Timbuktu (fr.Tombouctou[tɔ̃buktu]; Koyra Chiini: Tumbutu) — Malidə qədim şəhər. Tumbuktu şəhəri Afrikanın ən qədim abidələrindən biri kimi turistləri cəlb edir. Bu şəhər keçmiş Mali imperiyasının şərqə açılan qapısı idi.
Eyni adı daşıyan idari bölümün mərkəzi olan Timbuktu (Timbüktü) şəhəri, Malinin orta kəsimlərində Niger çayının büklüm etdiyi yerdə çayın sol sahilinə 10 km. qədər uzaqlıqda qurulmuşdur. Şəhərin tarixi XI yüzilın sonlarına qədər inər. Adını, Tuareqlərin yaz aylarında heyvanlarını otlatmaq üçün Niger çayı kənarında qurdukları çadırlarda yaşayan Büktü adındaki yaşlı bir qadından aldığı söylənir. Çadırların yerində qurulan kənd ticari bir qovşaqda olması dolayısıyla gedərək böyümüş və XIV yüzilda bölgənin önəmli bir şəhəri halına gəlmişdir. Böyük Səhranın cənub ucunda yer alan Timbuktudən ilk dəfə İbn Bətutə bəhs edir. 754-cü (1353-cü) ildə buraya gələn və hakimlərinin Bərbəri Sanhacə qəbiləsindən Missufə Bərbəriləri olduğunu söyləyən İbn Bəttuta şəhərin adını Tinbuktu (تنبوكتو) şəklində yazmaqdadır. Bəzi Ərəbcə qaynaqlarda Timbükt olarak keçən isim, Abraham Cresquesin 1376-cı ildə çizdiği Katalan Atlasında Tenbuch biçimində qeyd edilmiş, İngiliscəyə Timbaktu, Fransızcaya Tombouctou deyə keçmişdir. Şəhər Tadmeka, Gät, Fizan, Gao və Kanim yoluyla Misir, Hoggar (Haccar) yoluyla Tunis, Sicilmasə yoluyla Mərakeş, Mali yoluyla Qərbi Sudana bağlanmaqdadır.
Murabıtlar dönəmində (1056-1147) İslam dini Qərbi Sudanda yayıldı; Timbuktu və Cənnə şəhərləri önəmli mərkəzlər halına gəldilər. Mali sultanı Mansa Musa, sultanlığının sınırlarına qatdığı Timbuktunu (729/1329) önəmli bir İslam mədəniyəti mərkəzinə dönüştürdü. Qonşu ölkələrdəki Maliki fəqihlərini ölkəsinə çağırmak surətiylə elmi hərəkəti canlandırmaya çalışdı. Onun zamanında Timbuktu bölgədəki böyük şəhərlərdən biri, eyni zamanda önəmli bir elm mərkəzi oldu. Sultan, 1324-cü ildə hac dönüşündə Məkkədən gətirdiyi Əndülüs əsillı memar Əbu İshak İbrahim əs-Sahili əl-Gərnatiyə Timbuktudə Ərəb memarlığı tərzində Cingareybir (Djingər-bər) Camiini və Madugu sarayını inşa etdirərək bu üslubu ölkəsində inkişaf etdirdi. Bu illərdə tüccarların yanı sıra Mərakeşdəki elm mərkəzlərindən və Misirdən bir çox alim Timbuktuyə gəlib yerləşdi. Mansa Süleyman zamanında (1341-1360) daha da gəlişən Timbuktu 1430-cu ilə qədər Mali sultanlığının hakimiyətində qaldı. Parlaq dönəmlərindən birini yaşadığı bu dövrdə yaşlı bir xanım tərəfindən Timbuktu Universiteti olaraq da bilinən Sankorə Camii və XIV yüzilin sonlarına doğru Şeyx əl-Muxtar Həmahullah tərəfindən Sidi Yəhya ət-Tadilissi adına Sidi Yahya (Muhamməd Naddah) Camii yaptırıldı. İmam əl-Hac əl-Akīb 1577-1578-ci illərdə bu üç məscidi yenidən inşa etdirdi və ya önəmli əlavələr gerçəkləşdirdi.
Timbuktu 1430-cu ildə Tuareqlərin əlinə keçdi və 1468-ci ilə qədər onlarda kaldı. Şəhəri Tuareqlərdən alan Sünni Əli Ber yirmi dörd il sürən hükümdarlığı sırasında (1468-1492) şəhirdə büyük tahribat yaptı; alimlər və halk üzərində baskı uyguladı. Bu yüzdən halkın yanı sıra çok sayıda alim və tüccar başqa şəhirlərə göç ətti. Əli Berin eyni ailədən Songay Sultanı Askiya Muhamməd tarafından dəvrilməsindən sonra Timbuktu əski canlılığını təkrar kazanmaya başladı, şəhirdən ayrılanların pək çoğu gəri döndü. Böyləcə Timbuktu yənidən Qərbi Afrikanın ən harəkətli ilim və kültür mərkəzi halinə gəldi. Aynı zamanda əkonomik gəlişmə sağlandı və halkın rəfah səviyəsi yüksəldi. Tarixi dokusuyla diqqət çəkən Timbuktu bir asırdan fazla Songay Sultanlığının idarəsində kaldı. Şəhrin nüfusunun XVI. yüzilın başında 70.000 ilə 100.000 arasında olduğu tahmin ədilməktədir. Sankorə Camiinin bünyəsindəki mədrəsə başta olmak üzərə şəhrin çəşitli yərlərindəki 180 mədrəsədə 25.000 öğrəncinin əğitim gördüğü bəlirtilməktədir. Timbuktu mədrəsələri Kahirə və Fas mədrəsələriylə yakın münasəbət içindəydi. 1504 və 1512 yıllarında şəhri iki dəfa ziyarət ədən Həsən əl-Vəzzan burada Mağribdən gətirilən kitapların çok satıldığını və ticari hayatta ən fazla gəlirin kitap satışından əldə ədildiğini söyləməktədir. XVI. yüzilın ikinci yarısında Timbuktu, Siyah Afrikanın ən önəmli kültür mərkəzi oldu. Burada yətişən alimlər Məkkə, Qahirə, Mərakəş və Katsinaya gidərək İslam dünyasının fikri birikiminə büyük katkı sağladılar. Misir, Kuzəy Afrika və Əndülüs başta olmak üzərə İslam dünyasının çəşitli bölgələrindən çok sayıda alim Timbuktuyə gəldi. Aynı yüzilda Timbuktunün şöhrəti Avrupada da yayıldı. Müstahkəm oluşu və gizəmliliği yanında altın, fildişi, tuz, kərəstə və kölə ticarətinin önəmli mərkəzlərindən biriydi. Afrikanın kuzəy sahilləriylə Sahraaltı bölgələri arasında ən önəmli buluşma yəri olan Timbuktudə Fas, Mərakəş, Tuat və Dira gibi şəhirlərdən gələn Mağribli Sanhacə və Missufə Bərbəriləri ilə Ərəblər yanında Tunuslular, Misirlılar, Tuareqlər, Vəlatələr, özəlliklə Fulanilər, Mandinglər, Bornular, Bambaralar və Futalılar gibi Sahraaltının farklı millətlərindən insanlar yaşıyordu.
Bölgənin zənginliği komşu ülkələrin buraya göz dikməsinə yol açtı. Nitəkim Qərbi Sudanı ələ gəçirip oradaki zəngin altın yataklarına sahip olmak amacıyla Fas Sadi Sultanı Əhməd əl-Mansurun 999 (1591) yılında göndərdiği ordu Tondibi savaşında Gaoda hüküm sürən Songay Sultanlığını ortadan kaldırdı. Biladüssudanda ələ gəçirilən bol miktarda altın və binlərcə kölə Mərakəşə götürüldü. Sultanlığın toprakları Osmanlı sistəmi örnək alınıp bir əyalət halinə gətirildi və o sırada Songayın ikinci önəmli şəhri olan Timbuktu əyalət mərkəzi yapılarak Timbuktu paşalığı kuruldu. Songay sultanının yəni mərkəzdə paşalara tabi şəkildə yaşamasına izin vərildi. İşgal sırasında büyük tahribat görən Timbuktudə çok sayıda insan öldürüldü. Şəhrin öndə gələn alimlərindən olan və Sadilərə karşı ilk harəkəti başlatması dolayısıyla bu harəkətin səmbolü halinə gələn Əhməd Baba ət-Tinbükti ilə bərabər birçok alim Sadi başşəhrinə götürüldü. On dört yıl Mərakəştə kalan və orada Maliki fıkhı okutmaya dəvam ədən Əhməd Baba, 1017də (1608) Timbuktuyə döndü və Sankorə Mədrəsəsinin başına keçdi. Əhməd Baba aynı zamanda Timbuktudəki səksən özəl kütüphanənin ən büyüğünə sahipti və toplam 1600 cilt kitabı vardı.
Timbuktu Paşalığı dönəmində Biladüs-sudan və İslam dünyasının birçok bölgəsiylə yakın ilişkilər kuruldu; bu ilişkilər ilmi harəkətə də yansıdı. Malililər tahsil amacıyla Mağrib ülkələri və Misirdaki mədrəsələrə gidərkən Arap və Bərbəri asıllı alimlər Timbuktu gibi ilim mərkəzlərində dini ilimləri okuttu. Ancak Timbuktu paşalık dönəmində önəmli sıkıntılar yaşadı. Mağribli paşaların zulmü, Tuareq saldırıları, özəlliklə paşalığın son dönəmlərində paşalık mücadələsi yüzündən məydana gələn iç savaşlarda önəmli tahribata maruz kaldı. Ayrıca salgın hastalıklarda çok sayıda insan öldü. Diğər taraftan XVI. yüzildan itibarən Aravan və Vəlatə şəhirləri, Kādiriyyə və Ticaniyyə tarikatlarının güçlü olduğu bölgənin yəni dini mərkəzləri halinə gəldi. Timbuktu əski önəmini bir ölçüdə kaybətsə də bəzi paşalar buradaki ilmi və dini hayatı canlı tuttular. Mərakəşin idarəsindəki Biladüssudanın büyük kadısı burada oturmaya dəvam ətti. Tariħul-Fəttaş və Tariħus-Sudan gibi bölgə tarixinə dair iki önəmli əsərin müəllifləri bu dönəmdə yaşadı.
Mərakəşli askərlərin yərli kadınlarla əvliliğindən doğan və “arma” dənilən çocukları Əbül-Mahalli lidərliğində 1163tə (1750) Timbuktudə yönətimi ələ gəçirdilər. Onların zamanında əmirlərlə halkın təmsilcisi konumundaki kadılar arasında bəlli bir uyum ortamı oluştu. 1760ta Tuareqlərin zaptəttiği Timbuktu on yıl sonra Səgu Bambaralarının hakimiyətinə girdi. Tuareqlər 1792də yönətimi təkrar aldılar. Bu dəvirdə Timbuktu yəni bir kalkınma dönəminə girdi və çok sayıda tüccar şəhrə gəlməyə başladı. 1833tə Əhmədü Lobbo (Səku Amadü) tarafından kurulan Masina Sultanlığı, 1860lı yıllarda üçüncü Təkrur Dəvlətinin kurucusu əl-Hac Ömərin oğlu Əhməd əl-Kəbir əl-Mədəninin (Əhməd Tall) əgəmənliğinə keçdi. 1894tə Fransız işgal ordusu şəhri Qərbi Afrika sömürgəsinə ilhak ətti. Timbuktunün hıristiyanların hakimiyətinə girməsi müslümanlar üzərində dərin izlər bıraktı və büyük yankılar uyandırdı. Dəvlət işlərində çalışanların çocuklarına dini əğitim vərmək üzərə Timbuktudə bir okul açan Fransızlar (1910) Şəhri İslam dünyasından koparmaya çalıştılar. Ancak Timbuktulü alimlər Cəzayir və Misirlı alimlərlə irtibatlarını dəvam əttirdilər.
Malinin bağımsızlığını kazanmasının ardından Timbuktu yənidən İslam kültürünün mərkəzi halinə gətirildi. Timbuktu və ülkənin kuzəy bölgəsindəki bütün okullarda Ərəbcə zorunlu dil kabul ədildi. Malidə tarixi yazmaların bulunduğu ən önəmli kütüphanə, Timbuktudə 1970tə Birləşmiş Millətlər Əğitim və Kültür Təşkilatının girişimiylə Cəntrə də Documəntation ət də Rəchərchə Əhməd Baba (CƏDRAB) adıyla kuruldu və Küvəytin sağladığı maddi dəstəklə 1977də faaliyətə keçdi. Daha sonra çıkarılan bir kanunla burası yüksək əğitim ənstitüsünə dönüştürülərək Institut dəs Hautəs Ətudəs ət də Rəchərchəs Islamiquəs Əhməd Baba (IHƏRIAB) adını aldı. Bu mərkəzdə İslami ilimlər alanında toplam 18.000 yazma əsər bulunmaktadır. Əsərlərin tamamına yakını Ərəbcə olup çok azı mahalli dillərdən Songay, Fulfuldə (Pəul/Pöl) və Təmaşək dillərindədir. Ən əskisi XIII. yüzila ait olan yazmalar için hazırlanan on üç katalogdan altısı yayımlanmıştır (Fihristü maħŧuŧati mərkəzi Aĥməd Baba lit-təvŝiķ vəl-baĥŝit-tariħiyyə bi-Timbüktü, London: al-Furqan Islamic Həritagə Foundation, 1419/1998). Timbuktu və civarında sayıları altmışla səksən arasında olduğu bəlirtilən özəl yazma əsər kütüphanələrində toplam 300.000 civarında əsər bulunduğu tahmin ədilməktədir. Zor şartların yaşandığı çöl iklimində böyləsinə önəmli tarixi dokusundan dolayı “çöl incisi” diyə anılan Timbuktu 1988də UNƏSCO tarafından insanlığın ortak mirası sayılan yərlər arasına alınmıştır. 333 vəlinin kabrini barındırdığı söylənən şəhir, 2006 yılında mərkəzi Fasın Rabat şəhrində olan İslam Konfəransına bağlı İslam Əğitimi, Bilimi və Kültürü Təşkilatı (Organisation Islamiquə Pour lƏducation, ləs Sciəncəs ət la Culturə [[[İSESCO]]]) tarafından Afrika kıtasındaki İslam kültür başşəhri ilan ədilmiştir. Şəhir, əski kərvan yolları üzərindəki ulaşım mərkəzi olma özəlliğini yitirmiş olsa da nəhir ulaşımı (iskələsi olan Kabara şəhri vasıtasıyla) açısından önəmini sürdürməktədir.
1824-1828-ci illər arasında Misir asıllı bir müsəlman kılığında başta Timbuktu və Cənnə Qərbi Afrikanın önəmli mərkəzlərini gəzən Rəné Caillié 1828də buranın nüfusunu 12.000 olarak vərir və şəhirdəki bütün siyahilərin Kuran-ı Kərimi əzbərə okuduğunu söylər. 1853 yılında şəhrə gələn Alman səyyahı Həinrich Barth isə 13.000 kişinin yaşadığını kaydədər. 1894tə Fransız sömürgəsinə girən Timbuktunün nüfusunda azalma başladı və 1926da 5500 kişiyə qədər indi. Şəhrin nüfusu 2009-cu ildə 54.779 olarak təsbit ədilmiştir. Timbuktu idari bölümünün sınırları içində Diré, Goundam, Gourma-Rharous, Niafunké şəhirləriylə Timbuktu şəhrinin yakın çəvrəsində Alafia, Bər, Bourəm-Inaly, Lafia, Salam bəldələri bulunmaktadır. Mali Cumhuriyətinin ortalarından kuzəydoğusuna doğru gəniş bir alanı kaplayan Timbuktu idari bölümü 1990lı yıllarda Tuareq dirənişi yüzündən zor günlər yaşamış, ancak 27 Mart 1996 tarixində dəvlətlə dirənişçilər arasında barış antlaşması imzalanmıştır. Bu önəmli günün hatırasına şəhirdə la Flammə də la Paix adını taşıyan bir anıt inşa ədilmiştir. Timbuktudə yətişən alimlər İslam kültürünün bölgədə yayılmasında önəmli rol oynamıştır. Songay İmparatorluğu dəvrində büyük kadılık görəvində bulunan və məzarı günümüzdə Timbuktudəki önəmli ziyarətgahlardan biri olan Mahmud b. Ömər ət-Tinbükti, Muhamməd Bagyu, Əhməd Baba ət-Tinbükti və babası Əhməd b. Hac Əhməd, başlangıçtan 1666 ilə qədər Biladüssudanın içtimai, dini və kültürəl tarixini ihtiva ədən Tariħul-Fəttaş adlı əsərin müəllifi Mahmud b. Mütəvəkkil Kat, Biladüssudan tarixinin ikinci önəmli qaynağı sayılan Tariħus-Sudanın müəllifi Abdurrahman b. Abdullah əs-Sadi Timbuktulü alimlərin ən məşhurlarıdır.
İstinadlar
Hamlet Qocayev, “Afrikada gördüklərim”, Bakı, “Azərnəşr”, 1986, səh. 3.
timbuktu, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, tombouctou, buktu, koyra, chiini, tumbutu, malidə, qədim, şəhər, tumbuktu, şəhəri, afrikanın, qədim, abidələrindən, biri, kimi, t. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Timbuktu fr Tombouctou tɔ buktu Koyra Chiini Tumbutu Malide qedim seher Tumbuktu seheri Afrikanin en qedim abidelerinden biri kimi turistleri celb edir Bu seher kecmis Mali imperiyasinin serqe acilan qapisi idi 1 Timbuktufr Tombouctou ereb تمبكتو 16 46 23 sm e 2 59 57 q u Olke MaliTarixi ve cografiyasiSahesi 14 789 haMerkezin hundurluyu 261 mSaat qursagi UTC 0EhalisiEhalisi 35 330 nef 2012 UNESCO Umumdunya IrsiResmi adiTimbuktuTipiMedeniKriteriyaii iv vTarixi1988 12 ci sessiya Istinad nom 119Tehlukede1990 2005 2012 gunumuzOlkeMaliRegionAfrikaTimbuktu Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixi RedakteEyni adi dasiyan idari bolumun merkezi olan Timbuktu Timbuktu seheri Malinin orta kesimlerinde Niger cayinin buklum etdiyi yerde cayin sol sahiline 10 km qeder uzaqliqda qurulmusdur Seherin tarixi XI yuzilin sonlarina qeder iner Adini Tuareqlerin yaz aylarinda heyvanlarini otlatmaq ucun Niger cayi kenarinda qurduklari cadirlarda yasayan Buktu adindaki yasli bir qadindan aldigi soylenir Cadirlarin yerinde qurulan kend ticari bir qovsaqda olmasi dolayisiyla gederek boyumus ve XIV yuzilda bolgenin onemli bir seheri halina gelmisdir Boyuk Sehranin cenub ucunda yer alan Timbuktuden ilk defe Ibn Betute behs edir 754 cu 1353 cu ilde buraya gelen ve hakimlerinin Berberi Sanhace qebilesinden Missufe Berberileri oldugunu soyleyen Ibn Bettuta seherin adini Tinbuktu تنبوكتو seklinde yazmaqdadir Bezi Erebce qaynaqlarda Timbukt olarak kecen isim Abraham Cresquesin 1376 ci ilde cizdigi Katalan Atlasinda Tenbuch biciminde qeyd edilmis Ingilisceye Timbaktu Fransizcaya Tombouctou deye kecmisdir Seher Tadmeka Gat Fizan Gao ve Kanim yoluyla Misir Hoggar Haccar yoluyla Tunis Sicilmase yoluyla Merakes Mali yoluyla Qerbi Sudana baglanmaqdadir Murabitlar doneminde 1056 1147 Islam dini Qerbi Sudanda yayildi Timbuktu ve Cenne seherleri onemli merkezler halina geldiler Mali sultani Mansa Musa sultanliginin sinirlarina qatdigi Timbuktunu 729 1329 onemli bir Islam medeniyeti merkezine donusturdu Qonsu olkelerdeki Maliki feqihlerini olkesine cagirmak suretiyle elmi hereketi canlandirmaya calisdi Onun zamaninda Timbuktu bolgedeki boyuk seherlerden biri eyni zamanda onemli bir elm merkezi oldu Sultan 1324 cu ilde hac donusunde Mekkeden getirdiyi Endulus esilli memar Ebu Ishak Ibrahim es Sahili el Gernatiye Timbuktude Ereb memarligi terzinde Cingareybir Djinger ber Camiini ve Madugu sarayini insa etdirerek bu uslubu olkesinde inkisaf etdirdi Bu illerde tuccarlarin yani sira Merakesdeki elm merkezlerinden ve Misirden bir cox alim Timbuktuye gelib yerlesdi Mansa Suleyman zamaninda 1341 1360 daha da gelisen Timbuktu 1430 cu ile qeder Mali sultanliginin hakimiyetinde qaldi Parlaq donemlerinden birini yasadigi bu dovrde yasli bir xanim terefinden Timbuktu Universiteti olaraq da bilinen Sankore Camii ve XIV yuzilin sonlarina dogru Seyx el Muxtar Hemahullah terefinden Sidi Yehya et Tadilissi adina Sidi Yahya Muhammed Naddah Camii yaptirildi Imam el Hac el Akib 1577 1578 ci illerde bu uc mescidi yeniden insa etdirdi ve ya onemli elaveler gerceklesdirdi Timbuktu 1430 cu ilde Tuareqlerin eline kecdi ve 1468 ci ile qeder onlarda kaldi Seheri Tuareqlerden alan Sunni Eli Ber yirmi dord il suren hukumdarligi sirasinda 1468 1492 sehirde buyuk tahribat yapti alimler ve halk uzerinde baski uyguladi Bu yuzden halkin yani sira cok sayida alim ve tuccar basqa sehirlere goc etti Eli Berin eyni aileden Songay Sultani Askiya Muhammed tarafindan devrilmesinden sonra Timbuktu eski canliligini tekrar kazanmaya basladi sehirden ayrilanlarin pek cogu geri dondu Boylece Timbuktu yeniden Qerbi Afrikanin en hareketli ilim ve kultur merkezi haline geldi Ayni zamanda ekonomik gelisme saglandi ve halkin refah seviyesi yukseldi Tarixi dokusuyla diqqet ceken Timbuktu bir asirdan fazla Songay Sultanliginin idaresinde kaldi Sehrin nufusunun XVI yuzilin basinda 70 000 ile 100 000 arasinda oldugu tahmin edilmektedir Sankore Camiinin bunyesindeki medrese basta olmak uzere sehrin cesitli yerlerindeki 180 medresede 25 000 ogrencinin egitim gordugu belirtilmektedir Timbuktu medreseleri Kahire ve Fas medreseleriyle yakin munasebet icindeydi 1504 ve 1512 yillarinda sehri iki defa ziyaret eden Hesen el Vezzan burada Magribden getirilen kitaplarin cok satildigini ve ticari hayatta en fazla gelirin kitap satisindan elde edildigini soylemektedir XVI yuzilin ikinci yarisinda Timbuktu Siyah Afrikanin en onemli kultur merkezi oldu Burada yetisen alimler Mekke Qahire Merakes ve Katsinaya giderek Islam dunyasinin fikri birikimine buyuk katki sagladilar Misir Kuzey Afrika ve Endulus basta olmak uzere Islam dunyasinin cesitli bolgelerinden cok sayida alim Timbuktuye geldi Ayni yuzilda Timbuktunun sohreti Avrupada da yayildi Mustahkem olusu ve gizemliligi yaninda altin fildisi tuz kereste ve kole ticaretinin onemli merkezlerinden biriydi Afrikanin kuzey sahilleriyle Sahraalti bolgeleri arasinda en onemli bulusma yeri olan Timbuktude Fas Merakes Tuat ve Dira gibi sehirlerden gelen Magribli Sanhace ve Missufe Berberileri ile Erebler yaninda Tunuslular Misirlilar Tuareqler Velateler ozellikle Fulaniler Mandingler Bornular Bambaralar ve Futalilar gibi Sahraaltinin farkli milletlerinden insanlar yasiyordu Bolgenin zenginligi komsu ulkelerin buraya goz dikmesine yol acti Nitekim Qerbi Sudani ele gecirip oradaki zengin altin yataklarina sahip olmak amaciyla Fas Sadi Sultani Ehmed el Mansurun 999 1591 yilinda gonderdigi ordu Tondibi savasinda Gaoda hukum suren Songay Sultanligini ortadan kaldirdi Biladussudanda ele gecirilen bol miktarda altin ve binlerce kole Merakese goturuldu Sultanligin topraklari Osmanli sistemi ornek alinip bir eyalet haline getirildi ve o sirada Songayin ikinci onemli sehri olan Timbuktu eyalet merkezi yapilarak Timbuktu pasaligi kuruldu Songay sultaninin yeni merkezde pasalara tabi sekilde yasamasina izin verildi Isgal sirasinda buyuk tahribat goren Timbuktude cok sayida insan olduruldu Sehrin onde gelen alimlerinden olan ve Sadilere karsi ilk hareketi baslatmasi dolayisiyla bu hareketin sembolu haline gelen Ehmed Baba et Tinbukti ile beraber bircok alim Sadi bassehrine goturuldu On dort yil Merakeste kalan ve orada Maliki fikhi okutmaya devam eden Ehmed Baba 1017de 1608 Timbuktuye dondu ve Sankore Medresesinin basina kecdi Ehmed Baba ayni zamanda Timbuktudeki seksen ozel kutuphanenin en buyugune sahipti ve toplam 1600 cilt kitabi vardi Timbuktu Pasaligi doneminde Biladus sudan ve Islam dunyasinin bircok bolgesiyle yakin iliskiler kuruldu bu iliskiler ilmi harekete de yansidi Malililer tahsil amaciyla Magrib ulkeleri ve Misirdaki medreselere giderken Arap ve Berberi asilli alimler Timbuktu gibi ilim merkezlerinde dini ilimleri okuttu Ancak Timbuktu pasalik doneminde onemli sikintilar yasadi Magribli pasalarin zulmu Tuareq saldirilari ozellikle pasaligin son donemlerinde pasalik mucadelesi yuzunden meydana gelen ic savaslarda onemli tahribata maruz kaldi Ayrica salgin hastaliklarda cok sayida insan oldu Diger taraftan XVI yuzildan itibaren Aravan ve Velate sehirleri Kadiriyye ve Ticaniyye tarikatlarinin guclu oldugu bolgenin yeni dini merkezleri haline geldi Timbuktu eski onemini bir olcude kaybetse de bezi pasalar buradaki ilmi ve dini hayati canli tuttular Merakesin idaresindeki Biladussudanin buyuk kadisi burada oturmaya devam etti Tariħul Fettas ve Tariħus Sudan gibi bolge tarixine dair iki onemli eserin muellifleri bu donemde yasadi Merakesli askerlerin yerli kadinlarla evliliginden dogan ve arma denilen cocuklari Ebul Mahalli liderliginde 1163te 1750 Timbuktude yonetimi ele gecirdiler Onlarin zamaninda emirlerle halkin temsilcisi konumundaki kadilar arasinda belli bir uyum ortami olustu 1760ta Tuareqlerin zaptettigi Timbuktu on yil sonra Segu Bambaralarinin hakimiyetine girdi Tuareqler 1792de yonetimi tekrar aldilar Bu devirde Timbuktu yeni bir kalkinma donemine girdi ve cok sayida tuccar sehre gelmeye basladi 1833te Ehmedu Lobbo Seku Amadu tarafindan kurulan Masina Sultanligi 1860li yillarda ucuncu Tekrur Devletinin kurucusu el Hac Omerin oglu Ehmed el Kebir el Medeninin Ehmed Tall egemenligine kecdi 1894te Fransiz isgal ordusu sehri Qerbi Afrika somurgesine ilhak etti Timbuktunun hiristiyanlarin hakimiyetine girmesi muslumanlar uzerinde derin izler birakti ve buyuk yankilar uyandirdi Devlet islerinde calisanlarin cocuklarina dini egitim vermek uzere Timbuktude bir okul acan Fransizlar 1910 Sehri Islam dunyasindan koparmaya calistilar Ancak Timbuktulu alimler Cezayir ve Misirli alimlerle irtibatlarini devam ettirdiler Malinin bagimsizligini kazanmasinin ardindan Timbuktu yeniden Islam kulturunun merkezi haline getirildi Timbuktu ve ulkenin kuzey bolgesindeki butun okullarda Erebce zorunlu dil kabul edildi Malide tarixi yazmalarin bulundugu en onemli kutuphane Timbuktude 1970te Birlesmis Milletler Egitim ve Kultur Teskilatinin girisimiyle Centre de Documentation et de Recherche Ehmed Baba CEDRAB adiyla kuruldu ve Kuveytin sagladigi maddi destekle 1977de faaliyete kecdi Daha sonra cikarilan bir kanunla burasi yuksek egitim enstitusune donusturulerek Institut des Hautes Etudes et de Recherches Islamiques Ehmed Baba IHERIAB adini aldi Bu merkezde Islami ilimler alaninda toplam 18 000 yazma eser bulunmaktadir Eserlerin tamamina yakini Erebce olup cok azi mahalli dillerden Songay Fulfulde Peul Pol ve Temasek dillerindedir En eskisi XIII yuzila ait olan yazmalar icin hazirlanan on uc katalogdan altisi yayimlanmistir Fihristu maħŧuŧati merkezi Aĥmed Baba lit tevŝik vel baĥŝit tariħiyye bi Timbuktu London al Furqan Islamic Heritage Foundation 1419 1998 Timbuktu ve civarinda sayilari altmisla seksen arasinda oldugu belirtilen ozel yazma eser kutuphanelerinde toplam 300 000 civarinda eser bulundugu tahmin edilmektedir Zor sartlarin yasandigi col ikliminde boylesine onemli tarixi dokusundan dolayi col incisi diye anilan Timbuktu 1988de UNESCO tarafindan insanligin ortak mirasi sayilan yerler arasina alinmistir 333 velinin kabrini barindirdigi soylenen sehir 2006 yilinda merkezi Fasin Rabat sehrinde olan Islam Konferansina bagli Islam Egitimi Bilimi ve Kulturu Teskilati Organisation Islamique Pour lEducation les Sciences et la Culture ISESCO tarafindan Afrika kitasindaki Islam kultur bassehri ilan edilmistir Sehir eski kervan yollari uzerindeki ulasim merkezi olma ozelligini yitirmis olsa da nehir ulasimi iskelesi olan Kabara sehri vasitasiyla acisindan onemini surdurmektedir 1824 1828 ci iller arasinda Misir asilli bir muselman kiliginda basta Timbuktu ve Cenne Qerbi Afrikanin onemli merkezlerini gezen Rene Caillie 1828de buranin nufusunu 12 000 olarak verir ve sehirdeki butun siyahilerin Kuran i Kerimi ezbere okudugunu soyler 1853 yilinda sehre gelen Alman seyyahi Heinrich Barth ise 13 000 kisinin yasadigini kaydeder 1894te Fransiz somurgesine giren Timbuktunun nufusunda azalma basladi ve 1926da 5500 kisiye qeder indi Sehrin nufusu 2009 cu ilde 54 779 olarak tesbit edilmistir Timbuktu idari bolumunun sinirlari icinde Dire Goundam Gourma Rharous Niafunke sehirleriyle Timbuktu sehrinin yakin cevresinde Alafia Ber Bourem Inaly Lafia Salam beldeleri bulunmaktadir Mali Cumhuriyetinin ortalarindan kuzeydogusuna dogru genis bir alani kaplayan Timbuktu idari bolumu 1990li yillarda Tuareq direnisi yuzunden zor gunler yasamis ancak 27 Mart 1996 tarixinde devletle direnisciler arasinda baris antlasmasi imzalanmistir Bu onemli gunun hatirasina sehirde la Flamme de la Paix adini tasiyan bir anit insa edilmistir Timbuktude yetisen alimler Islam kulturunun bolgede yayilmasinda onemli rol oynamistir Songay Imparatorlugu devrinde buyuk kadilik gorevinde bulunan ve mezari gunumuzde Timbuktudeki onemli ziyaretgahlardan biri olan Mahmud b Omer et Tinbukti Muhammed Bagyu Ehmed Baba et Tinbukti ve babasi Ehmed b Hac Ehmed baslangictan 1666 ile qeder Biladussudanin ictimai dini ve kulturel tarixini ihtiva eden Tariħul Fettas adli eserin muellifi Mahmud b Mutevekkil Kat Biladussudan tarixinin ikinci onemli qaynagi sayilan Tariħus Sudanin muellifi Abdurrahman b Abdullah es Sadi Timbuktulu alimlerin en meshurlaridir Istinadlar Redakte Hamlet Qocayev Afrikada gorduklerim Baki Azernesr 1986 seh 3 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Timbuktu ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Timbuktu amp oldid 5655792, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
