəyi Xəzər şanagüləsi (Nelumbo caspica) müqəddəs lotos çiçəklərindən hesab edilmişdir. Bataqlıqlarda bitən və günəşə doğru yüksələn lotus çiçəyi tanrıçanın saflığını, gücünü və məhsuldarlığını tərənnüm etmişdir.
Məlumat üçün bildirəki ki, Əhəməni paytaxtı Persepolisin hər yerində həkk olunmuş lotus çiçəyi pers sivilizasiyasının simvolu sayıla bilər. Kralın və vəzifəlilərin əlindəki əksər obrazlarda görünən bu çiçək sülh və dostluq rəmzidir.
Alaşa kəndində yerləşən tikilidə lotos fiqurlu hovuzun Anahitanı təmsil edən lotosdan fərqi köşələrinin sayındadır. Anahita lotosu ümumən 12 yarpaqlı olaraq təsvir edilir. Buna baxmayaraq tapıntıdakı hovuzda lotosun 10 yarpaqlı olması Anahitanın tanrıça təbiəti yəni su ilə bağlıdır. Çünki məhz 10 yarpaqlı lotos simvolu bütün şərq xalqlarında və paqanik dinlərdə saflıq, yenidən diriliş, təmizlənmə, mənəvi paklıq və həyat döngüsünü təmsil edir.
Aradvi Sura Anahita
“Anahita” pers dilində təmiz, “Sura” qüdrətli, “Ardavi” isə su deməkdir. Anahita su ehtiyatlarını, məhsuldarlığı və düşmənlərdən qorunmağı təmsil edir. Məbəddə su ilə bağlı xüsusi memarlıqla tikintinin aparılması da tikilinin su, məhsuldarlıq və müharibə ilahəsi olan Anahitaya həsr olunduğunu və su ilə bağlı ayinlərin keçirildiyini göstərir. Təsadüfi deyil ki, ərazi sakinlərində su kültü bu gün də yaşamaqdadır. Tikilidə yerləşən bulaq sakinlər tərəfindən müqəddəs sayılır və onun bir çox xəstəliklərə şəfa verdiyinə inanılır. Anahita xüsusilə doğumun və ya doğurqanlığın, eyni zamanda əkinçilik və heyvandarlıqla bağlı məhsuldarlığn, bərəkətin ilahəsi də hesab edilirdi. Təsadüfi deyil ki, sakinlər arasında tikili ilə bağlı ağac kültü də yaşayır. Ərazidə yaşayan sakinlər tikilidə bitən ağaclara qırmızı lentlər bağlayır, arzu və niyyətlər edirlər. Çünki Anahita həm də ruhani və mənəvi bolluğun, müdrikliyin nümayəndəsi hesab olunurdu. Eyni zamanda qalada aslan təsvirindən istifadə də tanrıça Aradvi Sura Anahita ilə bağlıdır. Aslan fiquru Əhəmənilər İmperiyası dövründə də istifadə edilmiş və ilahə Anahita ilə əlaqələndirilmişdir. Bəzi antik təsvirlərdə Anahita şir sürərkən və ya aslanla birlikdə görünür. Bu, onun güdrəti və suverenliyi ilə əlaqələndirilir. Ümumiyyətlə aslanla yanaşı Günəş motivi də Anahita kültünə bağlıdır.
Alaşa və ya Divəkə toponimlərinə dair
Toponim olaraq ərazinin Alaşa və ya Divəkə (divlərin evi) adlandırılması da Anahitanın davamı olaraq Zərdüştlük inancı nöqteyi nəzərindən ön plana çıxmaqdadır. Alaşa toponiminin kökü Zərdüştilikdəki Ameşa, Aşa, Apaoşa kimi terminlərdən yarana bilər. Belə ki, Zərdüştlükdə Ameşa yaxşı ruhların, qadınların qoruyucusudur. Xeyir tanrıları üçün istifadə edilən Ameşa Spenta (Ameshaspand) termini “Müqəddəs və Ölümsüz” mənasına gəlir. Ehtimal edilir ki, Ameşanın şərəfinə Divəkə toponimi də formalaşmışdır. Çünki Ameşa Spentanın qatalarında ölmsüz müqəddəs varlıqlardan divlərdən bəhs olunur. Ameşa da xüsusilə div obrazı olan Apuşun və ya Avestadakı ismi ilə Apaoşanın ismi diqqəti cəlb edir. Yağış tanrılarına qarşı savaşan Apaoşa adlı iki divin adı da Alaşa toponiminə və ərazinin çox yağışlı olmasına işarə verə bilər. Su tanrıçasının şərəfinə ucaldılan tikilinin yağışdan qoruyan divlər süjeti ilə mühafizəsi ehtimalı da məntiqlidir. Ameşa da eyni zamnda Akuman – div, Buşasp – div, Sic – div, Hic – div, Az – div, Pani – div, Akataş – div, Anasat – div, Astavidad – div, Az-div, Vizaraş-div və sair divlərin adları çəkilir. Zərdüştlük təlimin 7 qatasından biri olan Aşa Vahişta isə qısaca olaraq Aşa adlanır. Avestada “Aşa” mürəkkəb və yüksək nüanslı mənalar diapazonuna malik zərdüştilik anlayışıdır. Aşa zərdüştilik dinində “tövbənin müəyyənedici konsepsiyasını", habelə həqiqəti, nizamı və ədaləti təmsil edir. İkonoqrafik və təmsil baxımından o, çox vaxt əxlaqi salehliyin, ədalətin və ümumbəşəri nizamın simvolu kimi görünür.
Astara toponiminə dair
Hipotezmizin başlanğıc nöqtəsini əsas alaraq Astara rayonunun toponiminin mənasını da eyni aspektdən izah etmək mümkündür. Ehtimal ki, Astara sözü Roma İmperiyası dövründə ilahə Anahitanın şərəfinə, onun, İnanna və İştarın ekivalenti olan Aştaroth və ya Astarte (Aṯtart) və ya Aştoreth adlandırılan tanrıçadan götürülmüşdür. Təsadüfi deyil ki, qədim mətnlərdə Aştaroth oddan hazırlanmış paltar geyən, qılınc ve oxlar ile 2 ilan daşıyan, arxasında dişi aslan ve lotos (nilüfər) çiçəyi ilə birlikdə təsvir edilmişdir. Romalı yazar Apuleiusa görə Astarte inancı xüsusilə Roma imperiyası dövründə geniş davamçı kütləsi toplamışdır.
Artefaktlar və Alaşa hipotezi ilə əlaqəsinə dair
Ərazidə aparılan araşdırmalar, habelə digər toponimlər, nekropol və artefaktlar ərazinin Əhəmənilər dövründə geniş mədəni-dini təsirə mərzu qalma fikrini dəstəkləyir. Belə ki, Alaşa kəndi ərazisində piramidal şəkilli, blokları bağlanmamış məzar daşlarının xüsusiyyətləri onların anoloji dövrə aid olduğunu göstərir. Əhəmənilər işğal etdikləri ərazilərdəki xüsusilə Lidya karallığının sarides, qaya oyma və tümülüs tipli məzar mədəniyyətlərini mənimsəmiş olsalar da özlərinəməxsus məzar xüsusiyyətlərini davam etdirmişlər.
Həmçinin 2012-ci ildə Lerikdə təsadüfi qazıntılar nəticəsində aşkar olunmuş, eramızdan əvvəl I minilliyə aid olan qızıl insan fiquru bu istiqamətdə də suallar doğurur. Hansı mədəniyyətə aid olduğu dəqiqləşdirilməyən fiqurun baş hissəsində səkkiz ləçəkli, gül təsvirli papaq, boynunda isə keçi var. Heykəlciyin kürək hissəsində və keçinin üzərində Bisütun kitabəsinə bənzər mixi yazılı işarələr həkk olunması, bu heykələ oxşar fiqurların digər ölkələrdə tapılması və eyni dövrə tarixləndirilməsi də Əhəməni mədəniyyətinin bir parçası olma ehtimalını gücləndirir.
Nəticə olaraq Alaşa kəndində yerləşən məbədin əsasının Əhəmənilər dövründə Zərdüştlük təliminə ithafən Aşa, Ameşa və Anahita məhvumları ilə qoyulduğu hipotezini irəli sürmək mümkündür.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elisah qalasi eslinde Alasa tanrica mebedi Astara rayonunun Alasa kendi erazisinde antik tikili AMEA nin tarix uzre felsefe doktoru dosent arxeoloq Mikayil Mustafayevin rehberlik etdiyi arxeoloji ekspedisiyanin Astara rayonunda askarladigi tarixi abide Tarixi barede deqiq melumat yoxdur Esasinin eramizdan evvel I minillikde qoyuldugu ehtimal edilir Alasa tanrica mebedi Lotus hovuzu Ilkin tedqiqatlar onu gosterir ki tikili qaladan cox antik dovrun tanricalarindan birine ithaf edilmis mebed xususiyyetindedir Arxeloji sahede yasayis kompleksinin movcudlugu yaxinliginda kurqanlar ve antik nekropol movcuddur istisna edilmir Erazinin releyfi ve cografi movqeyi imkan verir ki tikiliden XI XV esrlerde hem musahide hem de isareverme menteqesi kimi de istifade olunsun Ehtimal olunur ki onun orta esrlerde fealiyyeti Sindan qalasi ile elaqelendirilmisdir Tikilinin ilkin olaraq Ehemeniler imperiyasi dovrunde salindigi Roma imperiyasi dovrunde qorundugu Sasani ve Agvan Alban dovleti zamaninda ise tam suqut etdiyi lakin ondan Selcuqilerin ve Elxanilerin bolgeye gelisi ile tedricen yeniden istifade olundugu ehtimal edilir Tikilinin ilkin ve esas divarlarinin sal daslardan tikilmesi memarliq xususiyyetleri inanc elementleri onun Ehemeni dovrune aid oldugunu demeye esas verir Mebed Ehemeni tanricasi Zerdustliyin muhum simalarindan Aradvi Sura Anahita nin serefine insa edilmisdir Antik dovrde Yunan ve Roma tarixcileri bu ilaheni Anaitis adlandir onu oz panteonlarinda olan Artemis ve Afrodita ile eynilesdirdiler Bezen o sevgi gozellik seks muharibe edalet ve siyasi gucle elaqeli qedim Sumer ilahesi Inanna ve ya Akkad Babil ve Assuriyalilar terefinden Istar kimi taninan ilahe ile de bir tutulur Tarixi abidede Aslan ve Lotos ciceyi simvollarindan qabariq sekilde istifade olunmasi bu fikri daha da guclendirir The Lotus flower is the symbol of goddess Anahita Sekilde gorunduyu kimi antik tikilide hovuz kimi Lotos ciceyi qurulusundan unikal memarliq numunesi yaradilmisdir Mehz tanrica Anahitanin simvolu Lotus ciceyidir Nelumbo caspica Nezere alsaq ki erazi tarixen Lotos ciceyinin yetisdiyi yer kimi xarakterik olmusdur Bele ki endemik bitki olan benovseyi Xezer sanagulesi Nelumbo caspica muqeddes lotos ciceklerinden hesab edilmisdir Bataqliqlarda biten ve gunese dogru yukselen lotus ciceyi tanricanin safligini gucunu ve mehsuldarligini terennum etmisdir Perspolis lotus Melumat ucun bildireki ki Ehemeni paytaxti Persepolisin her yerinde hekk olunmus lotus ciceyi pers sivilizasiyasinin simvolu sayila biler Kralin ve vezifelilerin elindeki ekser obrazlarda gorunen bu cicek sulh ve dostluq remzidir Alasa kendinde yerlesen tikilide lotos fiqurlu hovuzun Anahitani temsil eden lotosdan ferqi koselerinin sayindadir Anahita lotosu umumen 12 yarpaqli olaraq tesvir edilir Buna baxmayaraq tapintidaki hovuzda lotosun 10 yarpaqli olmasi Anahitanin tanrica tebieti yeni su ile baglidir Cunki mehz 10 yarpaqli lotos simvolu butun serq xalqlarinda ve paqanik dinlerde safliq yeniden dirilis temizlenme menevi pakliq ve heyat dongusunu temsil edir Aradvi Sura Anahita Anahita pers dilinde temiz Sura qudretli Ardavi ise su demekdir Anahita su ehtiyatlarini mehsuldarligi ve dusmenlerden qorunmagi temsil edir Mebedde su ile bagli xususi memarliqla tikintinin aparilmasi da tikilinin su mehsuldarliq ve muharibe ilahesi olan Anahitaya hesr olundugunu ve su ile bagli ayinlerin kecirildiyini gosterir Tesadufi deyil ki erazi sakinlerinde su kultu bu gun de yasamaqdadir Tikilide yerlesen bulaq sakinler terefinden muqeddes sayilir ve onun bir cox xesteliklere sefa verdiyine inanilir Anahita xususile dogumun ve ya dogurqanligin eyni zamanda ekincilik ve heyvandarliqla bagli mehsuldarlign bereketin ilahesi de hesab edilirdi Tesadufi deyil ki sakinler arasinda tikili ile bagli agac kultu de yasayir Erazide yasayan sakinler tikilide biten agaclara qirmizi lentler baglayir arzu ve niyyetler edirler Cunki Anahita hem de ruhani ve menevi bollugun mudrikliyin numayendesi hesab olunurdu Eyni zamanda qalada aslan tesvirinden istifade de tanrica Aradvi Sura Anahita ile baglidir Aslan fiquru Ehemeniler Imperiyasi dovrunde de istifade edilmis ve ilahe Anahita ile elaqelendirilmisdir Bezi antik tesvirlerde Anahita sir surerken ve ya aslanla birlikde gorunur Bu onun gudreti ve suverenliyi ile elaqelendirilir Umumiyyetle aslanla yanasi Gunes motivi de Anahita kultune baglidir Alasa ve ya Diveke toponimlerine dair Toponim olaraq erazinin Alasa ve ya Diveke divlerin evi adlandirilmasi da Anahitanin davami olaraq Zerdustluk inanci noqteyi nezerinden on plana cixmaqdadir Alasa toponiminin koku Zerdustilikdeki Amesa Asa Apaosa kimi terminlerden yarana biler Bele ki Zerdustlukde Amesa yaxsi ruhlarin qadinlarin qoruyucusudur Xeyir tanrilari ucun istifade edilen Amesa Spenta Ameshaspand termini Muqeddes ve Olumsuz menasina gelir Ehtimal edilir ki Amesanin serefine Diveke toponimi de formalasmisdir Cunki Amesa Spentanin qatalarinda olmsuz muqeddes varliqlardan divlerden behs olunur Amesa da xususile div obrazi olan Apusun ve ya Avestadaki ismi ile Apaosanin ismi diqqeti celb edir Yagis tanrilarina qarsi savasan Apaosa adli iki divin adi da Alasa toponimine ve erazinin cox yagisli olmasina isare vere biler Su tanricasinin serefine ucaldilan tikilinin yagisdan qoruyan divler sujeti ile muhafizesi ehtimali da mentiqlidir Amesa da eyni zamnda Akuman div Busasp div Sic div Hic div Az div Pani div Akatas div Anasat div Astavidad div Az div Vizaras div ve sair divlerin adlari cekilir Zerdustluk telimin 7 qatasindan biri olan Asa Vahista ise qisaca olaraq Asa adlanir Avestada Asa murekkeb ve yuksek nuansli menalar diapazonuna malik zerdustilik anlayisidir Asa zerdustilik dininde tovbenin mueyyenedici konsepsiyasini habele heqiqeti nizami ve edaleti temsil edir Ikonoqrafik ve temsil baximindan o cox vaxt exlaqi salehliyin edaletin ve umumbeseri nizamin simvolu kimi gorunur Astara toponimine dair Anahita ve Astarte Hipotezmizin baslangic noqtesini esas alaraq Astara rayonunun toponiminin menasini da eyni aspektden izah etmek mumkundur Ehtimal ki Astara sozu Roma Imperiyasi dovrunde ilahe Anahitanin serefine onun Inanna ve Istarin ekivalenti olan Astaroth ve ya Astarte Aṯtart ve ya Astoreth adlandirilan tanricadan goturulmusdur Tesadufi deyil ki qedim metnlerde Astaroth oddan hazirlanmis paltar geyen qilinc ve oxlar ile 2 ilan dasiyan arxasinda disi aslan ve lotos nilufer ciceyi ile birlikde tesvir edilmisdir Romali yazar Apuleiusa gore Astarte inanci xususile Roma imperiyasi dovrunde genis davamci kutlesi toplamisdir Artefaktlar ve Alasa hipotezi ile elaqesine dair Erazide aparilan arasdirmalar habele diger toponimler nekropol ve artefaktlar erazinin Ehemeniler dovrunde genis medeni dini tesire merzu qalma fikrini destekleyir Bele ki Alasa kendi erazisinde piramidal sekilli bloklari baglanmamis mezar daslarinin xususiyyetleri onlarin anoloji dovre aid oldugunu gosterir Ehemeniler isgal etdikleri erazilerdeki xususile Lidya karalliginin sarides qaya oyma ve tumulus tipli mezar medeniyyetlerini menimsemis olsalar da ozlerinemexsus mezar xususiyyetlerini davam etdirmisler Mezar numuneleri Hemcinin 2012 ci ilde Lerikde tesadufi qazintilar neticesinde askar olunmus eramizdan evvel I minilliye aid olan qizil insan fiquru bu istiqametde de suallar dogurur Hansi medeniyyete aid oldugu deqiqlesdirilmeyen fiqurun bas hissesinde sekkiz lecekli gul tesvirli papaq boynunda ise keci var Heykelciyin kurek hissesinde ve kecinin uzerinde Bisutun kitabesine benzer mixi yazili isareler hekk olunmasi bu heykele oxsar fiqurlarin diger olkelerde tapilmasi ve eyni dovre tarixlendirilmesi de Ehemeni medeniyyetinin bir parcasi olma ehtimalini guclendirir Ehemeni dovrune aid qizil fiqurlar Netice olaraq Alasa kendinde yerlesen mebedin esasinin Ehemeniler dovrunde Zerdustluk telimine ithafen Asa Amesa ve Anahita mehvumlari ile qoyuldugu hipotezini ireli surmek mumkundur