Xuan Ruis de Alarkon
Xuan Ruis de Alarkon (isp. Juan Ruiz de Alarcón y Mendoza; 1581-4 avqust, 1639)— İspaniya dramaturqu.
Həyatı
XVII əsrin başlanğıcında Lope de Veqa məktəbinə mənsub olan dramaturqlardan biri də Xuan Ruis de Alarkon idi. Dramaturq əsərləri üzərində vasvasılıqla dönə-dönə işlədiyindən başqa həmkarlarından az yazmışdır. Onun cəmi iyirmi altı pyesi məlumdur. XVII-XVIII əsrlərdə Alarkon az tanınmışdır. Xarici ölkələrdə onun irsinə göstərilən maraq Alarkonun yada düşməsinə, maraqla qarşılanmasına səbəb oldu. Alarkon Meksikada zadəgan ailəsində anadan olmuş, təhsilini İspaniyada almışdır. Ömrü boyu yüksək dövlət vəzifəsində çalışmışdır.
Yaradıcılığı
Alarkonun ən yaxşı pyeslirəndən biri "Seqoviyalı toxucu" pyesidir. İnsan iradəsinə, gücünə himn kimi səslənən bu komediyada dini motiv, mistik əhval-ruhiyyə yoxdur. Həyatın, şəraitin ağırlığı onu az qalır məhv etsin, lakin əsərin qəhrəmanı Fernandonun simasında insan taleyin bütün oyunlarına, zülmlərinə mətanətlə dözür, ona meydan oxuyur və qalib gəlir. Onun gücü, cəsarəti, mərdanə dözümü, öz məğlubedilməzliyinə inamı insanı heyran edir. Don Fernando həyata, həyatın müsibətlərinə meydan oxuyub deyir: "Mən hədsiz dərəcədə xoşbəxtəm ki, hələ yaşayıram, həyat gücüm var, qanım qaynayır, əlim sədaqətlə mənə qulluq göstərir, yox mən möcüzə deyiləm." Pyesin döyüşkən romantik ruha, adamların hissləri və hərəkətləri, əməlləri və sözlərinin gerçəkliyi oxucunu, tamaşaçını öz nikbinliyi ilə heyran edir. Pyesin qəhrəmanı gənc Fernandonun atası varlı zadəganlardandır, kralın sevimlisidir. Həyat, atasının mövqeyi onun qarşısında işıqlı üfüqlər açır, şan-şöhrət vəd edir. Lakin saray adamlarının paxıllığı, məkrli oyunları onun atasına ləkə yaxır, böhtan atır, nəcib, şöhrətli adını çirkaba bulayır. Fernandonun atasını mavrlarla /ərəblərlə/ əlaqədə ittiham edib şəhər meydanında öldürürlər. Don Fernandonu da eyni şəkildə edam olunmaq təhlükəsi gözləyir. Fernando məbəddə gizlənir. Eşidir ki, onun atasına böhtan atan adamlar indi də bacısı donya Annanın namusunu ləkələmək istəyirlər. Bacısının gücünə, iradəsinə, mətanətinə inana bilməyən Fernando iztirab çəkir, həyəcanlanır, yeganə çıxış yolunu bacısını zəhərləyib öldürməkdə görür. O belə düşünür ki, alçaq adamların əlinə keçməkdənsə, onları bu yolla sevindirməkdənsə, bacısının ölməsi daha məsləhətlidir. Ölüm şərəfsiz, ləkəli yaşamaqdan daha üstündür. Bu çətin anda istədiyini yerinə yetirən və yaxın adamını zəhər verib öldürən Fernando üçün dünya boş bir səhraya çevrilir. Heç kəsi olmayan, sevinci yasa çevrilən, düşmənlərinin təntənəsini görən Fernando ümidsizləşmir, qul kimi taleyə baş əymir, ona qarşı döyüşmək, taleyə qalib gəlmək qətiyyəti ilə yaşayır. Fernando bu məqsədlə qəbiristanlığa gedir, qəbirüstü daşı kənara itələyib meyiti çıxarır, onun kəfənini çıxarıb öz paltarını ona geyindirir. Bundan sonra o, meyitin üz-gözünü tanınmaz bir hala salıb şəhərin küçələrindən birinə tullayır. Səhər camaat don Fernandonun paltarını və sənədlərini ölmüş adamın üstündə tapıb, onun öldüyünü zənn edir, onu sakitcə basdırırlar.
Don Fernando bu hadisədən sonra Pedro Alonso adi ilə Seqoviyada yoxsul bir toxucu kimi yaşamağa başlayır. O, sadə bir fəhlə kimi işləyir və yaşayır, varlı bir zadəgan olduğunu unudur. Hər şeyi dəhşətli bir yuxu kimi yaddan çıxarır. Yeni mühitdə, yeni tipli insanlar arasında o, əsl səadət tapır. Bu, gerçəkliklə barışmaq, taleyin hökmünə baş əymək deyildir. Fernando cinayət və eybəcərliklər hökm sürən kübarlar dairəsinə nifrətlə baxır, onlardan ayrıldığı üçün peşman olmur, ruhdan düşmür. Başına gələn əhvalatlar, düşdüyü şərait onun iradəsini sındırmır, insani hislərini, şəxsi ləyaqət duyğularını öldürmür. O özünü qalib və xoşbəxt hiss edir. Həm də o Teodora adlı gözəl bir qızla dost olmuşdur. Bu yoxsul, sadə və cazibəli qız onun qəlbinə əsl səadət və sevinc gətirmişdir. Özünün alçaldığı, təhlükələrə məruz qaldığı günlərdə rastlaşdığı Teodoranı o, dərin səmimi məhəbbətlə sevir, onun saflığına, səmimiliyinə heyran olur. Bu, müəyyən mənada insanın mənəvi qələbəsidir, çətinliklərə, uğursuzluqlara üstün gəlməsidir. İndi Fernando kübar cəmiyyətində təlatümə gələn, dalğalanan, qəddar nərlərlə hayqıran şər, eybəcərlik, böhtan, xəyanət dəryasına uzaqdan tamaşa edir, qorxmur, narahat olmur. Lakin bu şər dünyası qəhrəmanı yenə də rahat buraxmır, onu yeni-yeni imtahanlara çəkir. Onun atasının ölümünün baisi don Xuan saray adamları ilə birlikdə Seqoviyaya gəlib çıxır. Don Xuan burada Fernandonun sevgilisi Teodoranı görür və ona vurulur.
Lope de Veqa kimi Alarkon da təsvir etdiyi adamları bir tərəfli göstərmir. O cümlədən don Xuan özü də onun təqdimində müəyyən müsbət cizgilərə də malikdir. O, cani yox, bağlı olduğu mühitin pozduğu, eybəcərləşdirdiyi bir adamdır. Pyesin sonunda baş verən cinayətdə iştirakı atasının təhriki ilə əlaqələndirilməsi özü də bu cəhəti aydın göstərir. Alarkon onun atasının da müəyyən insani cizgilərə yad olmadığını göstərir. Oğluna nəsihət verəndə onu cəsarətli və nəcib qəlbli bir insan olmağa sövq edir. "Kim ki, cəsur və nə-cib qəlblidir, o, kral və şərəf-namus uğrunda qılıncını tez qından çıxarar." Dramaturq mənfi surətləri ancaq mənfi cizgilərlə göstərməyin əleyhinədir. Realist prinsiplərə əməl edən ədib yaratdığı surətləri həyatda olduğu kimi mürəkkəb və ziddiyyətli səciyyəyə malik adamlar kimi əks etdirir. Qraf don Xuan bir tərəfdən dövlət işləri ilə maraqlanmayan, ərəblərin hücumundan narahat olmayan, borc, şərəf işini yerinə yetirməkdənsə, öz sevgisi, eyş-işrəti haqqında düşünən bir adamdırsa, o biri tərəfdən Teodora və Fernandonun yaşadığı daxmanın qarşısında özünü ehtiram və cəsarətlə aparır. Finlo onun bu davranışını görüb təəccüb-lənir, qrafın yoxsul bir qıza bu qədər ehtiram göstərməsini ona yaraşmayan bir hərəkət kimi pisləyir. Don Xuanın dostuna verdiyi cavab onun qəlbində nəcib insani duyğuların da olduğunu bir daha sübut edir:
Sevgidə, görürəm, sən nabələdsən,
Elə ki, hislərlə üstələnirik,
Xəyala, arzuya vuruluruq biz.
Sevib özümüzə şübhələnirik.
Finlo, ucqarda bu kiçik koma
Mənə bir saraydır, o bakir sənəm
Bir kraliçadır gözümdə hər dəm.
Qorxuram beləcə toxunmaqla mən,
Bu təmiz qapını ləkələməkdən.
Lakin elə məqamlar da olur ki, biz qraf don Xuanın bu təmiz qapını ləkələmək istədiyinin şahidi oluruq. O, Finlo ilə birlikdə toxucunun evinə soxulanda məhz alçaq məqsədlər izləyir, Teodoraya sahib olmaq niyyətini yerinə yetirmək istəyirdi. Toxucu Pedro Alonso adı ilə yaşayan Fernando cəsarətlə özünü və sevgilisini müdafiə edir. Ona şillə vuranda o, qeyzə gələrək ağaların iki nökərini öldürür, özlərini isə biabırçı bir şəkildə evdən qovur. Don Xuanın hərəkəti pyesdə korluq, xalqı qəzəbləndirən bir hərəkət kimi qiymətləndirilir. Toxucunun hərəkəti, zadəganlarla cəsarətlə davranması güclü siyasi mahiyyət alır. Lakin Alarkonu tamamilə demokratik ruhlu bir yazıçı kimi qiymətləndirmək doğru olmazdı. O öz mühitinin, sinfinin oğlu olaraq qalır. Fernandonun cəsarəti, ləyaqəti xalq kütlələrinin yox, zadəgan dairələrinin cəsarəti və ləyaqəti kimi nəzər çatdırılır, onun zadəgan mənşəyi ilə əlaqələndirilir. Pyesin ən mühüm səhnələrindən biri Fernandonun həbsə alındığı səhnədir. Onu edam gözləyir. Lakin burada da ümidini itirmir, öz qələbəsinə inanır. Teodoranın onu xilas etmək xatirinə don Xuanın yanına getmək istəyini eşidəndə isə qısqanclıq və qəzəb alovları ilə alışıb yanır. Özünün xilası yox, əgər Teodora onun düşməninin yanına gedərsə, hətta adını belə çəkərsə, onu tikə-tikə doğramaqla hədələyir.
Bununla bərabər o, həbsdən dəhşətli, cəsarət və mərdlik tələb edən bir üsulla xilas olur. Yoldaşlarından xahiş edir ki, qılınc zərbəsilə vurub onun başını yarsınlar, bu yolla o, həbsxana xəstəxanasına düşər və oradan qaçar. Hər şey onun dediyi kimi olur. Əlindəki qandalları açmaq lazım gələndə isə o özünün iki barmağını dişləyib qoparır. Onun cəsarəti, mərdliyi, əzmi, iradəsi insanı heyran edir. Bundan sonra biz Fernandonu quldurlar dəstəsində görürük, realist bir yazıçı olan Alarkon onu bir quldur kimi idealizə etmir, romantikləşdirmir. Qəddar, zalım bir adam kimi verir. O, təhlükə qarşısında cəsarət göstərər yoldaşına belə aman vermir, hər hansı ehtiyatsız bir yolçu görəndə onu soymaq imkanını əldən buraxmır. Fernandonun quldurluq həyatını təsvir edərkən Alar-kon yenə də real həyat faktlarından çıxış etmişdir. Onun dövründə İspaniya quldur dəstələri ilə dolu idi. Dramaturq bu quldurların həyatını, hərəkətlərini doğru əks etdirdiyi kimi onların əmələgəlmə yolunu da doğru müəyyənləşdirir. Ancaq ədalətsizliyin insanları bu yola gətirib çıxardığını təsdiq edir. Pyesdə cərəyan edən hadisələrdə də biz Fernandonu cəsur, nikbin, öz qələbəsinə inanan bir adam görürük. Don Fernando həqiqətən də öz düşmənini onun yataq otağında təkbətək döyüşdə öldürür. Pyesin ən maraqlı surətlərindən biri təlxək Çiçondur. O, qorxaq, hiyləgər, çevik bir adamdır. Kiçik bir qazanca tamah salıb ən yaxın dostunu sata bilər. Həyat onu o qədər də əzizləməmişdir. Lakin ən böyük müsibətlər içərisində olduğu vaxtlarda o, şənliyini itirmir, zarafatından qalmır. Çiçon küçədə böyümüşdür, həyatın qəddar və amansız üzünü görüb həqiqətə inamını itirmişdir. Nəcib görkəm arxasında gizlənən xudbin məqsədlər ona yaxşı tanışdır. O, gah filosofluq edir, Kalvinin sözlərindəki səhvlərdən danışır, gah qonqorizm üslubunda parlaq, incə bənzətmələr işlədir. Miyançılıq haqqını alanda bu hadisənin nəticəsini "bağlanmış qızıl açar" adlandırır. Atasının yanından qaçanda qışqıraraq ona "həbsxana darağacının yanında görüş" vəd edir. Bütün bu və digər gözlənilməz bənzətmələr onun nitqini qonqorizm, yaxud kulteranizm adlanan bədii üsluba yaxınlaşdırır. Lakin Alarkon burada həmin üslubdan daha çox gülüş doğurmaq üçün faydalanmışdır. Don Fernando öz rəqibi, düşməni don Xuanı öldürəndə ciddiliyi, amansızlığı ilə tamaşaçını heyrətə salır, həyəcanlandırır. Elə bu vaxt taxtın altından çıxan Çiçon don Xuanın meyiti üzərində məzəli bir tərzdə sızıldamağa başlayır, həmin meyitlə bir yerdə bağlı qapı arxasında qalmağının xoşa gəlməz olduğunu söyləyir. Tamaşaçı istər-istəməz gülməyə başlayır. Faciə ilə gülüş bir-birinə qarışır. Alarkon həyatda olduğu kimi zidd, bir-birinə əks hadisələri bir yerdə təqdim edərək Lope de Veqa üslubuna sadiq qalır. Alarkonun komediyalarının dili əzəmətli və əlvandır. Onun qəhrəmanlarının danışıqları da mübaliğəlidir, gerçəkliyin fövqündə durur, lakin bu cəhət dramaturqun əsərinin realist xarakterinə zidd deyildir. Alarkon pyeslərinin dili üzərində Qonqoranın dilinin təsiri də aydınca hiss olunur. Alarkon yeni Avropa ədəbiyyatında, hər şeydən əvvəl, xarakterlər komediyasının yaradıcısı kimi tanınır. İlk nümunələri antik Yunanıstanda Menandr tərəfindən yaradılan xarakterlər komediyası Roma ədəbiyyatında Plavt və Terensinin yaradıcılığında yeni zirvələr fəth edir. Xristian kilsəsinin təqibləri nəticəsində teatr uzun müddət susur. Lakin çoxəsrlik fasilədən ispan teatrı yenidən canlanır. Bu yenidən canlanma dövründə ilk xarakterlər komediyasını Alarkon yaradır. Bu yolda onun atdığı ilk addımlardan biri "Şübhəli həqiqət" komediyasının yaradılmasıdır. Komediya yalançılığın ifşasına həsr edilmişdir. Əsərin qəhrəmanı don Qarsiya yalançıdır. O hər addımbaşı lazımlı-lazımsız yalan danışır. Həm də öz yalanlarını elə məharətlə uydurur, elə təbii, canlı danışır, elə istedadla onu həqiqət kimi təqdim edir ki, adamları inandıra bilir. Onun yalanları həqiqətə uyğundur, inandırıcıdır. Get-gedə don Qarsiya öz yalanları içərisində dolaşıb qalır. Ömründə tək bircə dəfə o, doğru söz danışır, lakin həmin vaxt onu yalançılıqda ittiham edirlər. O, doğru sözü, həqiqəti inandırıcı şəkildə söyləməyi yadırğamışdır. Bu qəribə uğursuzluqdan don Qarsiya belə nəticə çıxarır: "Əfsus! Həqiqətin qiyməti necə də azmış!" Onun nökəri isə müəllif mövqeyini aydınlaşdıraraq əlavə edir: "Yalançının dilində." Fransız dramaturqu Kornel bu əsər əsasında özünün "Yalançı" komediyasını yazmış və bununla da xarakterlər komediyasının əsasını qoymuşdur. Sonralar Molyer etiraf etmişdir ki, əgər Kornelin "Yalançı"sı olmasaydı, o, heç vaxt "Mizantrop"u yaratmazdı.
